यस्ता हुन्छन् देशका दुश्मन

 

यस्ता हुन्छन् देशका दुश्मन

सहायक रथी बाबुकृष्ण कार्की (अप्रा)

प्रकाशित : dcnepal.cm, २०७७ भदौ ११ गते ११:४६

राष्ट्रिय सुरक्षालाई खतरा पुर्याउने चुनौतीहरु बहुआयामिक हुन्छन्। बाह्य खतराभन्दा आन्तरिक सुरक्षाका चुनौतीहरु भयावह र दीर्घजीवी हुन्छन्। बाह्य खतरामा आक्कल झुक्कल युद्ध हुन्छ। कि वार कि पार। त्यसले जित हार अथवा बराबरको परिणाम दिन्छ र त्यो समाप्त हुन्छ।

बाह्य होस् वा आन्तरिक, घोषित स्पष्ट र देखिने दुश्मनसँग लड्न सजिलो हुन्छ। तर अदृष्य दुश्मनसँगको लडाइ पट्यारलाग्दो र महंगो हुन्छ।
आधा विश्व आतंककारी विरुद्धको लडाइमा इङ्गेज थियो। नेपाल पनि अछुतो रहन सकेन। किनभने विज्ञान, डिस्कोभरी र हतियार उद्योगलाई अनवरत लडाइ, परीक्षण, युद्ध सामाग्रीको खर्च र परिणाम चाहिन्छ।

त्यसैले ‘वार अन टेरोरिज्म’ को नाटक चतुर र कुशलतापूर्वक मञ्चन गरियो। हामी सजिलो पात्र र प्यादा भयौं। अहिले कोरोना भाइरसलाई विश्वको आतंककारी पुकार्न शुरु भएको छ। किनभने यसले विश्वमा आतंक फैलाएको छ र एकमुष्ट अर्थव्यवस्था डामाडोल पारेको छ।

यो पृष्ठभूमिको आडमा नेपालको सुरक्षा चुनौती के हो? एउटा सामान्य सिपाही र उसको संगठनको आशा अपेक्षा के हो? र, त्यो कहिले कसरी प्राप्त हुने होला भन्ने सामरिक होइन व्यावहारिक विश्लेषण गर्ने जमर्को गरेको छु यो लेखमा।

सिपाहीको अपेक्षा
‘राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशमा छाती फुलाएर, शिर ठाडो गरेर एउटा स्वतन्त्र, स्वाभिमान र बहादुर सिपाहीको हैसियतले सगौरव प्रस्तुत हुन र मातृभूमिको रक्षार्थ समर्पण गर्न सकियोस।’ हिजो आफू सिपाही र आजका सम्पूर्ण सिपाहीको साझा एउटै अभिलाषा बस् त्यतिमात्र हो।

मातृभूमि भन्नासाथ जनता स्वतः सिद्ध पर्ने नै भए। जनता भन्नाले सिपाहीलगायत सारालाई समेट्दछ। मुलुकमा सुशासन र सम्वृद्धि भयो भने दिगो शान्ति हुन्छ। अनिमात्र शिर ठाडो हुन्छ। यो सत्यलाई आत्मसात् गरेर त्यसको प्राप्तिको लागि सिपाहीले धुप धुँवार र पुकार गरिरहेको हुन्छ।

हरेक सिपाहीले फौजीमा सरदर ५ भागको १ भाग जीवनको अमूल्य र उर्जावान् समय खर्चिने हो, बाँकी ४ भाग पुनः नागरिक भएर बाँच्ने हो। भलै राज्यले बोलाए र माटोले मागे पटुकी कसेर सामेल हुनुपर्दछ भन्ने सचेतनाले उसलाई हुट्हुटी लगाइरहेको हुन्छ।

अपेक्षा भर्सेस परिणाम
सरल रेखाबाट हिँड्ने संगठनको आशा र अपेक्षा बिलकुल सामान्य र न्यूनतम हुन्छ। असल र सफल परिणामको अपेक्षा गर्नुलाई कसरी अस्वाभाविक भनूम्। तर अपेक्षा के थियो र परिणाम के हात लागिरहेको छ सबैलाई जगजाहरै छ।

आशातीत् परिणाम आएन भने सिपाहीको मनमा निराशाले अड्डा जमाउँछ। आमजनता जस्तै सिपाही र पिता माता परिवारजनमा निराशाको खिल जमिसकेको छ। सिपाहीलाई निराशाबाट बचाउने सबै सुरक्षा निकाय प्रमुखहरुलाई सरकारले सधन्यवाद पुरस्कृत गर्नुपर्दछ।

मूल्यांकनको आधार : सिपाहीको अनुभव
‘सिपाही सोझो छ, अनविज्ञ छ, आज्ञाकारी छ।’ यो राजनीतिक नेतृत्व र सरकारको मूल्यांकन हो। ठीक हो, ऊ सोझो र आज्ञाकारी छ तर अनविज्ञ छैन। ऊ शिक्षित, दीक्षित, सचेत र आशावादी छ। आशावादी शान्ति, सुशासन र सम्वृद्धिको। न्याय, समानता र स्वतन्त्रताको। आफू र आफ्नो परिवारजनको अधिकार, हक र हितको।

तर हेक्कारहोस्, नेपालको सिपाही अनविज्ञ छैन। अन्तर्राष्ट्रिय एक्स्पोजरले उसको सचेतना चुलिएको छ। विश्वका समस्याग्रस्त ठाउँमा उसले द्वन्द्व व्यवस्थापन, निसस्त्रीकरण, शान्ति स्थापना र आम चुनाव सम्पन्न गराएर आएको छ। ऊ एउटा सचेत र अनुभवी परिपक्व नागरिक हो। तर ऊ बोल्दैन, देखाउँदैन, माग्दैन व्यावसायिक र पोशाकीय मर्यादा र स्वाभिमानले।

लेबनान र लाइबेरियामा सिपाहीले पंक्तिकारलाई जिज्ञाशा राखे– ‘यो मुलुकको सुरक्षा चुनौती भनेको दलहरु हुन् रे। दलको नेतृत्व हो रे। सरकार हो रे। सविस्तार व्याख्या गरिपाऊँ।’ पंक्तिकारले ‘राजनीतिक रंग र गन्धको जिज्ञाशा र प्रश्न नराख्ने’ भनेर गोलमटोल जवाफ दिएर भूगोल र मौसम पढाएर टारेको थिएँ २५ वर्ष अगाडि।

