दसैं: शास्त्रीय आवरणमा छोपिएको नेपाली मौलिक चाड
डा. मीन श्रीस मगर
https://www.sajhahub.com/others/,
डा. मीन श्रीस मगर
परिचय
नेपाली
समाज जातजाति, भाषाभाषी, धर्म–संस्कृति र भूगोलका आधारमा विविधतायुक्त भए पनि राज्यले
हिन्दू शास्त्रीय मान्यताको सापेक्षतामा राखेर हेर्ने परम्पराका कारण यहाँ मनाइने
सबै चाडवाडहरू हिन्दू ठहरिएका छन् ।
नेपालको संविधान २०७२ मा धर्मनिरपेक्ष राज्य उल्लेख गरिएको भए पनि
दसैं, तिहार लगायतका राष्ट्रिय
चाडवाडहरूलाई सरकारी सञ्चार माध्यमहरूबाट ‘हिन्दूहरूको महान् चाड’भनेर
प्रचारप्रसार हुँदै आइरहेको छ । राज्यले दसैंलाई हिन्दू धार्मिक चाड भने पनि
विभिन्न समुदायमा आ–आफ्नै मान्यता र फरक–फरक शैलीमा मनाउने गरिएको पाइन्छ । यदि
दसैं हिन्दू धार्मिक चाड नै भए त हिन्दू दर्शनको उद्गम स्थल भारत र नेपालमा समान
शैली, विघि र प्रक्रियामा मनाइनु पर्ने
हो । त्यसैले दसैं शास्त्रीय मान्यताका आवरणमा छोपिएको नेपाली मौलिक चाड हो भन्ने
प्रष्ट हुन्छ ।
जहानीय
राणा शासनका संस्थापक जंगबहादुर कुँवरले वि. सं. १९१० सालमा लागू गराएको हिन्दू
धर्मशास्त्रमा आधारित मुलुकी ऐनको प्रभावबाट जसरी नेपाली समाज आजसम्म जातीय तथा
लैङ्गिक विभेद र छुवाछुतको अमानवीय दलदलमा फसिरहेको छ । त्यसरी नै नेपाली मौलिक
चाडवाडहरू पनि त्यही मुलुकी ऐनको कुप्रभावबाट सङ्क्रमित बनेको छ । वास्तवमा नेपाली
समाज धार्मिक तथा सांस्कृतिक औपनिवेशिकरणको दासताबाट मुक्त हुन सकिरहेको छैन ।
त्यसैले आफ्नै पुर्खाहरूबाट स्थापित मौलिक परम्परागत धरोहरहरूलाई पनि सतही अध्ययन
र बतासे निष्कर्षका आधारमा आयातित ठान्ने र भत्काउने बाटोमा उन्मुख भइरहेको देखिन्छ
।
दसैंका मौलिक पक्ष
नेपालमा
मनाइने ‘दसैं’भारतमा मनाइने ‘दुर्गापूजा वा दशहरा’को नेपाली भर्सन होइन ।
प्राचीनकालदेखि नेपालका पहाडी समाजमा मनाइने शरदकालीन कृषि उत्सव (harvest
festival)हरूको
विकसित तथा एकीकृत रुप नै दसैं हो । असोज महिना वर्षे बाली मकै स्याहार्ने र
हिउँदे बाली जौं, तोरी आदि लगाउने समय भएकाले बाली लगाउनु र स्याहार्नु अघि पितृ र
प्रकृतिबाट आशीर्वाद लिने तथा धन्यवाद दिने संस्कार सम्पन्न गर्ने क्रममा शरदकालीन
उँघौली उत्सव दसैं स्थापित भएको हो ।
नेपाली चाड दसैंमा ऐतिहासिक मगरात भनिने गण्डकी प्रश्रवणक्षेत्रको
स्थानीय मान्यता,
विधि र शैलीको प्रभाव
बढी देखिन्छ भने शास्त्रीय मान्यताको प्रभाव आवरणीय वा सतही रहेको छ । सामान्यतया
