धर्म, संस्कृति र जीवनको बहस

 धर्म, संस्कृति र जीवनको बहस

अरूणा उप्रेति

अनलायन खबर,  २०७७ साउन १८ गते १०:३४

‘नो वर्त प्लिज’ गीतको बोललाई लिएर मैले हिन्दु ‘जागरण’ नेपाललाई सम्बोधन गरेर एक पत्र लेखें । त्यो छापिएपछि कतिले लेखे ‘अरु धर्ममा वर्त बस्न हुँदैन भनेको भए तपाईंलाई के गर्थे होलान् ?’ “अरु धर्मलाई आलोचना गरेर हेर्नुस् त ।’

धेरैले मेरो त्यो लेख पढेपछि धेरै विचार दिए । कसैले ठीक भने, कसैले ठीक होइन भने ।

‘अरु धर्मलाई भनेर त हेर’ भन्ने पढ्दा चाहिँ मलाई लाग्यो, कुनै मानिसको खुट्टा भाँचिएर शल्यक्रिया गर्नुपरेको छ, तर ‘मेरो शल्यक्रिया होइन, मेरो छिमेकीको शल्यक्रिया गरिदेऊ, मलाई त दुख्छ’ भने जस्तै भयो । शल्यक्रिया गरेपछि बिरामी ठीक भएर हिँड्न सक्छ । उसको जीवन व्यवस्थित हुन्छ । उसले काम गर्न सक्छ । र, पहिलेजस्तै गरी पैसा कमाउन सक्छ भन्ने थाहा नभएर हो कि अबुझ बिरामीले त्यस्तो भनेको ?

म हिन्दु हुँ,, मलाई मेरो समाजमा धार्मिक आस्था राख्नेहको जिन्दगी सुचारु होस, मैले पनि गर्वपूर्वक मेरो धर्म प्रगतिशील छ, भन्न पाउँ, हिन्दु देवी देवताका मन्दिरहरू फोहोर नहुन् । आशाराम बाबुजस्ता पाखण्डीले किशोरीलाई बलात्कार गर्दा त्यस्ता पाखण्डीहरू जेलमा हाल्न सक्ने साहस हामीसँग आओस् भन्ने मान्यता छ । त्यसैले नै कसैले ‘लोग्नेको खुट्टाको पानी खान्न भन्ने साहस’ हिन्दु नारीसँग आएको विश्वास गर्छु ।

हिन्दु धर्मको सहनशील भएकाले नै मैले गर्वपूर्वक भन्ने गर्छु ‘म हिन्दु हुँ ।’ तर अन्य धर्मलाई पनि म आदर गर्छु । तर, मेरो धर्ममा भएको गलत कर्मकाण्ड, र पाखण्डको विरोध गर्ने अधिकारचाहिँ मलाई छ । अरु धर्मका बारेमा आलोचना गर्ने अधिकार मलाई कसरी हुन्छ ? मलाई उनीहरूको धर्मको ज्ञान छैन,  कसरी बोल्न सक्छु र  थाहा नपाएको विषयमा ? तर, हिन्दु धर्ममा त दैनिक बाँच्छु ।

आफ्नो–आफ्नो घर फोहोर हुँदा हामी आफैंले सफा गर्ने हो । छिमेकीको घर फोहोर छ, म त्यो सफा गर्छु भनेर छिमेकीलाई हपार्न अधिकार मलाई हुन्छ र ?

मेरो यो विचारलाई नसहेर एक व्यक्तिले लेखे–

‘हाम्रो धर्ममा भएको कुप्रथाको बारेमा तपाईंको आक्रोश देखियो, जुन आफैंमा तपाईंको अल्पज्ञानको उदाहरण हो । आफूले अनुसन्धान नै नगरेको विषयमा हावा कुरा लेख्न पढेलेखेकी हुँ भनी गर्व गर्ने तपाईं जस्ता महिलालाई सुहाउँदैन । हिन्दु धर्ममा जात र लिङ्गका आधारमा विभेद गरियो भन्ने आक्रोस तपाईंको लेख तथा टिप्पणीमा देखियो । यो हाम्रो सनातन धर्मको मुख्य निर्देशक ‘वेद’ अनुरुप होइन, यो त तपाईंजस्ता केही पाखण्डीहरुले चलाएको संस्कार हो ।’

मैले त कुनै पनि जात सानो ठूलो हुँदैन नै भन्छु । तर, त्यसै प्रतिक्रियामा उनले यस्तो पनि लेखे, ‘हाम्रो शास्त्रमा त नारीलाई पूजा गरेमा देवता खुशी हुन्छन् भनिएको छ । अनि सबै मानिस जन्मँदा शुद्र हुन्छन् र आफ्नो कर्मद्वारा जात प्राप्त गर्दछन् भनिएको छ । ब्रह्म अर्थात् ईश्वरलाई देख्ने व्यक्ति मात्र ब्राह्मण हो भनेर शास्त्रले भनेको छ । भलै तपाईंका बुबाले आफूलाई ब्राह्मण भनेर मिथ्या भाषण गर्नुभयो । तपाईंको पिताजीले आफूलाई ब्राह्मण भनेर मिथ्या भाषण गर्नुको प्रमाण के हो भने यदि उहाँले ब्रह्म दर्शन गर्नुभएको भए तपाईंजस्ती पाखण्डीको जन्म हुने थिएन ।’

हाम्रो धर्ममा महिलालाई पूजा गर्ने त भनिएको छ महोदय, तर आमाबुबाको मृत्यु हुँदा ‘अग्नि’ दिने अधिकार दिएको छैन नि महोदय भनेर उनलाई कसले भनिदिने ? मेरा मृत पितासम्म जाईलाग्ने व्यक्ति कसरी सच्चा हिन्दु होलान् त ?

पहिले हिन्दु धर्ममा सतीप्रथाको चलन थियो । भारतमा राममोहन रायजस्ता व्यक्तिहरूले सतीप्रथा विरुद्ध सामाजिक क्रान्ति गरे र अंग्रेजहरूले त्यो ‘कुरीति’ हटाउन कानुन ल्याए । नेपालमा पनि सतीप्रथा भंग भयो । यदि त्यो प्रथा अन्त्य नभएको भए शायद मेरा कति हजुरआमा, बुढीहजुरआमा पनि बाँचेका हुँदैन थिए । शायद उनीहरू मरेका भए म पनि हुँदैन थिएँ कि ? हिन्दुहरूले नै अमानवीय सतीप्रथाको विरुद्धमा नबोलेको भए त्यो प्रथा अहिलेसम्म रहिरहन्थ्यो होला नि त । के त्योबेलामा कतिले ‘सती’ प्रथा ठीक हो भनेनन् होला त ? समयअनुसार परिवर्तन हुन सक्ने संस्कृतिले नै मानिसको जिन्दगीमा सुधार ल्याउँछ ।

पाँच हजार वर्षअघिका पूर्खाहरूले मोबाइल, मोटर, प्लेन, इमेल प्रयोग गर्दैन थिए । विज्ञानले अहिले हामी सबैको त्यसमा पहुँच छ । हामी त सनातनी मोबाइल प्रयोग गर्दैनांै भनेर कसैले भन्छन् त ?