पछि प्रजातन्त्रको अभ्यास गर्दा गर्दा थकित् र फलको आशामा प्रतीरक्षारत नेपालका साथी भाइले आ–आफ्नो संगठन, निकाय, संस्था, विभाग र कार्यालयको हाकिमलाई दुश्मन घोषणा गरेको यिनै कानले सुन्नुपर्यो। प्रजातन्त्र छिप्पिदै जाँदा त्यसको मेरुदण्ड सुशासन भाँच्चियो। भ्रष्टाचारले जरा गाड्यो।

राष्ट्रिय संयन्त्रहरु माथि दिनदहाडै हाक्काहाक्की दलीयकरण, भेटी र भागबण्डामा नियुक्ति भएपछि हाकिमहरु आफ्नो अंग, स्टाफ र जनहितका खातिर उत्तरदायी नभएर राजनीतिक मालिकका नोकर भए जनता र आफ्नै स्टाफको दुश्मन भए प्रायः। परिणामस्वरुप आज धेरैजसो राष्ट्रिय संयन्त्रहरु बेकम्मा र मृतप्रायः छन्।

आफ्नै स्टाफ र जनताको विश्वास गुमाइसकेका अवस्थामा पुगेका ती संयन्त्रले मुलुकलाई शान्ति सुशासन र सम्वृद्धि दिने छन् भन्ने कुरा स्कूले बालबालिकाले समेत पत्याउन छाडेका छन्। त्यसैले यी राष्ट्रिय संयन्त्रहरु नै राष्ट्रका लागि चुनौति बनेका छन्, खतरनाक चुनौती।

सुरक्षा चुनौती

गरिबी, रोग, भोक, अशिक्षा र बेरोजगार मुलुकका जल्दाबल्दा र टड्कारा समस्या हुन्। ती समस्याले थोपरेको सुरक्षा चुनौती ज्यादै जटिल र खतरनाक छ। पराइको गोटी, ऐजेण्डा र वैशाखीले आन्तरिक सुरक्षा कमजोर हुने स्वतः सिद्ध छ। आन्तरिक सुरक्षा फितलो भएपछि बाह्य सुरक्षाको जग हल्लिरहन्छ।

यी र यस्तै समस्याले घेरिएपछि लाइबेरियामा हामीले निःशस्त्रीकरण र शान्ति स्थापना गरेर आम निर्वाचन गराउँदा मतदाताले रोजेका राष्ट्रपति चाल्र्स टेलरले बन्दी जीवन बिताइरहेका छन्।

उता लेबनानमा दशकौदेखि अस्तव्यस्त मुलुकको सरकारले भर्खरै ‘सरकारभन्दा राष्ट्र ठूलो र हामीले भ्रष्टाचार नियन्त्रण गरेर अर्थतन्त्रलाई सही लिगमा राख्न सकेनौं’ भन्दै ज्यादै मार्मिक र हृदयस्पर्शी सन्देश दिएर राजिनामा दिएको छ। पंक्तिकारलाई प्रश्न गर्ने सिपाहीले प्रतीक्षा गरेर जवाफ आफसे आफ् पाएका छन्। उनीहरुलाई कसरी अनविज्ञ भन्ने?

प्रसंग आफ्नै मुलुकको। आन्तरिक सुरक्षाको चुनौती अन्यत्रजस्तै कतै नेपालमा पनि दल, दलका नेता र सरकार प्रमुख नहुन्। अथवा, सुन्दर प्रजातन्त्र वा गणतन्त्र नहोस्।

तर समयले र परिणामले यो मुलुकको नियति पनि असफल पद्धति, असफल नेतृत्व र समग्रमा असफल राष्ट्रउन्मुख छ। पद्धति र पद्धति हाँक्ने व्यक्ति खराब वा दोषी हुन सक्छ तर सुन्दर र स्वतन्त्र राज्यलाई असफल हुन दिनु हुँदैन। लेबनानबाट पाठ सिक्नुपर्दछ।

२०४६ को परिवर्तनले ल्याएको उत्साह उमंग र उज्वल भविष्यको खाका स्मरण गरौं। ती गुलिया आश्वासन पानी फोका जस्तै फुट्दै गए। आम जनतासंगै सिपाहीलाई हात्ती आयो हात्ती फुस्सा भयो।

बहुमतको सरकार कांग्रेसले आफ्नो खुट्टामा आफै बञ्चरो हान्यो। कोही कालिदास भए। कोही योगी र सन्यासी। प्रजातन्त्रले आफ्नै मलजल गर्ने प्रशासनिक संयन्त्र, सुरक्षा निकायहरु, सवैधानिक अंगहरुको हातखुट्टा जरा काटेर तहसनहस बनाइदियो। राष्ट्रिय ईण्टेलिजेन्स संयन्त्रमाथि समेत धावा बोलेर ध्वस्त बनायो।

शिक्षा, कृषि, उद्योग, जल, जमिन, जंगल र अर्थतन्त्रको समूल नष्ट गर्यो। परिवर्तन, पुनसंरचना र नवसृजनाका नाममा विद्यमान राष्ट्रिय पूँजी स्वाहा पारियो। परिणाम शिशु प्रजातन्त्रमाथि जनयुद्ध मन्चन भयो। सुरक्षाकर्मीलाई अचानो बनाएर प्रजातन्त्रवादीहरुमाथि लगातार हमला भयो। जवाफमा प्रतिआतंकवाद युद्ध घोषणा र मञ्चन भयो।

पुनः सुरक्षाकर्मी र तिनका परिवारलाई दोहोरो अचानो बनाइयो। हामी सिपाहीले त्यसपछि दिल्ली सम्झौता, १२ बुँदे, विस्तृत शान्ति सम्झौता, संक्रमणकाल, आफ्ना छातीमा शान्ति सेना सबै देख्यौं। प्रजातन्त्रपछि राजतन्त्र त्यसपछि गणतन्त्र भोग्यौं।