असोज शुक्लपक्ष प्रतिपदादेखि पूर्णिमासम्मको अवधिलाई दसैं भन्ने गरिन्छ ।
यो
समयलाई धौलागिरी र राप्ती क्षेत्रका मगरहरूले पितृपक्ष मान्दछन् । वागलुङ, गुल्मी र अर्घाखाचीका
‘चारथर–तीनघर–चारखाल’ समूहका मगरहरूले दसैंको षष्टीका दिन पितृपूजा गर्दछन् ।
पश्चिम वागलुङको निसी र रुकुमको खलङ्गा, महत, रुघा आदि स्थानका
मगरहरूले अष्टमीका दिन कुलपितृ पूजा गर्दछन् । गुल्मीको ऐतिहासिक मुसीकोटदरवारको
दसैंघरमा सारु मगर पुजारीले नवमीका दिन आफ्नो कुल भैरमलाई पुज्ने गर्दछन् ।
पितृपूजामा दहीचामलको टीका र जमराको प्रयोग गरिन्छ (श्रीस मगर; २०६८: १२४) । खासगरी
फूल नपाइने समयमा पितृ र प्रकृतिको पूजा गर्दा मगरहरूले जौंको जमराको
प्रयोग
गर्दछन् । वागलुङ ताराखोलाका मगरहरूले साउने सङ्क्रान्तिमा पनि जौंको जमरा प्रयोग
गर्दछन् भने रुकुम रोल्पातिरको मगर समाजमा माघे सङ्क्रान्ति र सोही समयमा गरिने
पितृपूजामा जौंको जमरा र दहीचामलको टीका प्रयोग गर्दछन् (घर्ती मगर, २०७१: ६१ र श्रीस मगर, २०७५: ८८) । डोल्पाली
मगरहरूले चैतमा मनाउने रुङ्मा (चैती) चाडमा जौंको जमरा र दहीचामलको टीका लगाउँदछन्
(बुढामगर र घर्तीमगर, २०७१: १६५) ।
त्यसैले दहीचामलको टीका र जमरा मगर संस्कृतिको प्रतीक बनेको
देखिन्छ, जुन प्रतीक दसैंसँग
अन्तरसम्बन्धित भएर नेपाली राष्ट्रिय संस्कृतिको समेत प्रतीक बन्न पुगेको हो ।
नेपालको तराई र भारतमा मनाइने दुर्गोत्सव वा दशहरामा दहीचामलको टीका र जमराको चलन
छैन ।
पिङ्, मारुनी,सराँय नाच र कृषि
औजार तथा कोटपूजा दसैंको अर्को मौलिक विशेषता हो । दसैंको आगमनसँगै कोटघरका
छेउछाउमा युवाहरूले लिङ्गेपिङ तथा चर्खेपिङ हाल्ने, युवतीहरूले खाजाको व्यवस्थापन
गर्ने, पिङ खेलेर रमाइलो गर्ने र झाम्रे बस्ने पुरानो चलन आद्योपान्त
चलिरहेको पाइन्छ । अष्टमीका दिन कोट–मौला पूजा गरेपछि साँझपख मारुनी नचाउने गरिन्छ
। यसैगरी दशमी अर्थात टीकाको दिनदेखि पूर्णिमासम्म पश्चिम पहाडका गुल्मी, अर्घाखाँची, स्याङ्जा, पाल्पा, प्यूठान, बागलुङ लगायतका
जिल्लाहरूमा सराँय नाच्ने गरिन्छ । खुँडा, खुकुरी, तरवार, ढाल जस्ता हतियारहरू
प्रयोग गरेर युद्ध अभ्यास वा त्यसको अभिनय गरेर सराँय नाच नाचिन्छ ।
वाइसी–चौवीसीकालमा सराँय नाचको विकास भएको मानिन्छ । ‘सरायँ नाच’मगर भाषाको
‘सरङ्या स्याई’बाट अपभ्रंश भई जनजिब्रोमा प्रचलित भएको हो । ‘सरङ’नक्कल गर्नु तथा
‘सरङ्या’नक्कल गर्ने व्यक्ति वा नक्कले र ‘स्याइ’को अर्थ नाच हुन्छ । युद्धको