यदि मैले हिन्दु धर्ममा भएको खराबीका बारेमा बोल्दा कसैलाई म देह व्यापारमा लागेको छु भन्ने लाग्छ भने मेरो भन्नु केही छैन

भजन सुन्न रुचाउने, र भजनमा नाच्ने गाउने तर अरुको आवाजमा विरोधको स्वर सुन्न नचाहनेले लेखे गीत संगीत भनेको राष्ट्र गहनाका रुपमा रहेको हुन्छ, ती गीतहरुले राष्ट्रको प्रतिनिधित्वसमेत गरेका हुन्छन्, जुन संस्कृतिसँग राष्ट्रको सामीप्य गाँसिएको छ । त्यसका विरुद्ध गाइने जुनसुकै गीत या सिर्जनाहरु कदापि स्वीकार्य हुँदैन र हुन्न पनि ।

मेरो लेखमाथिको एउटा प्रतिक्रियामा भनिएको छ–

‘अरुणाजीले अझै थप्दै भन्नुभएछ । तिज व्रत नबस्दैमा धर्म मासिन्छ र भनेर । कठै महान लेखिकाज्युको कति साँघुरो चिन्तन धर्म त अविनासी छ, कहाँ मासिन्छ ? परम्परा मासिन्छ, संस्कृति मासिन्छ्र दशैँमा टीका नलगाए, तीजमा व्रत नबसे, तीहारमा देउसी नखेले ती पर्वको महत्व के ? समाजका केही कथित अगुवाहरुले समेत छाडापनलाई प्रश्रय दिँदा मासिने हो परम्परा । अनि के नेपालमा हिन्दु धर्म मात्रै छ ? मुस्लिम, क्रिश्चियन आदि छैनन् अरुणा जी ? मुस्लिमको एक महिने रोजामा थुक निल्न समेत डराउनेहरुलाई गएर भन्न सकिन्छ ‘नो रोजा प्लिज ?’ कदापि सक्नुहुन्न । किनकि हिन्दुत्वको पर्याय नै सहनशीलता हो । त्यसैले त त्यही सहनशीलतालाई भर्याङ बनाउँदै तपाईं जस्ता केही महान लेखिकाहरु, वा सोफियाजस्ता केही ब्यापारी कलाकारहरु बारम्बार हिन्दुत्वलाई नै प्रहार गर्नुहुन्छ । गीत गाएँ भन्दैमा धर्म र संस्कृति माथिको प्रहार कसैलाई सह्य हुँदैन ।’

एकातिर हिन्दु धर्मको सहनशीलताको बखान गर्नेले ‘नो व्रत, प्लिज’ शब्दमा किन शहनशीलता अपनाउन नसकेका होलान् । ‘सनातन’ कुरा गर्नेले फेरि नयाँ विज्ञानको कुरा त आत्मसात गरेकै छन् । ‘हामी पुरातन धर्म मान्ने, सनातनी ज्ञानको आदर गर्ने’ भनेर कुनै पनि धार्मिक गुरुले ‘म त मोबाइल चलाउँदिन’ भन्दैनन् । फिल्म हेर्ने, यु–ट्युबमा आफ्ना कुरा राख्न पनि सबै धार्मिक गुरु पण्डित खप्पिस हुन्छन् ।

पशुपतिनाथको पूजासमेत इन्टरनेटबाट गर्न सकिन्छ । अर्थात आफूलाई मन पर्ने, सहज हुने कुराचाहिँ ‘धर्मले’ लपक्क लिने, तर आफूलाई चित्त नबुझे कि ‘तेरो बा ब्राम्हण भए, तेरो जन्म हुँदैन थियो’ भनेर शब्दवाण हान्ने कस्तो रमाइलो धार्मिक गुरुलाई !

लेख पढेपछि आएका प्रतिक्रियाहरू अचम्मका छन् । त्यो पढेपछि मलाई  लेख मन पर्यो भनेर टिप्पणीमा मैले केही जवाफ दिइनँ । तर, जसले आलोचना गरेर लेखे प्रत्येकलाई मैले धन्यवाद दिएँ । विभिन्न व्यक्तिहरूले लेखेका लाइनहरूमध्ये मैले जस्ताको त्यस्तै उतारेकी हुँ ।

नेपाली भाषाको ह्रस्व–दीर्घ नमिले पनि वहाँहरुको कुराचाहिँ बुझिन्छ । ‘हिन्दु धर्म महान’ हो भन्ने कुरा छलफल गर्दा ‘यो धर्ममा भएका कुरीतिको आलोचना गर्ने महिला चाहिँ देह व्यापारमा लागेका हुन्छन्, छाडा हुन्छन् वा अरु कसैको पैसा खाएर हिन्दु धर्मको विरुद्ध बोलेर क्रिश्चियन धर्म फैलाउन खोजेका हुन्’ पनि कतिले लेखे ।

यदि मैले हिन्दु धर्ममा भएको खराबीका बारेमा बोल्दा कसैलाई म देह व्यापारमा लागेको छु भन्ने लाग्छ भने मेरो भन्नु केही छैन । मैले केही ब्यक्तिहरूले लेखेको इमेलजस्ताको त्यस्तै उद्धृत गरेकी हुँ । वहाँहरूको भनाइ पढ्दा मलाई लाग्यो, हिन्दु धर्मको धारण गर्न योग्य मानिस तपाईंहरू बाहेक पृथ्वीमा कमै छन् होला कि ?

हिन्दु धर्मको जग नै कमजोर भएर हो कि नमिलेका कुरा उठाउने वित्तिकै उक्त व्यक्तिलाई ‘खत्तम’ भन्नैपर्ने ? तर, एउटा कुराका लागि चाहिँ म वहाँहरूलाई धन्यवाद दिन्छु– मेरो लेख पढेर यति लामो लेख्न वहाँहरूले जुन समय दिनुभएको छ, त्यसका लागि म आभारी छु । वहाँहरूले वास्ता गरेर, पढेर, लेखेर मेरो लेखको महत्व बढाइदिनुभएको छ ।

केही धार्मिक व्यक्तिले लेखे –

‘डा. लेखिकाका श्रीमानले व्रत बस्नैपर्छ, मेरो खुट्टाको पानी खानैपर्छ भनेका छन् ? छैनन् भने अरुले पनि भनेका छैनन् । महिला आफैं आस्था राख्छन् र गर्छन् भने पुरुषले हस्तक्षेप नगरेको मात्र हो । यसैलाई तिललाई पहाड बनाएर आफैंले आफंैलाई विद्वान सावित गर्न नखोजौं। विश्वमा सर्वाङ्ग नांगै हिँड्न पाउनुपर्छ भन्ने महिला पनि छन् र पैतालादेखि टुप्पीसम्म बुर्काले छोपिने महिला पनि छन् । हामी हिन्दु यति वैज्ञानिक र व्यवहारिक छौं कि यस्ता दुवै अतिवाद  मान्दैनौं । तर, परम्परादेखि चलेको रीतिरिवाज मान्छौं । श्रीमान–श्रीमतीको यौन अंग चुस्ने जमातले धोईपखाली एउटा औंलाको पानी खाएजस्तो जाग्दा आकाश खस्दैन । चेतना भया ।’

यस्ता शब्द लेख्नेहरूको घरमा ‘यौन अंग’ चुस्ने जमात छ होला भन्ने कुरा भनिदिनु भएकोमा धन्यवाद त दिनैपर्छ । कसैले व्यक्तिगत कोठामा के–के हुन्छ, त्यो मैले देख्ने कुरा भएन । केही विद्धानहरूले देख्नुभएको रहेछ । त्यस्तो चेतना हामीलाई छैन ।

जहाँसम्म आंैलाको पानी खाँदा आकाश खस्दैन भन्ने लाग्छ, श्रीमानले पनि श्रीमतीको औंलाको पानी खाएर तीजको व्रत बसे हुने थियो ।

https://www.onlinekhabar.com/2020/08/886361/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE-%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF-%E0%A4%B0-%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8B-%E0%A4%AC%E0%A4%B9

 

 

A BRIEF HISTORY OF SIKKIM FROM 1642-1889

 

A BRIEF HISTORY OF SIKKIM FROM 1642-1889

JEENA TAMANG

Ph.D. SCHOLAR DEPARTMENT OF HISTORY, SIKKIM UNIVERSITY, SIKKIM, INDIA

ABSTRACT

Namgyal dynasty was founded by Phuntsog Namgyal in 1642. The formation of this dynasty was not easy. The first king or Chogyal had to suppress the rebels of three tribes Lepcha, Limbu, and Mangar. After suppressing the revolt of tribes, the centralized administrative structure was established which was based on the pattern of the lamaistic theocracy of Tibet. Similar to Tibet, the Chogyal of Sikkim had both temporal and secular authority. Moreover, Tibetan influences were visible in social, political, religious, and cultural aspects of the Namgyal dynasty and continued to exist till the end of the nineteenth century. By the end of the nineteenth century in 1889, Sikkim came under British influence. With this, the Tibetan influences end in Sikkim. The traditional administrative structure was also changed and modified in the modern line.