बहुमतको सरकार, मिलिजुली सरकार, राष्ट्रिय सरकार, कर्मचारीको अराजनीतिक सरकार, बहालवाला प्रधानन्यायाधीशको सरकारको गाईजात्रा पनि देख्यौं। वर्षेनि पालो पर्¥याउँदा १० वर्षमा १२ वटा सरकारको परीक्षण देख्यौं। र, निश्कर्षमा पुग्यौं–

‘प्रजातन्त्रका मसिहाहरु स्वचालित छैनन्। परचालित छन्। स्वदेश होइन परदेशको भक्तिमा छन्। जनता फगत् क्षणिक मतदाता र स्थायी करदाता एवं चन्दादाता हुन्। उपयोगिता सकिएपछि तिनलाई सरकारले र सांसदले होइन दलले समेत चिन्दैन।

सरकार प्रमुखको अदृश्य मालिक स्वदेश बाहिर विराजमान छ। सरकार प्रमुखहरु देश र जनताको होइन त्यो अदृश्य मालिकको साधना गर्न बनाइएका खडा स्तम्भ हुन्। मालिकलाई सजीव र आज्ञाकारी, जनतालाई निर्जिव र दुश्मन बराबर।’

गणतन्त्रको उदय
प्रजातन्त्रको अन्त्येष्टी गरेर शंखध्वनीका साथ गणतन्त्रको उदय भयो। आमजनता र सिपाहीको खुशी र हर्षले भुँईमा खुट्टा रहेन। ती सबै आश्वासनको चास्नीमा मस्त डुबे। संविधानसभाको टाङ्ग थापेर सर्वहारावर्गलाई दाउमा राखी गणतन्त्र ल्याउने श्रेय पाएको तत्कालीन माओवादीले धर्मनिपेक्षता, संघीयता र समावेशीकरणको जलप लगाएको १ थान रेडिमेड् संविधान दुई हात थाप्यो।

मुलुक भष्म गर्ने मालिकको यो दस्तावेजले सर्वहारावर्गको जादुगर उत्थान र उन्नति गर्ने डंका पिटियो। यो गलपासोको शिकार भएको छ अहिले सिङ्गो मुलुक।

कुँडिएको मन
अब गोप्य केही रहेन। सबैको ध्यान दत्तचित्त उद्देश्य, आकांक्षा स्पष्ट र छर्लङ्ग भइसकेको छ। सपथ खाने एउटा, सेवा भर्ने अर्कोको। मुलुकमा हिम्मतिलो, निःस्वार्थ, जनप्रिय राजनेताको खडेरी भयो। प्रजातन्त्र र गणतन्त्र देखाउने दात हुन्। काङ्ग्रेस न कम्युनिष्ट। न दल न संसद। ती सबै निकम्मा र प्राणहीन छन्।

जनहितको लागि जनतालाई जनताको शासन फगत् गोलमटोल भुलभुलाहट हुन्। त्यो जनता अलमल्याउने झुक्याउने र दिग्म्रमित गरेर मालिकको सेवा भर्ने छल र जाल हो। प्रजातन्त्रको छल् नेपालमा थाक्यो गल्यो र ढल्यो। गणतन्त्रको छल झन् छताछुल्ल भयो र दुर्गन्धित भयो। फलतः आम जनताको मन सँगसँगै गलिसक्यो, भाँच्चिसक्यो र ढलिसक्यो। सिपाही त्यसकै एउटा सानो हिस्सा हो।

सुरक्षा चुनौतीको बहुआयामिक खतरा रुप
अदृश्य कोरोनासँगै धेरै अदृश्य चुनौतीहरु थपिएका छन्। मुलुकको संविधानमा प्रायोजित छिद्र र कमजोरीको चुनौती जटिल प्रकृतिको छ। कुटनीतिक असफलताले अर्को खतरा चुनौति थपेको छ। संविधानले मानेको सर्वोच्च पद सबैको तारो बनेको छ। लोकतन्त्र, संविधान र प्रधानमन्त्रीय पद्धतिविरुद्ध व्यापक षड्यन्त्र भइरहेको छ। जनता र जनताको प्रजातन्त्र कोमामा छ।

संविधानले नचिनेको जनताले नसुनेको र लोकले पत्यार नगरेको सर्वदलीय संयन्त्र, यो र त्यो आयोग, राष्ट्रिय संयन्त्र खडा गरेर संविधान र संसदको सर्वोच्चतामाथि अंकुश लगाएर जारी पद्धतिलाई असफल बनाउने प्रपञ्चको खतरा नाटक मञ्चन छ। नाटकको उद्देश्य र गन्तव्य कति दूर्भाग्यपूर्ण छ र त्यो नाटकले लाद्ने चाइनिज् मोडल वा रस्सियन मोडलले मुलुकलाई कुन भड्खालोमा जाक्ने छ भन्ने चुनौतीको आंकलन गर्न ढिलो गर्नु हुँदैन।

छोटकरीमा, मुलक ठूलो अन्यौल र अनिश्चितताको भूमरीमा फसेको छ। बिना कम्पास कुहिरोभित्रको चौबाटोमा फसेको छ। त्यो चौबाटोमा ३ वटा बाटोमा भयानक एम्बुस बिछ्याइएको छ र एउटामात्र उद्धारमार्ग प्राप्त छ।

अझै आशा गरौं प्रधानमन्त्रीज्यू ?

– मुलुकको कार्यकारी सरकार प्रमुखले राष्ट्रिय उद्धारको बागडोर लिन अब उप्रान्त १८० डिग्रीको फरक फन्को मार्नुपर्दछ। सामुहिक शासन होइन संबैधानिक पद्धतिको शासन, मालिकको इशारामा होइन जनताको आकांक्षामा, परदेशप्रतिको ठाउँमा मातृभूमिप्रति अर्जुनदृष्टि र जवाफदेहिता खन्याएर देखाउन आवश्यक छ।

– आजसम्म लुटिएको र तुरिएको ढुकुटी भर्न भ्रष्टाचारीहरुलाई निर्मम कार्वाहीको दायरामा ल्याउन दृढ संकल्पित नेतृत्व समय र जनताको बुलन्द माग हो। लोकप्रियताको सर्वाधिक ठूलो अवसर र छिटो सच्चिएर सुधारको बाटो पक्रने अपूर्व एकमात्र अवसर यही हो।