नक्कल वा अभिनय गरेर नाचिने नाचको अर्थमा सराँय नाच जनजिब्रोमा प्रचलित भएको
बुझिन्छ । वर्षेवाली स्याहार्ने र हिउँदेवाली लगाउने समयमा आफ्ना कृषि औजारहरू
दुरुस्त राख्न र त्यसको सुरक्षित प्रयोगका निम्ति एकै स्थानमा राखेर पूजागर्ने
क्रममा सैन्य प्रयोजनका निम्ति प्रयोग गरिने खड्ग लगायतका हतियार समेतको पूजा तथा
प्रदर्शन गर्ने चलन बस्न गई कालन्तरमा खड्गजात्रा तथा खड्गसिद्धीका विधिविधान र
सराँय नाचको परम्परा विकास भएको हो । कोट भनेको हतियार भण्डार हो ।
दसैंमा पूजा गरिने कोटघरहरूमा खुकुरी, खुँडा, ढाल, बन्दुक जस्ता हातहतियारहरू राखिएका हुन्छन् । नेपाल
एकीकरणको समयमा कृषि औजार एवं हातहतियार भण्डार गरिने कोटघरहरू देवीका
देवस्थलहरूका रुपमा रुपान्तरण भएको बुझिन्छ । राणाकालमा कोट–मौलालाई स्थानीय
प्रशासनिक इकाई वा त्यसको केन्द्रको रुपमा समेत लिइन्थ्यो ।
दसैंको
सप्तमीका दिन कोटघरहरूमा फूलपाती भित्र्याउने चलन गोरखाको मौलिकता हो । स्थानीय
परिवेशमा उपलब्ध हुने वस्तुहरू धानको बाला, मकै आदि अन्नबाली केरा, दारिम, बेल, उखु आदि फलफूलका साथै
माने (जलुको), कचूर, जयन्ती, हलेदो (बेसार), अशोक आदि वनस्पतिलाई फूलपातीका रुपमा दसैंघर (कोटघर) मा
चढाउने गरिन्छ । एकीकरणको क्रममा गोरखा राज्यको राजधानी काठमाडौं स्थित हनुमानढोका
दरवारमा सरेपछि गोरखा दरबारका मगर पुजारीहरूले फूलपाती हनुमानढोका दसैंघरमा
भित्र्याउने परम्परा बसालिएको हो । ऐतिहासिक मगरात भनिने गण्डकी र राप्ती
प्रश्रवणक्षेत्रमा अहिलेसम्म पनि कोटघर (दसैंघर) हरूमा मगर पुजारीको परम्परा रहेको
छ । गोरखादरवार, लमजुङदरवार दसैंघर, कास्कीदरवार दसैंघर, हनुमानढोकादरवार
दसैंघर, मुसीकोट दरवार, सल्यानकोट, मनकामना, आलमदेवी लगायतका
सबैजसो दसैंघरका पुजारी वंशपरम्परा अनुसार मगर जातिका रहेका छन् ।
त्यसैले दसैंमा दहीचामलको टीका र जमराले कुलपितृ, कृषि औजार एवं कोट–मौला पुजेर परिवारका मान्यजनबाट
आशीर्वाद लिनु, कोटघरमा फूलपाती भित्र्याउनु, मारुनी र सराँय नाच्नु, पिङ खेल्नु आदि ऐतिहासिक मगरात क्षेत्रका मौलिक विशेषता हुन् ।
काठमाडौं
उपत्यकाका रैथाने नेवार समुदायमा आश्विन शुक्लपक्षलाई मोहनी चाडको रुपमा मनाउने
प्रचलन रहेको पाइन्छ । घटस्थापनाका दिन आगमघर (पूजाकोठा) मा जमरा (नःलस्वाँ) राखेर
मोहनी चाडको प्रारम्भ गरिन्छ । त्यसपछि दसमीसम्म विभिन्न शक्तिपिठहरूमा पूजाआरधना