Keywords: Chogyal, Theocracy, Tibet, Nineteenth century, British

1. INTRODUCTION

The Namgyal dynasty was the first and the last dynasty of Sikkim. This dynasty traced the descendants from Tibet and was founded by a monarch of Tibetan origin in 1642 with the help of three Tibetan Lamas. The first king or Chogyal of this dynasty was Phuntsog Namgyal and the last was Palden Thondup Namgyal. The establishment of the Namgyal dynasty was not smooth at first. The tribes Lepcha, Limbu, and Mangar, residing in the country before 1642, refused to acknowledge Phontsog Namgyal as their king. Thus, he had to fight continuously with the tribes. Finally, he suppressed the revolt and concluded a treaty. After that, a central administrative structure was organized based on Tibetan lamaistic patterns. In the central administrative structure, as the Dalai Lama of Tibet, the Chogyal was the spiritual and temporal head of the state [Sinha, 2008; 39]. Moreover, Chogyal looks up to Tibet for guidance and support. As a consequence of this, Sikkim had a very close connection with Tibet. Due to the closeness, Sikkim was greatly influenced by Tibet. However, once the British intervention started in Sikkim, the administrative structure of Namgyal based on the Tibetan style collapsed and marked the end of Tibetan influences in Sikkim.

2. THE ESTABLISHMENT OF NAMGYAL DYNASTY The initial year of Phuntsog's enthronement was not smooth. The Chogyal had to fight intermittently to subdue the frequently occurring rebellion of tribes. Most of the time, he had to employ forces to bring the tribes under his fold [Chhetri, 2012; 87]. Eventually, the tribes could not stand long against the excellent maneuver of Phuntsog, who had the support of three intelligent Tibetan Lamas. Thus by the end, Phuntsog gains victory despite tough resistance made by the tribes. Eventually, they accepted Phuntsog as their king and surrendered their lands. Nonetheless, total peace in the newly established kingdom was possible only after the conclusion of the Lhomentsongsum Treaty signed in 1663 [Mullard, 2011; 140].

After all this, the first-ever central administrative structure was established based on the Tibetan model. The central government was supervised by the Chogyal and his main tasks were maintenance of law and order, protection of the country, and its subjects from the enemy, etc. At the central level, he was assisted by various officers, who looked after the administrative requirements of the country. At the district level, district officers Dzongpon were appointed to deal with the affairs of the district [Chhetri, 2012; 88]. Finally, at the bottom there were commoners.

Vol-7 Issue-1 2021 IJARIIE-ISSN(O)-2395-4396 13731 www.ijariie.com 1654

The appointment of the officers was based on the faithful services to the Chogyal. As Maharaja Thudop Namgyal and Maharani Yeshay Dolma explain, “those distinguished themselves by loyal and faithful services, saying that the post of Minister and Prime Ministers would be conferred on them. On the other hand, those who did not serve well would be classed amongst the common people and required to contribute services as were required by the Maharaja, and that thenceforth” [Namgyal & Dolma, 1908; 20].

3. THE TIBETAN INFLUENCE IN SIKKIM Once the Namgyal dynasty was established, the Sikkimese political culture was patterned on the model of Tibetan lamaist ideology and administrative practice. Sikkim lies within Tibetan influence; therefore, Sikkimese culture was purely based on Tibetan fashion. Like the Tibetan king, the Chogyal of Sikkim was supposed to rule the subjects in accordance with the tenets of the ‘Chhos’ Dharma [Sinha, 2008; 39]. As traditional Tibetan government, which was the formation of clerical and lay elements, the Chogyal of Sikkim was aided by an assembly of monks and laymen, called Lhadhi-Mede (the assembly of elders) composed dominantly by the Bhutia lamas [Gurung, 2011; 47].

Further, the social and religious system introduced in Sikkim was the adoption of the Tibetan religion-political theory of state and political power, as represented by lugs gnyis (a system based on the unification of the secular or political sphere with that of the religious or spiritual [Mullard, 2011; 23]. Similar, to Tibet the bravery of the soldiers in Sikkim earned titles. For instance, during Chogyal Tenzing Namgyal reign Donyer Chagdor son of Solpon Tsang Namgyal, had performed the most faithful and loyal services at crisis.

Thus for his loyal and faithful services, he was rewarded with the post and title of Dewan; afterward, he was also called the aged Kazi Londepo [Namgyal & Dolma, 1908; 49]. The presence of Tibetan regent Jigme Pao indeed widened the Tibetan influence in the court of Namgyal [Kotturan, 1983: 38]. The matrimonial alliances with the aristocrats of Tibet and Sikkim further widened the closeness and almost every Chogyal had a Tibetan wife. The influence of Tibet in Namgyal's court was such that almost everything was taken from Tibet. Like religion, titles as such Kalon and Dzongpon, language, manners, and customs etc [Debnath, 2009; 22].

Besides this, the land economy of the Namgyal dynasty also seems to be influenced by Tibet. Thus right after Phuntsog Namgyal, Sikkim looked upon Tibet in almost every aspect from decision making to guidance. More over this practice continued to flourish in Sikkim till the end of the nineteenth century. However, under the British influences the administrative structures of Sikkim based on the model of Tibetan lamaist patterns also changed to suit the British interest in Sikkim.

4. ADVENT OF THE BRITISH IN SIKKIM The initial connection between Sikkim and British India starts during the reign of Chogyal Tsugphud Namgyal. Unlike his father and forefather, Chogyal Tsugphud Namgyal was not favored with help and support from Tibet. Especially, when Sikkim had territorial integrity with Gurkhas (Nepal) who continued to occupied Sikkimese territory [Kotturan, 1983; 43].

Eventually, it made Sikkim to seek the help of the British to derive out the Gurkhas from Sikkim [Namgyal & Dolma, 1908; 55]. Consequently, Sikkim was involved in the diplomacy of British and was considered British ally in the Anglo-Nepalese war 1814-1816. With this, Sikkim, for the first time, came under the influence of the British [Bhattacharya, 1992; 66]. The War came to be an end with the Treaty at Segauli in 1816. Again a new treaty was signed between the British and Sikkim at Titalia in 1817.

This Treaty granted Sikkim protection against the Gorkha invasion, but it also marked the beginning of the end of Sikkim's independence and initiated the British penetration [Bhattacharya, 1992; 66-67]. Once again, the Treaty of Tumlong was signed in 1861. The Treaty had twenty-three articles, and it spelled out a more elaborate relationship between Sikkim and British India. It made Sikkim a de facto protectorate of the British [Shukla, 1976; 26]. However, it was the Anglo-Chinese Convention of 1890 that determined the border between Tibet and Sikkim and expressly acknowledged British supremacy in Sikkim. So far as the status of Sikkim was concerned, its external affairs and internal administration came directly under the authority of the British Government of India [Sengupta, 1985; 6].

5. THE FIRST POLITICAL OFFICER IN SIKKIM Under British influence, the processes of changes have taken place concerning Tibet and its traditional socio-political existences. As said before, with the establishment of the Namgyal dynasty, Sikkim had maintained a close and cordial relationship with Tibet. But, under the British, the relationship between Tibet and Sikkim deteriorated and started with the appointment of a Political Officer. One year before the signing of the Convention, in 1889, the British Government appointed John Claude White as the first Political Officer.