– संवैधानिक निकायहरुको रिक्त पद भागबण्डा र भेटीको पूर्व नजिर तोड्दै योग्य, सक्षम, काबिल, निस्वार्थी र त्यागी पदाधिकारीहरुको चयन गर्ने विश्वासिलो मापदण्ड बनाई नियुक्ति पूरा गरिदिनुपर्दछ। र, शंखधुनका साथ सुशासन र दण्ड पुरस्कार नीति अवलम्बन गर्नुपर्दछ। वर्तमान मृत् प्रायः लोकतन्त्रलाई रक्तसञ्चार गराई पुनः प्राण भर्ने एकमात्र उपाय सुशासन हो।

अदृश्य मालिकका पूर्व नोकरहरुको विकृति विसंगति र गार्भेज सफा गर्ने दरो हिम्मत वर्तमान सरकार प्रमुखले गर्नुपर्ने अन्तिम जनइच्छाको सम्बोधन हुने अपेक्षा राखेको छु। जुन हिम्मत आफ्नो संगठन प्रमुखले व्यवहारमा गरेर वाह वाह तारिफ कमाइरहेका छन्। लोकतन्त्र मास्ने होइन बचाउने सरकार प्रमुखको परमकर्तव्य हो।

– संवैधानिक निकायहरु, प्रशासनिक संयन्त्रहरु र सुरक्षा संयन्त्रहरुमाथिको अराजनीतिकरण र स्वतन्त्रताले लोकतन्त्रलाई मलजल र सबल बनाउने छ।

– दलीयकरणको छाँया र प्रभाव मुक्त गरेर न्यायपालिकालाई अबिलम्ब स्वतन्त्र, सुदृढ, स्वाभिमान र तटस्थ अंग बनाउन कार्यकारी प्रमुखले विशेष र कामयाबी पहल गरिदिनुपर्दछ।

– नयाँ मन्त्रिमण्डल गठन गरेर देश र जनतालाई महामारीमुक्त राख्न र खराब अर्थतन्त्रलाई उकास्न तथा आत्मनिर्भर उन्मुख बनाउन विशेष कार्यक्रम ल्याउन आवश्यक छ।

– यो वा त्यो दल नभनी राष्ट्रिय विज्ञ कुटनीतिज्ञहरुको परिचालन र सदुपयोगद्वारा समदूरीको विदेश सम्बन्ध सुदृढ र प्रगाढ गरेर लैजान र सबै विदेशी सहयोगको सदुपयोग राष्ट्रिय हितको खातिरमा निर्भयसाथ गर्न बिलम्ब भइसकेको छ। अनावश्यक विदेशी हस्तक्षेप प्रभाव र पकडबाट मुलुकलाई छिटो मुक्त गर्न अपरिहार्य छ।

– बिचौलियाको पञ्जाबाट सरकार आफू र सरकारी संयन्त्र अबिलम्ब मुक्त हुन र आफ्नो खुट्टामा आफैं उभिन बिलम्ब भइसकेको छ। भ्रष्टाचार विरुद्धको कार्वाहीमा बिचौलियाहरुले उन्मुक्ति पाउनु हुँदैन।

अन्त्यमा, सुरक्षा अस्थिरता र अन्यौल थोपर्ने अदृश्य बाह्य, आन्तरिक तमाम चुनौतीलाई परास्त गर्दै सर्वमान्य एवं लोकप्रिय लोकतन्त्रको प्रवद्र्धन र राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्नु नै सुन्दर स्वतन्त्र मुलुकको सच्चा रक्षा हो र मुलुक उद्धारको अन्तिम र दुर्लभ मौका वर्तमान सरकारलाई मात्र प्राप्त छ। हिराजस्ता सिपाही र जनताले त्यस्तो धर्ती पुत्र राजनेताको कर्तल ध्वनिले संयुक्त जयजयकार गर्ने छन् र इतिहासकारले सुन खर्चेर इतिहासमा नाम लेखिदिने छन्।

शिक्षाविद्हरु भन्छन् : हाम्रा शिक्षकले किताब पढाउँछन् तर व्यवहार पढाउँदैनन्

सुनिता न्योपाने, रातो पाटी

काठमाडौं, पुस १९, २०७५

शिक्षा भनेको सबैले स्वीकार्ने र महत्त्व दिने विषय हो । निरपेक्ष रुपमा हेर्दा शिक्षाको इतिहास राम्रो छ । विभिन्न नीति नियमहरु बनेका छन् । विद्यालय बढेका छन् । विद्यार्थी बढेका छन् । छात्राहरु बढेका छन् । सान्र्दभिकताको दृष्टिले हेर्दा देशमा बेरोजगार बढेको कारण शिक्षा गुणस्तर नभएर हो भन्ने भनाइ सुन्नमा आइरहेको छ । गुणस्तर भन्ने कुरा समयसँग आबद्ध हुने कुरा हो । हिजोका दिनहरुमा थोरै पढेर र पढाएर हुने तर आज थोरै पढेर नहुने अवस्था  छ । 

शिक्षामा बढ्दो दलीय हस्तक्षेपको कारण पनि शिक्षाको गुणस्तर खस्किएको भनाई शिक्षाविद्हरुको छ । नेपालमा शिक्षा प्रणालीको योजनाबद्ध विकासमा विभिन्न प्रयासहरु भएकै हुन् । विभिन्न प्रयास र अभ्यासका वाबजुत पनि शिक्षाको विकास जनअपेक्षा अनुसार अगाडि बढ्न नसकेको वास्तविकता पनि हामै्र अगाडि छ । 

प्रसिद्ध लेखक हर्वट स्पेन्सरले भनेका छन् ‘मानिसलाई पूर्ण जीवन व्यतीत गर्नको लागि तयार पार्नु नै शिक्षाको कार्य हो ।’ तर, हाम्रो शिक्षा मानिसलाई पूर्ण जीवन व्यतीतको लागि तयार पार्नु भन्दा पनि निरन्तरता दिने तर नवीनता नदिने खालको  छ । हाम्रो शिक्षकले किताब पढाउँछन् तर व्यवहार पढाउँदैनन् । शिक्षकले किताब र व्यवहारको कडीलाई समन्वय गर्ने ज्ञान नै सिकाउन सकेको छैन् । जनशक्ति पनि किताबी कुरामा मात्र सिमित रहे भन्ने आरोप लागिरहेको अवस्थामा जनशक्ति पनि म गरेर खान्छु नभनेर जागिर कहाँ पाइन्छ भनेर खोज्यो ।