र विभिन्न स्थानहरूमा विभिन्न जात्रा चलाइन्छ । अष्टमीका दिन आफ्नै टोल र
शक्तिपिठहरूमा पूजाआजा गर्नुका साथै कुछिभ्वय् (एकै कुलका सदस्य परिवार बसेर गरिने
भोज) गरिन्छ । नवमीका दिन अदुवाको बोट, उखुको वोट, कालो र रातो कपडा
राखेर घरघरमा आफ्ना पेशा र व्यवसायमा प्रयोग गरिने औजार तथा सामानहरूको पूजा
गरिन्छ जसलाई स्याक्वत्याक्व भनिन्छ । यसै दिन दियो बालेर मोहनी टीका भनिने कालो
टीका बनाइन्छ । नवमीका दिन कुखुरा, हाँस आदिको बलि दिएर दाजुभाइ
बसेर भोज खाने कार्यलाई सीकाःभू भनिन्छ ।
दसमीको दिनको कार्यक्रमलाई चालं क्वकायेगु भनिन्छ । अघिल्लो दिन
पूजा गरी राखिएका सामानहरू दसमीका दिन पूजा गरेर निकालिन्छ । यसो गर्दा सिद्धि
प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ । दसमीमा मोहनी टीका, रातो र सेतो कपडाको कोखाः माला लगाइन्छ । यस दिनमा चेलीवेटी बोलाएर
टीकाजमरा लगाई भोज ख्वाइन्छ । मोहनी चाडमा पूर्णिमासम्म आफन्त नातेदर बोलाएर
खुवाउने गरिन्छ । टेबहा, कोहिटी, असन, मखन, यटखा आदि टोलहरूमा बौद्धमार्गी नेवारहरूले
तान्त्रिकमतानुसार नवमी र दसमीका दिन खड्गजात्रा चलाउँछन् । पञ्चमीका दिन पचली
भैरव र अजिमा (आजु र आजिमा देवत्व प्राप्त गरेका पुर्खाहरू) देवीका जात्रा
भव्यताका साथ मनाइन्छ ।
पाटनमा
नवरात्रदेखि दसमीसम्म प्रत्येक रात अष्टमातृका नृत्य (गँप्याख) मूलचोकमा नचाउने
परम्परा छ । पुरानो गुहेश्वरी बालाजुबाट नेवारी ज्यापुहरूले बोकेर क्षेत्रपाटी
ल्याई हनुमानढोका कडेल्चोक भगवती पीठमा फूलपाती (३३ थरीका फूल र पात) भित्र्याउने
मल्लकालीन चलन पनि यद्धपि रहेको पाइन्छ । यसरी फूलपाती भित्र्याउँदा हाँसको बलि
दिइन्छ । ललितपुरको दक्षिणी खोकना गाउँमा घटस्थापनाको दिनदेखि नवमीसम्म सिकाली
जात्रा चलाएर उत्सव मनाइन्छ । चौठीका दिनमा गुठीमा राँगो बलि चढाइ साँझ सामुहिक
भोज गरिन्छ । पञ्चमीका दिन गाउँभरिका मन्दिरहरूमा रहेका मूर्तिहरू बाहिर निकाली
खटमा राखेर विशेष पूजा गरिन्छ भने साँझ खट यात्रा गराइन्छ । षष्ठीका दिन गुठीबाट
देवीनाच, श्रीकालीको नाच गरी जात्रा निकालिन्छ । जात्रापछि भोजभतेर पनि
हुन्छ । सप्तमीको दिनभरि विभिन्न देवीको नाच गरी साँझतिर मन्दिर प्रवेश गराइन्छ ।
अष्टमीमा गुठीबाट देउताका मूर्तिहरू बाहिर निकाली गाउँभरि जात्रा गराई राति पुनः
स्थापित गराइन्छ । नवमीका दिन प्रत्येक घरमा पाठपूजा गरी गुठीमा सामुहिक भोज खाएर
सिकाली जात्रा समापन गरिन्छ । यसरी नौ दिनसम्म जात्रा मनाए पनि त्यस गाउँमा दसमीका