Vol-7 Issue-1 2021 IJARIIE-ISSN(O)-2395-4396 13731 www.ijariie.com 1655

छठ पर्व बारे चर्चा

 

छठ पर्व नेपाल र भारतका उक्तरीय क्षेत्रमा हिन्दूहरूले मनाउने एक महत्त्वपूर्ण पर्व हो। यो पर्वमा षष्ठी भगवतीको पूजा अर्चना गरी पुत्र, पति र परिवारको कल्याणको कामना गर्ने गरिन्छ। नेपालको विशेष रूपले तराई(मधेश) क्षेत्रमा श्रद्धा एवं भक्तिपूर्वक यो पर्व मनाइन्छ । यस पर्वको अवसरमा पञ्चमीका दिनदेखि व्रत बस्ने महिला तथा पुरुषले निष्ठापूर्वक पवित्र जलाशयमा स्नान गरी बेलुकीपख दूध, चामल र सख्खरको खीर पकाई प्रसादको रूपमा आफूले खाने र व्रत नबस्ने परिवारका सदस्यलाई पनि ख्वाउने चलन छ । परम्परा अनुसार छठका दिन साँझ अस्ताउँदो सूर्यलाई जलाशयमा उभिएर पूजासहित अर्घ दिएपछि रातभर नदी तथा तलाउ किनारमा बसी भजनकीर्तन गर्दै भोलिपल्ट सप्तमीका दिन बिहान उदाउँदो सूर्यलाई पुनः अर्घ दिई पूजा विसर्जन गरिन्छ ।यश पर्वमा मुस्लिम समुदायका व्यत्तिले पनि सहभागी हुन्छ र यो पर्व बिधिबत मनाउछ। पवित्र मनले छठ पर्व मनाउँदा पारिवारिक कल्याण, सन्तानसुख तथा मनोकामना पूरा हुने विश्वास गरिन्छ ।

इतिहास

सृष्टिको सुरूवातदेखि नै सूर्यको उपासना गरिंदै आएको पाइन्छ। अग्नि पुराणमा पनि षष्ठी व्रतको प्रसँग उल्लेख छ। चौध वर्षको वनवास र एक वर्षको अज्ञातवास बसेको बेला कुन्ती, द्रौपदी सहित पाण्डवले यो व्रत गरेको वर्णन महाभारतमा पाइन्छ । त्रेता युगमा राजा दशरथकी रानी कौशल्याले पनि यो व्रत गरेको बताइन्छ। कात्तिक महिनामा मनाइने छठलाई ठूलो छठ भनिन्छ । चैतको षष्ठी तिथिमा पनि केही ठाउँमा यो पर्व मनाइन्छ ।

विधि

सूर्य उपासनासँग सम्बन्धित छठ पर्व प्रत्येक वर्ष कात्तिक शुक्ल पञ्चमी र षष्ठीका दिन मनाइने गरिन्छ । व्रत बस्नेहरू स्नान गरेर उपवास बसी आत्मशुद्धि गर्छन्, जसलाई खर्ना भनिन्छ । षष्ठीका दिन नदी र पोखरीको घाटमा व्रतालुहरूले स्नान गरी बेलुकाको समयमा जलाशयमा उभिएर सूर्यलाई फलफूल, ठेकुवा र कसार अर्घ दिन्छन्। व्रतालु भक्तजनहरू राती धेरैजसो नदी किनारमा बास बस्छन् भने केही घर फर्किन्छन् । तर शुद्धाशुद्धिको धेरै विचार गर्नुपर्ने भएकाले कहीं कतै अशुद्ध नहोस् भन्नेमा उनीहरू सजग हुन्छन्। शुद्ध भावनाले यो व्रत गर्नाले तुरुन्त फल पनि पाइने धर्मावलम्बीहरूको विश्वास छ । त्यसकारण मनले मात्र शुद्ध नभएर सबैथोक चोखो हुनुपर्ने हुनाले व्रतालुहरूले मात्र नभई सम्पूर्ण परिवारले नै यसलाई कडाइका साथ पालना गर्छ ।

विसर्जन

षष्ठीको भोलिपल्ट ब्रहृममुहूर्तमा मानिसहरू पूजासामग्री लिएर नदी किनारमा गई स्नान गरी उदाउँदो सूर्यलाई फेरि अघ्र्य दिएपछि छठ पर्व सकिन्छ र प्रसाद बाँडिन्छ । छठको प्रसादमा उखु, केराउ, केरा, नरिवल, मिठाई, चना, ठेकुवा, कसार, कागती र अदुवा राखिन्छ । विशेषगरी शुद्ध घिउमा गहुँको पिठोबाट निर्मित ठेकुवा र चामलबाट निर्मित कसारको विशेष प्रसाद बनाइन्छ । छठ माताको पूजाआजा गरेपछि भाकल गर्नेहरूको सबै मनोकामना पूरा हुने धार्मिक विश्वास छ । यो व्रत गर्नाले चर्मरोग छिटो निको हुने पनि विश्वास गरिन्छ । केही भक्तजन घरबाट साँझ र बिहान घर्सिंदै नदी वा पोखरीको किनारमा गई स्नान गरी व्रत पूरा गर्छन् । कतिले मनोकामना पूरा भएमा नाच नचाउने, पोखरीमा माटोको हात्ती राख्ने तथा दियो बाल्ने जस्ता कार्य पनि गर्छन् । सूर्यको प्रकाशमा भिटामिन डी प्राप्त हुने भएकाले मानवशरीर विज्ञानका अनुसार यो व्रतको महत्त्व आज पनि त्यत्तिकै छ ।

कार्तिक शुक्ल चतुदर्शीका दिनबाट शुरु हुने छठ पर्व सूर्यको आराधना गरी नेपाल र भारतका विभिन्न क्षेत्रमा मनाइन्छ । अत्यन्तै श्रद्धा र निष्ठाका साथ व्रत बसी अस्ताउँदो सूर्य र उदाउँदो सूर्यलाई पूजा गरी यो पर्वलाई हर्सोल्लासका साथ मनाइने गरिन्छ । यो एउटा यस्तो चाड हो जसमा डुब्न लागेको सूर्यको साथै उदाउँदो सूर्यको पनि आराधना गर्ने गरिन्छ । समाजमा उदाउँदो वा प्रतिष्ठीत व्यक्तीलाई सबैले ढोग्छन् सम्मान गर्छन् तर डुब्न लागेको घाम गरीब तथा बेसहारालाई कसैले हेर्दैनन् तर यस पर्वले जुनसुकै अवस्थामा पनि सबैलाई समान व्यवहार गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश दिन्छ । त्यस्तै सूर्यले सबै प्राणीहरूलाई समानरूपमा प्रकाश दिन्छ त्यसैले सबैमाथि समान व्यवहार गर्नुपर्छ भन्ने सोच विकास गर्नका लागि सूर्यको पूजा गरिन्छ । वर्षको दुई पटक चैत र कार्तिक महिनामा धुमधामका साथ मनाइने यस पर्वमा चोखो र शुद्धाशुद्धिमा अत्यन्तै ध्यान दिइन्छ । विधी विधान अनुसार मनाएमा आफ्ना सम्पूर्ण कष्ट हटेर जाने जनविश्वास रहि आएको छ । छाला सम्वन्धी रोग निदानका लागि, पुत्र प्राप्तिका लागि र भाकल पूरा गर्न मानिसहरू भक्तिमा लिप्त भएर नजीकैको पोखरी जलाशय कुण्डमा गई यस दिन छठ पूजा गर्दछन् । छैठको पूजा गर्दा उखु, केराको बोट, बेसार, अदुवा, नरिवल, जौ, भुसुवा, ठेकुवा, फलफूल, मिठाई जस्ता सामग्रीको आवश्यकता पर्दछ । सम्पूर्ण प्राणीलाई विना कुनै भेदभाद समान शक्ति, ताप र किरण दिने समानताको प्रतीक सूर्यको यसै महिमालाई आत्मसात गर्दै सूर्यको पूजा प्रार्थना र आराधना तन, मन लगाएर चार दिनसम्म गरिन्छ ।