‘एक वर्ष बाँच्नु छ भने धान रोप, दश वर्ष बाँच्नु छ भने फलफूलको बोट रोप र पूरा जीवन बाँच्नु छ भने शिक्षा रोप’ भन्ने प्रसिद्ध चिनियाँ भनाइबाट पनि बुझ्न सकिन्छ शिक्षा जीवनमा कति महत्त्वपूर्ण छ भन्ने कुरा । तर, शिक्षामा हुने दलीयकरण, व्यापारीकरण, राजनीतिक हस्तक्षेपको कारण शिक्षा क्षेत्रमा विभिन्न समस्याहरु बढ्दै गइरहेका छन् । यिनै पृष्ठभूमिमा सुनिता न्यौपानेले शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइराला, त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उपकुलपति तीर्थ खनियाँ, रेक्टर सुधा त्रिपाठी र शिक्षाशास्त्र केन्द्रिय विभागअन्तर्गत अङ्ग्रेजी शिक्षा विभागका प्रमुख प्रेम फ्याकसँग गरेको कुराकानीको महत्त्वपूर्ण अंशहरु यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।

नेपालको शिक्षा पद्धतिको बारे तपाईको समग्र मुल्याङ्कन कस्तो छ ?

कोइरालाःपद्धति भन्नाले मेरो विचारमा तीनओटा कुराले प्रभाव पार्दछ । लगानी, प्रक्रिया र परिणति ।

लगानी भनेको शिक्षक, विद्यार्थी, विद्यालय भवन आदिमा लगानी गर्ने कुरा भयो  । अर्थात सरकारले गर्ने लगानी । परिणति भन्नाले नतिजालाई बुझाउँछ । अर्काे हो प्रक्रिया । पठनपाठनलाई  हामी प्रक्रिया भन्छाँै । 

यी तीनओटा कुरालाई हेर्दा मैले लगानीमा ठूलो समस्या देख्दिनँ । किनभने प्रत्येक वर्ष विद्यार्थी बदलिरहन्छन् । शिक्षक भने कम बदलिन्छन् । पाठ्यक्रम निश्चित अवधिमा बदलिन्छ । अहिले सरकारको लगानी घट्दो क्रममा छ । सरकारको लगानी त खुम्चियो तर अभिभावकको लगानी भने बढेको छ । त्यसैले लगानी घट्यो भन्न पनि गाह्रो छ । लगानीको पाटोमा त्यति समस्या देख्दिनँ । 

मैले प्रक्रियामा सबैभन्दा ठूलो समस्या देख्छु । शिक्षण तरिका नै राम्रो भएन । स्कुल पढ्ने केटाकेटी मोबाइल चलाएर आउँछ तर शिक्षकले मोबाइल बन्द गर्न भन्छ । स्कुलको केटाकेटी कम्प्युटरमा जानकार भएर आउँछ, शिक्षक कम्प्युटर चलाउनै डराउँछ । त्यहाँ ठूलो खाडल सिर्जना भयो । 

हिजोको कटाकेटी र आजको केटाकेटीको जानकारीको तह फरक छ । हिजोको केटाकेटीमा जानकारी कम हुन्थ्यो भने आजको केटाकेटी सबै जानकारीबाट पोख्त छन् । शिक्षक भने हिजोकै बुद्धि बोकेर आयो । विद्यार्थीलाई केही थाहा छैन, मलाई मात्र थाहा छ भन्न लाग्यो ।  शिक्षक बोल्न मात्र खोज्छ विद्यार्थी गर्न खोज्छ । त्यसैले प्रक्रियामा अप्ठ्यारो छ । 

तेस्रो हो परिणति । हिजो हामीलाई बोलिखाने मान्छे चाहिएको थियो भने आज गरिखाने मान्छे चाहिएको छ । हिजो गरिखाने मान्छेलाई दलित भनेर हेपिएको हो । जो बोलेर खान्छ त्यो ठूलो भयो । आज उल्टाउनेपर्ने स्थिति छ । बोलिखानेले सम्मान नपाओस् । गरिखानेले सम्मान पाओस् । अथवा दुवैको बीचमा समन्वय कायम होस् । मैले प्रक्रिया र परिणतिमा समस्या देख्छु ।
त्रिपाठी –नेपालको शिक्षा सैद्धान्तिक बढी भयो, व्यवहारिक कम भयो । त्यसले गर्दा रोजगारी सिर्जना गर्ने खालको नभएर रोजगारी खोज्ने खालको भयो ।

खनियाँ –नेपालको शिक्षा परम्परागत ढाँचामै चलिरहेको छ । ठूलो राजनीतिक परिवर्तन पश्चात शिक्षामा पनि परिवर्तन आउँछ भन्छन् । पछिल्लो राजनीतिक परिवर्तन पश्चात शिक्षामा खास परिवर्तन आउन सकेन ।

फ्याक –सिकाइ प्रभावकारी छैन । गुणस्तरीय सिकाइका लागि गुणस्तरीय शिक्षा चाहियो । यसको लागि गुणस्तरीय व्यवस्थापन चाहियो । गुणस्तरीय व्यवस्थापनका लागि राम्रो नीति चाहियो । राम्रो लगानी हुनुपर्याे । शिक्षामा लगानी बढेजस्तो देखिए पनि त्यो लगानी सबै शिक्षकको तलबमा जान्छ । प्रभावकारी सिकाइका लागि राज्यको राम्रो लगानी छैन ।

हाम्रो शिक्षा प्रणालीको सबल र दुर्बल पक्षहरु केके हुन सक्लान् ?