दिन टीकाजमरा लगाउने चलन छैन ।
तराईबासी
नेपालीहरूले दसैंको बेला दशहरा वा दुर्गापूजा भनेर अलि भिन्न शैलीमा मनाउने
गर्दछन् । पहिलो दिन कलशस्थापनादेखि दस दिनसम्म दुर्गाभवानीको विधिपूर्वक
पूजाअर्चना गरिन्छ । दुर्गासप्तशती पाठका साथै घरघरमा महादेव पूजन गरिन्छ । यस
अवधिमा प्रत्येक विहान घरघरमा ढोल बजाएर दुर्गाभवानीलाई आह्वान गर्ने चलन छ ।
जनकपुरधाममा दुर्गाभगवतीको मूर्ति बनाएर दस दिनसम्म पूजाआराधना र सांस्कृतिक
कार्यक्रम गरिन्छ । घरको प्रवेशद्वारमा गोलाकार मोसो दल्ने, बोक्सीको प्रभावबाट
बच्नका लागि कालो कपडामा हिंग, लसुन र सुईको टुक्रा बाँधेर बालबालिकाको घाँटीमा
झुण्ड्याउने चलन रहेको पाइन्छ । तान्त्रिक र बोक्सीको टुनामुनालाई प्रभावहिन बनाउन
दसैंभरि तन्त्रविद्यामा आधारित झिझिया नृत्यको आयोजना हुनेगर्दछ ।
सन्थाल समुदायमा दसैंभरि सन्थालनाच नचाइन्छ । असंख्य छिद्र भएको
माटोको गाग्रोभित्र माटाकै दियो बालेर किशोरीहरूले शिरमा राखी नाच्ने यो नाच
घटस्थापनादेखि शुरु गरेर दशमीको रातिसम्म नाचेर गाग्रोलाई नजिकैको जलासयमा
सेलाइन्छ । दसैंको बेलामा घटस्थापनादेखि तृतीयासम्म विभिन्न शक्तिपिठहरूबाट
बाजागाजा सहित झाँकी निकालिन्छ र बेलवृक्षको पूजा गरिन्छ जसलाई बेलनौती भनिन्छ ।
त्यसपछि
एउटै हाँगामा जुधेर फलेका बेलफललाई पहेंलो कपडाले बेरेर मन्त्रोचारण गरी बाँधिन्छ
। सप्तमीमा सो बेललाई टिपेर शक्तिपिठहरूमा लगेर बलि दिइन्छ । अष्टमीका दिन
राजदेवीको मन्दिरमा बलिपूजा गरिन्छ । कतिपय स्थानमा पञ्चमी, सप्तमी, अष्टमी र नवमी तिथिमा
बलि प्रदान गरिन्छ । मिथिलामा दसैं घटस्थापनादेखि नवमीसम्म मात्र मनाइन्छ । दसमीका
दिन विहानै नीलकण्ठ चराको दर्शन गरेर दहीचिउरा खाने परम्परा पाइन्छ । घरमा राखिएको
जयन्ती लगाइन्छ तर टीका लगाउने चलन छैन । दशमीका दिन मूर्ति स्थापना गरेको स्थान
तथा काली र भगवती मन्दिरमा मेला लागेपछि दशहरा समापन हुन्छ । कोजाग्रत पूर्णिमाका
दिन लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ । मिथिलाका विवाहित महिलाहरूले नवरात्र प्रारम्भ भएदेखि
पतिको दीर्घायुको कामना गर्दै उपासना बसेर सप्तमीका दिन दुवो, अक्षता, बेसार, जनै, सुपारी र भेटी सहितको
पोका दुर्गादेवी भवानीको खोइँछ (पोल्टा) मा चढाउने परम्परा रहेको छ । माटोबाट
बनाइएका देवीका प्रतिमाहरूका आँखा उघार्ने विधि पनि सप्तमीकै दिन गरिन्छ । षष्टिकै