नहान खान (नहाए खाए)

छठको पहिलो दिन-कार्तिक शुक्ल चतुदर्शी

कार्तिक शुक्ल चर्तुदशीका दिन देखि छठ आरम्भ हुन्छ । दशैं र तिहार लगतै शुरु हुने छठ नितान्त सूर्यको उपासना गरी मनाइन्छ । छठको शुरुवात मानिने यस दिनलाई ब्रतालुहरू नहान खान (नहाए खाए) भन्दछन् । बिहान सबेरै उठेर हात खुट्टाको नङ काट्छन् र चोखो पानीले नुहाई-धुवाई गरी सफा कपडा लगाएर पूजा गरी शुद्ध भोजन गर्दछन् । भनिन्छ यस दिनमा ब्रतालुहरूले प्रण गर्दछन्- म अव जथाभावी खाँदिन र तन मनले प्रभुको शरणमा बस्नेछु ।

खर्ना

छठको दोस्रो दिन-कार्तिक शुक्ल पञ्चमी

विधिवत रूपमा शुरु भएको छठको दोस्रो दिनलाई खर्ना भनिन्छ । यस दिनमा नुहाएर चोखो भई साँझपख ब्रतालुहरूले सखरको खीर लौकाको तरकारी जस्ता शुद्ध भोजन ग्रहण गर्दछन् । यस दिनमा एक छाक मात्र भोजन गर्नुको कारण भने छठको दिन अर्थात अघिल्लो दिनमा दिनभरि पानीसमेत नपिई निराहार ब्रतको पूर्वाभ्यास हो ।

छठ

छठको तेस्रो दिन-कार्तिक शुक्ल षष्ठी

छठको तेस्रो दिन अर्थात छठ पर्व । यस दिनमा ब्रतालुहरू पानीसमेत नपिई निराहार बस्दछन् । साँझपख नजीकैको पोखरी, तलाउ, इनार, कुवा जस्ता जलाशयमा गई पानीमा डुबेर अस्ताउँदो सूर्यलाई पूजा गर्दछन् । छठको दिन सूर्यलाई चढाउनका लागि बनाइएका सामग्रीहरू घाटमा लगेर पालैपालो पानीमा डुबाई सूर्य देवतालाई चढाउँदछन् । प्रातःकालीन अर्घका लागि केही ब्रतालुहरू रातभर पानीमा बसेर सूर्य नउदाउन्जेल सम्म पूजा गर्दछन् भने कोही प्रसाद चढाएर पानीबाट निस्कन्छन् । यस दिनमा रातभर भजन किर्तन र नाचगान हुने गर्दछ । घाटलाई बेहुली झै सिंगारिएकॊ हुन्छ।

पारण

छठको चौथो दिन-कार्तिक शुक्ल सप्तमी

रातभर सूर्यको आराधनामा मग्न भएका भक्तहरूले भोलिपल्ट उदाउँदो सूर्यको पूजाआजा गर्दछन् । विहानीमा सूर्यको न्यानो किरणसँगै ब्रतालुहरूले अञ्जुलीमा पानी भरि जल चढाउँछन् र पालैपालो ठकुवा भुसुवा फलफुल र मिठाईजस्ता प्रसादहरू अर्पण गर्दछन् । त्यसपछि घरमा गई सूर्यको प्रसाद ग्रहण गरी ब्रत खोल्दछन् ।^[३]

 

महापातकी विरूपाक्ष !

विरूपाक्ष

डा० माधव प्रसाद पोखरेल

(‘नयाँ पत्रिका’ मा ‘महापातकी विरूपाक्ष’ शीर्षकमा प्रकाशित, कात्तिक २ गते २०७६ शनि बार)

 काठमाडौँमा पशुपति मन्दिरको पूर्वी ढोकाबाट वाग्मती किनारमा ओर्लिँदा दाहिने तिर ब्रह्मनाल नजिकै एउटा सानो मन्दिरमा एउटा उदेक लाग्दो मूर्ति छ । त्यस मूर्तिले सबै तीर्थ यात्रीको ध्यान आफु तिर तान्छ । धेरैजसो मानिसहरु त्यस मूर्तिलाई कलि (युग) को मूर्ति भनेर चिन्दछन् । मूर्ति पुरै तिघ्रा छोपिने गरी भुइँमा गाडिएको छ । त्यस मूर्तिका खुट्टा छन् कि छैनन् भन्ने कुराको भेउ पाइँदैन । मूर्तिको नाक नेप्टो छ, ओठ मोटो छ, टाउको बाटुलो छ, त्यसैले इतिहासकारहरुले त्यसलाई किरात कालको मूर्ति ठानेका छन् । नेपालमा भेटिएका सबभन्दा पुराना ढुङ्गाका मूर्तिमा यही कलिको मूर्ति र त्यसको पर तिर सिंहासनमा बसेको पुरुष मूर्ति समेत पर्दछन् (सत्यमोहन जोशी, २०१९, ‘पुरातत्त्व एक रोचक कथा’) । कलि युग जति जति छिप्पिन्छ, त्यति त्यति त्यो मूर्ति माथि माथि आउँछ भन्ने लोक विश्वास पनि पाइन्छ । जान्ने मान्छेहरु त्यस मूर्तिलाई विरूपाक्षको मूर्ति पनि भन्दछन् । संस्कृत कोशका आधारमा बिटुङ्गामा आँखो भएकाले यस मूर्तिलाई ‘विरूपाक्ष’ भनिएको रहेछ, किन भने शिवजीको जस्तै यस मूर्तिको पनि एउटा आँखो निधारमा छ, तर काठमाडौँ उपत्यकामा प्रचलित लोक कथाले ‘विरूपाक्ष’ अथवा ‘कलि’ को जस्तो परिचय दिन्छ, त्यस्तो अन्यत्र कतै पनि पाइँदैन।

काठमाडौँ उपत्यकामा प्रचलित लोक कथा अनुसार ‘विरूपाक्ष’ एउटा किराँती केटाको नाउँ हो । त्यो केटो सानै हुँदा घरमा सम्पत्ति नभएर केटाको बाबु धन कमाउन परदेश गयो, तर छोरो सात वर्षको हुँदा सम्म पनि बाबु चाहिँ घर नफर्के पछि हत्ते गरेर छोरो चाहिँ आमासित बिदा मागेर बाबु खोज्न निस्क्यो । जति ठाउँमा खोज्दा पनि आफु सत्र वर्षको भई सक्ता समेत बाबु कतै पनि नभेटिए पछि एक दिन छोरो चाहिँ जङ्गलमा भौँतारिई रहेका वेलामा रात पर्‍यो अनि उसले नजिकैको ओढारमा रात बिताउने निश्चय गर्‍यो । बाबुछोरै हराएको धेरै वर्ष बिते पछि आमा चाहिँ पनि बाबुछोरा खोज्न हिँडी । संयोगले आमाछोरा नै त्यसै ओढारमा वास बस्न पुगे । आमा तरुनी नै देखिन्थी । आमाछोराले एक अर्कालाई चिनेनन्, त्यसैले तिनीहरुको सहवास भयो । बिहान उठेर बाटो लाग्ने वेलामा चिनापर्ची गर्दा पो, तिनीहरु त आफ्नै आमाछोरा भएको थाहा भयो ।