त्रिपाठी – दुर्बल पक्ष भनेको व्यवहारिक कम र सैद्धान्तिक बढी भयो । शिक्षामा राजनीति बढी हाबी भयो । शिक्षक र विद्यार्थीहरु व्यक्तिगत राजनीतिको लागि शिक्षण संस्था प्रयोग गरिरहेका छन् ।  शैक्षिक क्षेत्रमा गर्न खोजेकोे काम गर्न नसक्नु अधिक राजनीतिक प्रभावले गर्दा भएको छ । 

सबल पक्ष त्रिभुवन विश्विद्यालयको सन्र्दभमा भन्दा नेपालको उच्च शिक्षालाई यसैले धानेको छ । यो सबै विश्वविद्यालयको आधार युनिभर्सिटी हो । 

खनियाका – नेपालको सन्दर्भमा नेपालमा पढ्न चाहने जति सबैलाई उच्च शिक्षा दिइरहेका छौँ । युरोप अमेरिकामा सबैले पढ्न पाउदैनन् । तर, हाम्रो विश्वविद्यालयले वर्षेनी लाखौँको सङ्ख्यामा विद्यार्थी भर्ना गर्छ । यो हाम्रो सबल पक्ष हो ।

दुर्बल पक्ष हाम्रो शिक्षा गुणस्तरीय हुनको लागि पूर्ण तयार छैन । हामीमा अनुसन्धान कम हुन्छ । विद्यार्थीको पढाइमा लगाब कम छ । हामीले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको गुणस्तर दिन सकेका छैनौँ । 

फ्याक –सबल पक्ष भनेको दुर्गम क्षेत्रमा पनि सामुदायिक विद्यालय खुलेका छन् । न्यून आर्थिक स्थिति भएकाले पनि पढ्न पाएका छन् । अपवाद बाहेक स्कुलको दायरा भन्दा बाहिर विद्यार्थी छैनन् । सबैको लागि खुला छ । नीतिगत रुपमा पनि राम्रै छ । मातृभाषमा पढाइ हुनु भनेको अर्काे राम्रो कुरा हो । 

दुर्बल पक्षमा शिक्षक व्यवस्थापन राम्रो छैन । सरकारको सामुदायिक विद्यालयमा लगानी छैन । सिकाइको स्तरमा जग नै बसेको छैन । सिकाइको जग कमजोर रहेको छ ।

नेपालको शिक्षा पद्धति सैद्धान्तिक बढी र व्यवहारिक कम भयो भन्ने टीकाटिप्पणीहरु सुन्न पाइन्छ । रेक्टर र उपकुलपतिले पनि यस्तै भन्नुभयो  । यसमा तपाईको विचार के छ ?

कोइरालाः यो भनेको बाटोमा गीत गाउने कुरा हो । हरेक सैद्धान्तिक कुरा व्यवहारिक हुन् र हरेक व्यवहारिक कुरा सैद्धान्तिक हुन् । प्रश्न के उठ्छ भने सैद्धान्तिकलाई व्यवहारिक बनाउन जानिन्छ कि जानिदैन ? यति मात्र ठूलो समस्या हो । त्यो समस्यामा हाम्रो शिक्षक चुकेको छ । कसैले हाम्रो शिक्षा व्यवहारिक भएन भने मैले ठाडै मुर्दावाद भनिदिन्छु । किनभने व्यवहारिक भएन भनेर कसले भन्ने ? शिक्षकले भन्न पाइन्छ ? रेक्टरले भन्न पाइन्छ ? कसैले व्यवहारिक भएन भन्यो भने उसले बनाउन पनि जान्नु पर्याे । हाम्रो शिक्षा व्यवहारिक नभएको होइन, व्यवहारिक नबनाएको हो  । शिक्षण गर्ने तरिका व्यवहारिक भएन र परिणाम पनि व्यवहारिक भएन । शिक्षा व्यवहारिक भएन भन्ने कुरा गलत हो । भएन भन्नेले गरेन, भएन भन्न मात्र जान्यो ।

हाम्रो शिक्षकले माक्र्सवाद पढेर आएको हुन्छ । माक्र्सलाई न उसले चिन्यो न देख्यो । थोत्रा किताब पढेको भरमा माक्र्सले भनेका कुरा व्यवहारिक हुन्छ भन्न पाइन्छ ? माओ, लेनिनले भनेको व्यवहारिक हो भन्न पाइन्छ ? न माक्र्सले यहाँको माटो देखेको छ, न उसले यहाँको माटो चिनेको छ । कसैले नेपाल वर्गीय समाज हो भन्छ भने त्यो सरासर गलत हो । नेपाल जात, धर्म, क्षेत्रको समाज हो । नेपालको समाज त अर्कै छ, जो माक्र्सले बुझेको समाज होइन ।

नेपालको शिक्षा पद्धतिमा व्यक्तिको शैक्षिक स्थितिको मुल्याङ्कन गर्दा उसले आफ्नो जीवनकालमा शिक्षाको माध्यमबाट समग्र रुपमा हासिल गरेको ज्ञान सीप र क्षमताको भन्दा पनि ३ घण्टाको समयावधिभित्र उसले प्रर्दशन गर्ने गरेका स्मरण शक्ति क्षमताको आधारमा मात्र मुल्याङ्कन हुने गरेको र त्यो आफैमा अत्यन्तै खोटपूर्ण रहेको भनाईलाई कत्तिको सत्यको नजिक ठान्नहुन्छ ?

कोइराला –कुनै पनि चिजलाई व्यक्त गर्ने तरिका हुन्छ । हाम्रो पुर्खाले कति राम्रो कुरा गरेका छन् । ‘जति डोरी बाटे पनि गाँठो एउटै ।’ जति कुरा गरे पनि टुङ्ग्याउने एउटै तरिकाले हो । त्यही कुरालाई एक मिनेटमा भन्न सकिन्छ । शिक्षकले विद्यार्थीलाई सिकाएन । आफैले भन्यो तीन घण्टामा जाँच्न सकिदैन । सकिन्छ । किन सकिदैन ? सीप जाँच्न सकिदैन ? अब प्रश्न यहाँ छ हाम्रो शिक्षकले ज्ञान सीप, प्रवृत्ति, सिद्धान्त पक्षको प्रश्न सोध्यो कि सिद्धान्तलाई व्यवहार र व्यवहारलाई सिद्धान्तमा बदल्न सक्न्ो किसिमको क्षमताको प्रश्न सोध्यो ? त्यो सोध्न नजान्ने शिक्षक, गाली खाने जाँच ? म यो कुरामा सहमत छैन । 

त्रिपाठी –शिक्षामा भएको यस्तो कुरालाई विस्थापित गर्नको लागि सेमेस्टर सिस्टम ल्याएको हो ।  वार्षिक प्रणाली अनुरुप ठीक थिएन, अहिले भने ठीक छ । 