दिन रोजिएको बेलको भेट्नाले कातेर आँखा उघार्ने चलन रहेको छ ।
समग्रमा तराईको दशहरा चाड आसामी र वंगाली समुदायको जस्तो बढी
धार्मिक र तान्त्रिक हुन्छ भने पहाडी भेकमा मनाइने दसैं बढी सांस्कृतिक र सामाजिक
हुन्छ ।
नेपाली
वौद्धमार्गीहरूले दसैंलाई राष्ट्रिय चाडकै रुपमा युगौंयुगदेखि मनाउँदै आइरहेका छन्
। काठमाडौंका वौद्ध तथा हिन्दूमार्गी नेवार समुदायले समान आस्था र मर्यादाका साथ
दसैं मनाउँदै आएका छन् । पाटनवासीले दसैंको अवसरमा कुमारीको हातबाट रातो टीका र
जमरा ग्रहण गरी दक्षिणा दिने गर्दछन् । कुमारी वौद्धमार्गी वज्राचार्य परिवारबाट
गुठीले नियुक्ती गर्ने परम्परा रहेको छ । काठमाडौं वौद्ध स्तुपा क्षेत्रमा बसोबास
गर्ने अधिकांश वौद्धमार्गीहरूको घरघरमा दसैंको रातो र कतिपयले सेतो टीका
र जमरा लगाउने चलन रहेको पाइन्छ । दोलखा जिल्लाको उत्तरी भेकमा पर्ने ऐतिहासिक एवं
धार्मिक महत्वको विगु गुम्वामा बलि चढाएपछि दैनिक वत्ति बाल्ने परम्परा अद्यापि
कायम छ । धार्मिक महत्वको धरोहर मानिने यस गुम्वामा हरेक वर्ष दसैंमा पशु बलि दिइए
पछि प्रायश्चित स्वरुप वत्ती बाल्ने चलन रहेको छ (गोरखापत्र समाचारदाता, २०६७: ९) ।
वौद्धमार्गी डोल्पाली मगरहरूले दसैंमा माईको थानमा कुखुरा काटेर पूजा गरी मनाउने
गर्दछन् ।
शास्त्रीय मान्यता
शास्त्रीय
मान्यताका आधारमा दसैंलाई ‘विजयादशमी’वा ‘दुर्गोत्सव’का रुपमा मनाउने चलन रहेको छ
। हिन्दू धार्मिक शास्त्रीय मिथकका अनुसार रामले रावण माथि र दुर्गाले महिषासुर
माथि विजय प्राप्त गरेको उपलक्ष्यमा विजयादशमी र दुर्गोत्सव मनाउन थालिएको भनाई रहेको
छ । ई. पू. २०० तिरको कृति मानिएको रामायणका पात्र रामलाई भारत उत्तर प्रदेश
अयोध्याका राजा दशरथका पुत्र तथा रावणलाई लंकापुरीका राजा मानिन्छ ।
अनुसन्धानकर्ता विज्ञहरूका अनुसार रामायणको लंकापुरी मध्य प्रदेशको अमरकंटक
दण्डकारण्य क्षेत्र हो ।
दण्डकारण्य क्षेत्र अर्थात समस्त विन्ध्य पर्वत र वनक्षेत्रमा
द्रविद आदिवासीहरू गोण्ड, उराँव
र शवरहरूको बसोबास छ । गोण्डहरूले आफूलाई रावणवंशी मान्दछन् । ‘लंका’शब्द शवर
भाषाको शब्द हो जसको अर्थ पहाडको चुचुरो भन्ने हुन्छ । नर्मदा नदीको मुहान लवण
पर्गना निकट किल्ला सहितको एउटा पहाडी टाकुरालाई दक्षिणमा दलदल, उत्तरमा ताल र पूर्वमा समुद्र झैं फैलिएको शोण नदीले
घेरेको छ । सोही स्थान नै रामायणमा उल्लेखित लंका हो (चाम्लिङ, २०७७) ।
अर्का