विरूपाक्षको मातृगमन त्यो महापातक पछि नै कलि युगको सुरुवात भएको अरे । अहिले पनि  विरूपाक्षका कलि नेपालमै छ अरे । आमा चाहिँको कथा लोक कथाले के भन्छ, मलाई थाहा छैन, तर छोरो चाहिँ पश्चात्तापले हुरुक्क भयो । मातृगमनको पातकीले कस्तो प्रायश्चित्त गर्ने भनेर उसले भगवान पशुपति नाथलाई सोधेछ । पशुपति नाथ विष, भाङ, धतुराले लट्ठ भएको वेला परेछ, त्यसैले तिनले केटालाई १२ धार्नी तामा पगालेर खाए पछि मात्रै मातृगमनको पाप छुट्छ भनी दिएछन् । केटाले तामा पघाल्न भाँडामा पकाएछ । धेरै समय सम्म आगामा तताए पछि तामा पग्ल्यो कि भनेर हेर्दा तामा त पग्लेनछ, तर भाँडा भित्र डढेको तामाको धुवाँले केटाको रूपै कालो, मैलो र विरूप भएछ । त्यस पछि केटाको नाम ‘विरूपाक्ष’ भयो अरे (लोक कथाले ‘विरूपाक्ष’ नामको ‘विरूप’ भन्ने अर्थ मात्र बुझेछ, ‘अक्ष’ भनेको ‘आँखो’ भन्ने चाहिँ बुझेको देखिँदैन) ।

भगवान पशुपतिले त आफुलाई ठगेछन् भन्ने लागेर त्यस पछि विरूपाक्ष शिवजीलाई मनपरी गाली गर्दै र उनका मूर्तिमा लात्ताले हान्दै पशुपति क्षेत्रमा भौँतारिन्छ अनि उ भगवान बुद्धको शरणमा जान्छ । बुद्धले उसलाई बोधिचित्तको एउटा जपमाला दिन्छन् र त्यो माला नखुइलिउन्जेल घुमाउनु भन्ने उपदेश दिन्छन् । माला खुइलिए पछि तेरो पापमोचन हुन्छ भन्ने बुद्धको उपदेश थियो । विरूपाक्षले अहिले उसको मूर्ति जहाँ छ, त्यहीँ बसेर माला धेरै घुमायो, तर माला खुइलिएन । हताश भएको विरूपाक्षले एउटा फलामको पातो मरुन्जेल ढुङ्गामा घोटी रहेको एउटा केटालाई देखेर के गरेको भनेर सोध्यो । केटाले भन्यो, ‘हेर्नु होस् न, मेरो लुगा फाट्यो, त्यसैले फलाम घोटेर सियो बनाउन खोजेको ! त्यही सियाले यो लुगा तुन्छु भनेर यो फलाम घोटेको ।’ विरूपाक्षलाई कडा मेहनत गर्ने प्रेरणा दिन त्यो केटाको भेस लिएर आएका ती भगवान बुद्ध नै रहेछन् । त्यस केटाबाट ज्ञान पाए पछि विरूपाक्षको माला पनि खुइलियो, तर पशुपतिका भक्तहरुले शिवजीलाई तथानाम गाली गरेर उनका मूर्तिमा लात्ताले हान्दै हिँड्ने विरूपाक्षलाई पकडेर वाग्मती किनारमै भुइँमा गाढी दिए । आफुलाई धोका दिने भगवान र आफुलाई भुइँमा गाड्ने भक्तहरुसँग बदला लिन विरूपाक्ष भुइँबाट उखेलिन बल गरी रहेको छ । कलि युगको अन्तमा विरूपाक्ष पुरै बाहिर निस्किन्छ भन्ने लोक विश्वास छ । पशुपतिमा विरूपाक्षको मूर्ति नजिकैकी एउटी महिलाको मूर्ति विरूपाक्षकी आमा (किराँतिनी हो कि यक्षिणी) को हो भन्ने विश्वास पाइन्छ ।

काठमाडौँको ‘विरूपाक्ष’ को यो लोक कथा बौद्धहरुले बनाए जस्तो छ, किन भने (१) यस कथामा विरूपाक्षसँग डराएर महादेव भागेर बुद्धको शरणमा गएको वर्णन छ, (२) बुद्धले शरण दिएर स्वयम्भूमा महादेव ‘पञ्चबुद्ध’ का रूपमा लुकेको कुरो पनि यसै कथामा पाइन्छ, (३) शिवजीले ठगेको कुरो छ, बुद्धले सद्बुद्धि दिएको कुरो कथामा छ, (४) सद्बुद्धि दिन बुद्ध गरिब केटाको भेसमा पनि आउँछन्, (५) शिवजीको नराम्रो कुरो मात्र छ, बुद्धको राम्रो कुरो मात्र छ, (६) विरूपाक्षले शिवजीलाई मनपरी गाली गरेको र लात्तले हानेको कुरो छ, अनि (७) विरूपाक्ष भगवान शिवकै एउटा नाउँ हो, तर यस कथाले विरूपाक्षलाई मातृगामी, महापातकी र कलि युगको साक्षात् मूर्तिका रूपमा यस्तो कथा रचेको छ, जसको छेउभेउ शिव पुराणमा कतै पनि आउँदैन । यी प्रमाणहरुका आधारमा के बुझिन्छ भने, कुनै वेला काठमाडौँ उपत्यकामा शैव र बौद्धहरुका बिचमा धार्मिक होड भएका वेलामा यहाँको बौद्ध परम्पराले महादेवलाई खसाल्न र बुद्धलाई शिवजी भन्दा ठुला र महान प्रमाणित गर्न यो कथा रचेको बुझिन्छ ।

पौराणिक (‘पुरानिक’) इन्साइक्लोपिडिया (वेत्तम मणि, २०७५ इ०) अनुसार विभिन्न पुराणमा विरूपाक्ष नामका आठ थरी पात्र पाइन्छन् । तिनीहरु मध्ये भगवान् शिवका एघार ओटा रुद्र रूप मध्ये एउटा रुद्रको नाम पनि विरूपाक्ष छ भने, विरूपाक्ष नाम भएका धेरैजसो पात्र चाहिँ दैत्य, दानव र राक्षस नै छन् (काठमाडौँ उपत्यकाको लोक कथा  चाहिँ कुनै पुराणमा पनि छैन), जस्तै, (१) यो पृथ्वी आठ ओटा हात्ती (दिग्गज) ले आठ दिशाबाट उचालेर थामिएको पौराणिक विश्वास छ । विरूपाक्ष तिनीहरु मध्ये एउटा हात्तीको नाउँ हो । (२) महाभारत, आदि पर्व (अध्याय ६७) अनुसार कश्यप प्रजापति र दनुको एउटा दानव सन्तानको नाम पनि विरूपाक्ष थियो । (३) महाभारत, सभा पर्व (दाक्षिणात्य पाठ, अध्याय ३८) अनुसार (मिथिलाबाट प्राग्ज्योतिषमा राज्य गर्न गएको) नरकासुरको एउटा असुर सेवकको नाम पनि विरूपाक्ष थियो, जसलाई लोहितगङ्गा (ब्रह्मपुत्र) किनारमा मारियो । (४) महाभारत, द्रोण पर्व (अध्याय १७५) अनुसार घटोत्कचको एउटा राक्षस मित्रको नाउँ पनि विरूपाक्ष थियो । (५) महाभारत, शान्ति पर्व (अध्याय १७०) अनुसार एउटा दैत्यको नाउ पनि विरूपाक्ष थियो । (६) वाल्मीकि रामायण (युद्ध काण्ड) अनुसार रावण पट्टि लागेर राम लक्ष्मणसित लडाइँ गर्ने एउटा राक्षसको नाम पनि विरूपाक्ष थियो । (७) अग्नि पुराण (अध्याय १०) अनुसार लक्ष्मणका हातबाट कुम्भकर्ण मरे पछि रावणका अनेक प्रमुख सेनापति मध्ये विरूपाक्ष पनि थियो । सुग्रीवले रावणको सेना तहसनहस पारेका वेलामा विरूपाक्ष हात्तीमा चढेर धनुर्वाणले युद्ध गर्न आयो र सबैलाई तर्सायो । अन्तमा सुग्रीवले विरूपाक्षलाई मारे । उत्तर वैदिक कालदेखि नै शिवजीलाई वैदिक साहित्यले खसालेकै पाइन्छ अनि जब जब देउता र दानवहरुका बिचमा युद्ध हुन्छ, त्यति वेला पुराणहरुमा भगवान विष्णुले चाहिँ देउताको ओर गरेको शिवजीले चाहिँ राक्षस, दानव, असुर र दैत्यहरुकै ओर गरी रहेको देखिन्छ । वैदिक साहित्य र पुराणहरुले ‘गतिछाडा’ ठहराएका शिवजी अवैदिकहरुका चाहिँ देउता रहेछन् भन्ने बुझिन्छ, त्यसैले विरूपाक्ष नाउँ भएका अनेक दैत्य, दानव, राक्षस र असुरहरु हुनु स्वाभाविक छ, किन भने शिवजी जसका देउता थिए, उनीहरुका हातमा कलम थिएन होला ।