खनियाँ –एक वर्ष पढेर ३ घण्टामा मुल्याङ्कन गर्नु भनेको यो भन्दा नराम्रो स्थिति अरु केही होइन । किनकि एक वर्ष सम्म उसको मुल्याङ्कन नगर्ने अन्तिमको तीन घण्टामा मुल्याङ्कन गर्नु भनेको यो भन्दा कमजोर पक्ष अरु छैन । त्यही हुनाले सेमेस्टेर सिस्टममा गएको हौँ । 

फ्याक– प्रणालीको दोष हो । राम्रो नम्बर ल्याउने राम्रो स्कुल, नराम्रो नम्बर ल्याउने नराम्रो स्कुल भनेर हामीले मुल्याङ्कन गर्याै । शिक्षालाई मात्र ध्यान दिइयो तर गुणस्तरीय सिकाइमा ध्यान दिन सकिएन । सिर्जनात्मक सीप हराउँदै गयो । यस्तो प्रणालीलाई निरुत्साहित गर्नुपर्छ ।

नेपालमा अपनाइएको शिक्षा पद्धतिले कस्तो किसिमको जनशक्ति उत्पादन गरिरहेको छ ?

कोइराला – अहिले बोलिखाने बनायो । समाजको बनोटलाई एक पटक हेर्याै भने पढ्ने मानिसले सम्मान पाउने बनोट रहेछ । पुरेतलाई गुन्द्री र राडी ओच्छ्याउनु पर्ने । एउटा दलित आए बाहिर बस भन्नुपर्ने ? यही बुद्धि न हो हाम्रो । त्यो बुद्धि हाम्रो टाउकोमा बस्यो । त्यसले के गर्याे भने त्यो मान्छेले सम्मान पाउनको लागि पढ्नुपर्छ भन्यो । पढेका मान्छेले सम्मान पाउन सकिन्छ भन्ने कारण नमिलेको परिस्थिति सिर्जना भयो । 

त्रिपाठी  – जनशक्तिको मेल छैन । देशलाई एउटा खालको जनशक्तिको आवश्यक पर्छ, हामी अर्काे जनशक्ति उत्पादन गरिरहेको छौँ । 

खनियाँ – देशको अर्थतन्त्र बढाउनुपर्छ । राम्रो शिक्षा आर्थिक स्तर उच्च भएको विद्यार्थीले मात्र पाउने भए । सरकारले छात्रवृत्ति उत्कृष्ट दिमाग भएको मान्छेलाई दिए खोजेको जनशक्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

फ्याक– हाम्रो देशमा कस्तो किसिमका जनशक्ति आवश्यक छन् भन्ने विश्लेषण गर्नुपर्छ । नेपालमा जनशक्ति उत्पादन गर्ने तर विदेश पलायन हुने अवस्था रहेको छ । हामीले धेरै विदेश पलायन हुने जनशक्ति उत्पादन गरिरहेका छौँ ।

उत्पादित जनशक्तिले समृद्ध नेपालको खाकालाई मुर्तता दिन सक्ला ?

कोइराला – समृद्ध नेपाल भनेको नेताको बकबक गर्ने भाँडो रहेछ । नेपाल आफै समृद्ध छ । नेपालको समृद्धिलाई विश्लेषण गर्दा भूगोलमा हामी समृद्ध छौँ । इतिहासमा हामी समृद्ध छौँ । भाषा, सस्कृति, चिन्तन गर्ने शैलीमा समृद्ध छौँ । प्रश्न के रहेछ भने समृद्धिलाई दोहन गर्न जानियो कि जानिएन ? शिक्षाले समृद्धिमा सघाउने हो भने कस्तो समृद्धिमा सघाउने त्यो नेताले भन्नु पर्याे । नेपाली सुखी बनाउने भन्छन् । नेपाली दुखी नै होइन । खान नपाएर भोकै बस्यो भने पनि रातभर निदाउँछ नेपाली । यो रमाइलो हो ।  किन रमाइलो भने नेताहरुले सपना देखाउन पाउँछन् ।

खनियाँ  – समृद्धि भनेको राजनीतिक नारा हो । यो नीति होइन । नीति भएको भए कार्यान्वयन हुने थियो । 

फ्याक – मुर्तता दिन सकेको छैन । ठूलो जमातका युवाहरु विदेशिएका छन् । समाज निर्माणमा शिक्षालाई जोड्न सकिएको छैन् । किनकी ती युवाहरुले उसको उर्वर समय र शक्ति यहाँ प्रयोग गरेका छैनन् ।
नेपालका विश्वविद्यालयहरु ज्ञानको मन्दिरभन्दा पनि राजनीतक चलखेलको अखडा बनेको, पदाधिकारी नियुक्तिदेखि शिक्षणसम्म राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण शिक्षा र शिक्षण ध्वस्त बन्दै गइरहेको एकाथरिको भनाई छ । यसमा तपाईको विचार के छ ? 

कोइराला– सहमत छु । राजनीतिक भन्दा पनि दलियता स्वार्थ भनौँ ।  दल भन्दा पनि आफ्नै मान्छेलाई छाँया दिने अवस्था छ । दलको मान्छेले नराम्रो काम गर्याे भने पनि त्यसलाई संरक्षण दिने समस्या घातक छ । दल पनि खासै घातक होइन । राजनीति त झनै घातक होइन । आफ्नो मान्छे गलत छ भने पनि संरक्षण गर्ने प्रवृत्ति घातक हो ।

मिलन बिन्दुमा काम अगाडि बढाऔँ । फरक दृष्टिकोणमा परिक्षण गरौँ । बुद्धि ल्याउनु पर्दैन ? बुद्धि नल्याउने अरु, दोष लगाउने राजनीतिक दललाई ? हामी न राजनीतिक तरिकाले हामी अगाडि जान सक्यौँ न दलीय अनुबन्धसँग लगेर जोड्न सक्यौँ । जिम्मा नलिने मनस्थिति रह्यो । दलीयकरण समस्या हो कि जिम्मेवारी नलिने दलको समस्या हो ? राजनीति समस्या हो कि राजनीतिलाई उपयोग गर्न नजान्नु समस्या हो ? हाम्रो निम्ति समस्या नेताहरुको बदमासी हो ।