विरूपाक्षको काठमाडौँ उपत्यकामा चलेको कथानक चाहिँ इपू० पाँचौँ शताब्दीका ग्रिसेली नाटककार सोफोक्लिजको ‘इडिपस रेक्स’ (राजा इडिपस) भन्ने नाटकको ग्रिसेली मिथकको कथानक (इन्साइक्लोपिडिया अफ ग्रिक एन्ड रोमन मिथोलोजी, २०१० इ०) सित मिल्छ । थेब्सका राजाको एउटा छोरो जन्मिने बितिक्कै के भविष्य वाणी भयो अरे भने, त्यस बालखले आफ्नै बाबुलाई मार्छ र आफ्नै आमालाई बिहे गर्छ । त्यस्तो अलच्छिनी बालखलाई जङ्गलमा मारेर फाल्न राजाले पठाए पनि सेवकले त्यसलाई जङ्गलमा त्यसै छोडी दिएछ । बालखलाई एउटा किसानले भेट्यो र कोरिन्थको निःसन्तान राजालाई दियो । राजा रानीले बालखको नाउँ ‘इडिपस’ राखे अनि त्यसलाई धर्म पुत्र बनाएर पाले । कतैबाट केटो यिनीहरु आफ्ना बाबु आमा होइन रहेनछन् भन्ने थाहा पाएर घर छोडेर हिँड्यो । बाटामा एउटा मान्छेसँग झगडा पर्‍यो । इडिपसले त्यसलाई मारी दियो र थेब्स गएर उसकी रानीलाई बिहे गर्‍यो र त्यसबाट सन्तान जन्मायो, तर डेल्फीको जोखाना अनुसार उसले आफ्नै बाबुलाई मारेछ र नचिनेर आफ्नै आमालाई बिहे गरेछ अनि आफ्नै भाइ बहिनी हो कि छोराछोरी जन्माएछ भन्ने थाहा पायो । त्यो अत्यन्त घृणित र पीडादायक महापातक चाल पाएर इडिपस, उसकी आमा हो कि रानी अनि उसका भाइ बहिनी हो कि छोराछोरी सबै आत्महत्या गरेर मरे ।

उदेक लाग्दो कुरो के छ भने, विरूपाक्षको किंवदन्ति मात्र ग्रिसेली मिथकको इडिपससित मिल्ने होइन, पशुपति आर्य घाटको विरूपाक्षको मूर्ति कला समेत ग्रिसेली शैलीमा बनेको छ (सत्यमोहन जोशी, २०१९, पुरातत्त्व एक रोचक कथा)।

भारतमा भगवान शिवका विरूपाक्ष मन्दिरहरु पाँच छ ठाउँमा छन् । कर्णाटक (हाम्पी, चारे, बङ्गलुरु, आदिहल्ली) मा मात्रै पनि विरूपाक्ष मन्दिर चार ओटा छन् । ती बाहेक ओडिशाको फुलबानीमा र मध्य प्रदेशको रतलाममा पनि विरूपाक्षका प्रसिद्ध मन्दिर छन् । भारत विरूपाक्ष मन्दिर भएको कुनै ठाउँमा पनि विरूपाक्षलाई दैत्य, राक्षस, दानव, कलि र पातकी ठानिँदैन । विरूपाक्षलाई मातृगामी पातकी कलि ठान्ने ठाउँ संसारभरमा काठमाडौँ उपत्यकामा मात्र हो, त्यसैले कलि युग अहिले कतै छ भने, नेपालमै छ भन्ने यस उपत्यकाको लोक विश्वास ठिकै हो कि जस्तो लाग्छ, किन भने भगवान शिवको पावन विरूपाक्ष मूर्तिलाई यस उपत्यकामा जस्तो अपमान, लाञ्छना र कलङ्क अन्यत्र कतै पनि लगाएको पाइँदैन ।

डा० जगमान गुरुङको ‘विरूपाक्ष र विराटकको मूर्ति’ भन्ने लेखमा उनले हरिणेश्वर नजिकै आर्यघाटमा रहेको विरूपाक्षको त्यही मूर्तिको शैली आन्ध्र प्रदेशको तिरुपति नजिकै गुडिमल्लमको परशुरामेश्वर लिङ्गमा कुँदिएको विरूपाक्षको मूर्तिसंग मिल्दछ भन्ने लेखेका छन् ।

गुडिमल्लममा ‘परशुरामेश्वर’ को पूर्ण कदको मूर्ति कालो कालो रछाहा रङको शिलामा सक्कली जस्तो देखिने विशाल लिङ्गको अग्र भागमा कुँदिएको छ । डा० गुरुङले भने झैँ परशुरामेश्वरको त्यो मूर्तिको लट्टा परेको कपाल झन्डै पशुपतिको विरूपाक्षको कपालको लट्टा जस्तै देखिन्छ, तर विरूपाक्षको मूर्ति कम्मर मुन्तिर भुइँमा छोपिएको छ भने, परशुरामेश्वरको मूर्ति शिरदेखि पाउ सम्म पुरै देखिन्छ । परशुरामेश्वरको नाक नेप्टो छैन, थेप्चो चाहिँ छ भने, पशुपतिका विरूपाक्षको नाक नेप्टो छ । गुडिमल्लमको शिव मूर्तिको देब्रे काँधमा परशुरामको  जस्तो बन्चरो भएकाले हो कि किन हो, त्यस मूर्तिको नाम ‘परशुरामेश्वर’ रहेको छ । शिवजीको दाहिने हातमा चाहिँ एउटा भेडो (सिकार?) लत्रिएको छ । शिवजीको काँधमा त्यहाँ पनि जनै छैन । काठमाडौँ र आन्ध्र प्रदेशका दुइटै मूर्तिमा शिवजीका हात दुइटै छन् । परशुरामेश्वरको पारदर्शी धोती बाहिरबाटै लिङ्ग चाहिँ छ्याङ्छ्याङ्ती देखिएको छ (एन.विकिपिडिया.ओआरजी)।

माथि उल्लेख गरिएका भारतको कर्णाटक, ओडिशा र मध्य प्रदेशका ‘विरूपाक्ष’ नै नाम भएका शिवजीको स्वरूप र आन्ध्र प्रदेशको ‘परशुरामेश्वर’ मा पाइने शिवजीको स्वरूप मध्ये नेपालको विरूपाक्षको अनुहारसित धेरै मिल्ने त परशुरामेश्वरकै स्वरूप हो, तर नेपालको विरूपाक्षको स्वरूपसँग काटिकुटी मिल्ने भगवान विरूपाक्षको स्वरूप चाहिँ कतै पनि छैन । भगवान विरूपाक्षको मानवाकृतिक रूप हाम्पीमा छन त छ, तर त्यसको स्वरूप नेपालका विरूपाक्षको स्वरूपसित मिल्दैन । सक्कली जस्तो देखिने पाँच फिट अग्लो शिव लिङ्गमा कुँदिएको परशुरामेश्वरको मूर्ति चाहिँ मानवाकृतिक छ, त्यसमा शिवजीको अनुहार त धेरैजसो नेपालका विरूपाक्षको अनुहारसित मिल्छ, तर त्यस मूर्तिलाई विरूपाक्षको भन्ने चलन छैन । अर्का तिर ‘विरूपाक्ष’ कै नाउँ भएका शिवजीको अर्को कुनै मूर्ति पनि नेपालको विरूपाक्षको मूर्तिसँग मिल्दैन । परशुरामेश्वरको जनै नलगाएको थ्याप्चो नाक र बाटुलो अनुहार भएको मूर्ति पहिलोदेखि तेस्रो शताब्दीको मानिए अनुसार डा० जगमान गुरुङले नेपालको सबभन्दा पुरानो त्यो विरूपाक्षको मूर्ति पनि उत्तिकै पुरानो हुनु पर्छ भन्ने अड्कल गरेका छन् । यहाँ सम्म गरिएको विरूपाक्षको स्वरूपको विवरणका आधारमा नेपालको विरूपाक्षको मूर्ति कुनै महापातकी र कलि युगको मूर्ति नभएर किरातेश्वर महादेवको मूर्ति हो भन्ने कुरो माथिका प्रसङ्गबाट बुझ्नु पर्छ ।

हाम्पीको विरूपाक्षको मूर्तिमा भने, तन्त्रको प्रभाव अलिक बढ्ता देखिन्छ । भारतीय उपमहाद्वीप भरि शैव र शाक्त परम्पराका सबैजसो देवीदेवताको स्वरूप र मन्दिरहरु तान्त्रिक आडमै बनेका छन् । यस उपमहाद्वीपमा तन्त्रको परम्परा सबै भन्दा पुरानो हो । सिन्धु बेँसीको सभ्यतामा नै तन्त्रको प्रभाव पाइन्छ । उपमहाद्वीपमा वैदिक सभ्यता (इपू १३००-१२००) विकसित हुनु भन्दा अगाडिदेखि नै त्यस (सिन्ध र पञ्जाब) देखि दक्षिण (इजिप्ट, मेसोपोटामिया र सिन्धु बेँसी) का प्राचीन सभ्यतामा तान्त्रिक संस्कृति चलेको देखिन्छ ।

तन्त्रका केही आधारभूत विशेषता मध्ये एउटा हो पुरुषलाई भन्दा महिलालाई बढ्ता सम्मान गर्नु, दोस्रो विशेषता हो यौन (पुरुष र नारीको लैङ्गिक सम्बन्ध) लाई चर्चा गर्नै नहुने, लुकाउनु पर्ने, जीवनमा कामै नलाग्ने जस्तो, असभ्य, छाडा, पापी र अपवित्र कुरो नठानेर कला र जीवनको महत्त्वपूर्ण विषय बनाउने, अनि तेस्रो विशेषता चाहिँ दम्पती मध्ये पुरुषले नारीलाई साक्षात् भगवती पार्वती ठान्ने, नारीले पुरुषलाई साक्षात् महादेव ठान्ने अनि उनीहरुको रति क्रीडालाई शिव पार्वतीकै आराधना ठानेर आनन्दमय भक्तिमा लीन हुनु र चौथो विशेषता हो पञ्चमकार (मद्य, मांस, मीन, मिथुन, र मुद्रा) लाई त्यागेर होइन, सेवन गरेरै विस्तारित ज्ञान र चेतनाको मार्गबाट मोक्ष प्राप्ति गर्ने हो (स्वामी आनन्दकल्पित सरस्वती, २००२ इ०, ‘एक्स्ट्यासी थ्रु तन्त्र’) । भारतीय उपमहाद्वीपमा प्रचलित त्यस तान्त्रिक दर्शन र तज्जन्य संस्कृतिलाई पहिले वैदिक आर्यहरुले र पछि बौद्धहरुले गतिछाडा र असभ्यहरुको आचरण ठाने ।

वैदिक धर्म (इपू० १२००-७००) र त्यसको उत्तराधिकारी सनातन हिन्दु धर्म (चौथो-छैटौँ शताब्दी) को प्रभाव कम भएका ठाउँ (हिमाली लेक, नेपाल, असम, दक्षिण भारत) मा चाहिँ अहिले पनि तान्त्रिक लोकाचार कायमै छ । शिव लिङ्ग, योनिर्लिङ्ग, जलहरी, मन्दिरका टुँडाल र भित्ताहरुको रतासन, थानकोट र भक्तपुरको गाई जात्रा, भीमसेन, घण्टाकर्ण र उग्रचण्डीको महोत्सव, असमको कामाख्या मन्दिर, उर्ध्वरेता विरूपाक्ष, छत्रचण्डेश्वर (भैरव) को नग्नमूर्ति, मध्य प्रदेशको खजुराहोको मन्दिरका कामकला अनि हाम्पीमा शिव पार्वतीको यौन विलास जस्ता सांस्कृतिक कुरा नेपाल भारतमा देखिनु तान्त्रिक दर्शन र संस्कृतिकै प्रभाव हो । दक्षिण भारत बाहिर मेसोपोटामिया र इजिप्टमा ओसिरिस र इसिसको अनि ग्रिसमा डायोनिससका उर्वरता सम्बन्धी महोत्सवले दक्षिणमा तन्त्रको व्यापकता सिद्ध गर्छ । प्राग्वैदिक, वैदिक र उत्तर वैदिक साहित्यमा पनि अश्वमेध यज्ञ, राजसूय यज्ञ, वाजपेय यज्ञ, व्रात्यस्तोम र महाव्रतका अनुष्ठानहरु (अस्को पर्पोला, २०१५ इ०, ‘रुट्स अफ हिन्दुइज्म’) मा यौन लोकाचारले जुन सांस्कृतिक स्वरूप पाएको छ, त्यो चाहिँ तान्त्रिक लोकाचार होइन ।

यौनलाई भारतीय उपमहाद्वीपमा तन्त्रले जति उदार दृष्टिले आफ्नो जीवन दर्शन बनाएको थियो, त्यति उदार युरोप र पश्चिमले सिग्मन्ड फ्रायड (२००५ इ०, ‘इडिपस कम्प्लेक्स’)  ले मनोविश्लेषणको सिद्धान्त र उपचार विधि नै विकास गरी सके पछि पनि बनाउन सकेको छैन ।

भारतका ६-७ ठाउँका विरूपाक्ष मन्दिरहरुमा भगवान शिवको मात्र श्रद्धा र भक्तिपूर्वक पूजा गरिएको कुरो हेर्दा माथिको विश्लेषणबाट के निष्कर्ष आउँछ भने, पशुपति आर्यघाटको विरूपाक्षको मूर्ति भगवान शिवकै किरातेश्वर मूर्ति रहेछ । विरूपाक्षका जस्ता शिवका जनै नलगाएका मूर्तिहरु जनै लगाएका शिव मूर्ति भन्दा पुराना रहेछन् । शैव धर्म र तन्त्र आज भन्दा झन्डै ६ हजार वर्षदेखि सिन्धु बेँसीको हडप्पा र मोहेन्जोदडोको प्राग्वैदिक सभ्यतामा प्रचलित थियो, तर वैदिक धर्म आज भन्दा दुई अढाई वर्ष भन्दा अगाडिको होइन । पछि आएका धर्मको लोकाचारले अनादि कालदेखि चली रहेका स्थानीय धर्मको लोकाचारलाई कलङ्कित गर्ने रहेछ । पुराना देउताहरु पनि कलङ्कित, गतिछाडा र महापातकी प्रमाणित गरेर लोक धर्मबाट विमुख पार्ने कथाहरु पछि आउनेले बनाउने रहेछन् । त्यसै गरी वैदिक धर्म र हिन्दु धर्मले वैष्णव धर्मको उत्थान गर्दै शिवजीलाई गतिछाडा ठहराई रहेकै थिए, पछि (छैटौँ शताब्दी) विकसित भएको बौद्ध धर्मले पनि भगवान विरूपाक्षलाई कलङ्कित र महापातकी प्रमाणित गर्ने लोक कथा बनाएछ भन्ने कुरो नेपाल खाल्डामा प्रचलित विरूपाक्षको उपाख्यानबाट बुझिन्छ ।