त्रिपाठी  –एउटा काल खण्ड थियो । प्रत्येक नेपालीहरुले सङ्घर्ष गर्नुपर्ने अवस्था थियो । त्यसमा आम नेपाली जनता होमिएको थियो । अहिले प्रत्येक व्यक्तिको राजनीतिमा रमाउने खालको प्रवृत्ति छ त्यो घटेको छैन । प्रत्येक पाइला पाइलामा राजनीति गरेर शैक्षिक क्षेत्रमा बेथिति ल्याउन आवश्यक छैन । आनन्दले आफ्नो पेशा सम्हालेर बसे हुन्छ । गफ चुटेको भरमा जागिर पाक्ने भएकोले राजनीति प्रवृत्ति हावी भएको छ । 

खनियाँ–भन्छन बैचारिक पार्टीबाट शिक्षामा राजनीतिको परावर्तन भयो । तर आन्तरिक व्यवस्थापन गरेर जाने हो भने यो समस्या ठूलो होइन ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा राजनीतिक भर्ना हुन्छ भन्छन् तर म उपकुलपति नियुक्त हुन के कुरामा कमजोरी छु ?मेरो नियुक्ति कसरी राजनीति भयो ?

अर्काे कुरा गोविन्द केसी उफ्रिन पर्ने कारण के छ ? उहाँलाई सबैले अभियन्ता माने । उहाँले उठाएका विषय ठीक बेठीक भनेर कसैले हेरेनन् । उहाँ गलत मानिसको प्रयोगमा हुनुहुन्छ । यो देशको निर्णय आफूले भने अनुसार हुनुपर्छ, गौरी बहादुरको रिपोर्ट लागु हुनुपर्दछ भनेर आन्दोलन गर्नुभएको छ । उहाँले प्रक्रिया बुझ्नुहुन्न ।

फ्याक  –जति पनि उर्जा छ त्यो राजनीतिक शक्तिमा मात्र प्रयोग भयो । इमान्दारीपुर्वक पढ्ने र पढाउने मानिस निरुत्साहित भए । त्यो कुराले नकारात्मक प्रभाव पार्याे । शिक्षक र विद्यार्थीले उर्जा राजनीतिमा मात्र लगाए । त्यसले गर्दा इमान्दार मानिसहरु निरुत्साहित भए ।

शिक्षक शिक्षक नभई किन राजनीतिक दलका कार्यकर्ता भएका ? पढाउनुपर्ने शिक्षक किन राजनीतिमा लागेका होलान्​ ?

कोइराला –हाम्रो शिक्षकले विरोधको राजनीति जानेको छ । सिकेको पनि त्यही छ, सिकाएको पनि त्यही  छ । हामीले विरोध गर्न सिकाइएछ तर बिकल्प छान्न जानिएनछ । विकल्प छान्ने र विकल्पमा अगाडि बढ्ने प्रवृत्ति भएन । शिक्षक पेसाकर्मी नभई पार्टीको बफादार कार्यकर्ता भए । ट्रेड युनियनका सदस्य भए ।

खनियाँ–राजनीतिक परिवर्तनको बल स्कुल कलेजमा छ । कक्षाकोठामा राम्र्रो पढाएर प्रगति भएको छैन । प्रगती जो राजनीतिक दलसँग नजिक छ उसको मात्र भएको छ । राजनीति स्थायित्व नभएको कारण यस्ता मान्छेले चलखेल गर्छन् । 

हाम्रो शिक्षा प्रणालीले नेपाली समाजको वास्तविक चित्रलाई कोर्न सकेको छ ?

कोइराला – सकेको छैन । किनकी शिक्षक त्यतापट्टि फर्कन नै सकेको छैन । शिक्षक पाठयपुस्तकमा फर्के । शिक्षकको काम भने कोर्स सकाउने मात्र भयो । कोर्स शिक्षकले सक्ने हो कि विद्यार्थीले सक्ने हो ? त्यो कोर्समा विद्यार्थीलाई पारङ्गत बनाउनु पर्ने हो कि किताबमा बनाउने हो ? हाम्रो विद्यार्थीको अवस्थालाई हेर्नुभयो भने सामाजिक  विषयमा किताबभन्दा बाहिरको प्रश्न आयो भन्छ । यस्तो दुर्बुद्धि बोकेर पनि कोर्स सकेको हुन्छ ? हाम्रो शिक्षा सीपमा आधारित भएको भए त्यो व्यक्ति किताबमा पनि पारङ्गत हुन्थ्यो, सीपमा पनि पारङ्गत हुन्थ्यो । हाम्रो शिक्षाले जिन्दगीमा पारङ्गत बनाउन पनि जानेन र किताबमा पारङ्गत बनाउन पनि जानेन ।

खनियाँ –शिक्षा अहिलेको समाजलाई हेरेर दिने होइन । हामीले शिक्षा दिदा दश वर्ष पछिको समाजलाई परिकल्पना गरेर दिनुपर्छ । शिक्षा समाजसँग जोडिनुपर्याे । पढाइकै आधारमा कामलाई जोड्दै जाने हुनुपर्छ । समाजको फरवार्ड लुकिङलाई समात्न सक्ने कि नसक्ने ? शिक्षाले सन्तुलन कायम गर्नुपर्छ । 

शिक्षा कस्तो हुनुपर्ने ?

कोइराला – शिक्षा भनेको रोजगारमुखी होइन । रोजगारमुखी भनेको सीप हो । सीपले जहिले पनि बजार खोज्छ । त्यसको निम्ति यत्ति लामो पढाइ पनि आवश्यक छैन । स्कुलमा किन दश वर्ष पढाउनु ? पन्ध्र बर्षको मानिसलाई सीप दिए त पुग्यो किन पढाउनु नौ/दश वर्ष ?

खनियाँ –शिक्षामा समसामयिक सुधार हुन बाँकी छ । आत्मनिर्भर हुने र शिक्षा र काम बीच सन्तुलन कायम गर्ने शिक्षा हुनुपर्दछ ।

फ्याक – शिक्षाले रोजगारको कुरा गर्ने होइन तर उत्पादन भएका मानिसलाई राज्यले खपत गर्ने शिक्षा हुनुपर्छ । शिक्षाले काम गर्न सक्ने सीप दिनुपर्छ । जागीरसम्म जाने बाटो देखाउनुपर्छ ।