मिथकीय पात्र महिषासुरको स्मरणमा शहादत दिवस मनाउन सन् २०१४ अक्टुवर ९ का दिन
जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालय नयाँदिल्लीमा कार्यक्रम आयोजना भएको उल्लेख thttp://thehimalayanvoice.blogspot.com मा गरिएको थियो ।
उक्त अनलाइन प्रेसनोटका अनुसार महिषासुर वंग प्रदेश (वंगाल, विहार, उडिसा र झारखंड) का
प्रतापी, न्यायप्रेमी र शक्तिशाली राजा थिए । आर्यहरूले महिषासुरलाई युद्धमा
परास्त गर्न नसकेपछि छलपूर्वक दुर्गाद्वारा हत्या गराइएको थियो । शास्त्रीय
मान्यताअनुसार प्राचीनकालको शरदकालीन पूर्णिमाको समयमा अयोध्याका रामले लंकापुरीका
रावण तथा दुर्गाले वंग प्रदेशका राजा महिषासुर माथि विजय प्राप्त गरेकाले विजयदशमी
वा दुर्गोत्सवको थालनी भएको मानिएको छ ।
यही हिन्दु शास्त्रीय मिथकलाई तोडमोड गरेर नेपालमा केही समूहले
लमजुङका द्रव्य शाहले गोर्खाका मगर राजाको हत्या गरेर वा आर्यहरूले आदिवासी जनजाति
समुदाय माथि हमला गरेर दसैं मनाउन थालिएको भ्रम सिर्जना समेत गरेको पाइन्छ ।
दसैंको वास्तविक तथा मौलिक पक्षलाई ओझेलमा पारेर एउटा राज्यले अर्को राज्यलाई वा
एउटा समुदायले अर्को समुदायलाई दमन गरेको वा पराजय गरेको मिथकलाई केन्द्रमा राखेर
चाडवाडहरूको अपव्याख्या गर्नु भनेको असभ्यता र अमानवीयताको द्योतक हो । धार्मिक
तथा सांस्कृतिक औपनिवेशीकरणको दासतामा रमाउने प्रवृत्ति हो ।
गोर्खाली
राजा पृथ्वीनारायण शाहको समयदेखि औपचारिक रुपमा नेपाली मौलिक संस्कृतिमा भारतीय
संस्कृतिको प्रभाव भित्रिन थालेको मानिन्छ । उनले उत्तर भारतका राजा रजौटाका
कन्याहरूसँग विवाह गर्ने परम्पराको थालनी गरेका थिए । यो परम्परालाई पछि राणा
शासकहरूले पनि सिको गरे । नेपाल दरबारबाट खजान्जी, ज्योतिष र वेदोक्त ब्राह्मण गरी
तीन जनालाई डोलेको रुपमा उत्तर भारतको वनारस, गाजीपुर, आजमगढ, छपरा, गोरखपुरतिर पठाउने
गरेको कुरा राष्ट्रिय अभिलेखालयमा संग्रहित उबेलाका अर्जीपत्रहरूबाट प्रष्ट हुन्छ
। नेपाल–अंग्रेज युद्ध (सन् १८१४–१६) देखि गोर्खा भर्तीको थालनी भएसँगै सर्वसाधारण
स्तरबाट पनि संस्कृतिकरणको प्रक्रियामा मलजल पुग्यो । गोर्खा भर्तीको थालनी अघि
दरबारिया र उच्च घरानियाहरूले शिक्षा र वैवाहिक माध्यमबाट भारतीय शास्त्रीय
मान्यताहरूलाई नेपाली समाजमा भित्र्याएका थिए । परिणाम स्वरुप नेपाली मौलिक चाड
दसैंमा राम–रावण तथा दुर्गा–महिषासुरको मिथक मिश्रण हुनगयो भने कोट–मौलाहरू दुर्गा
मन्दिरमा रुपान्तरण हुनपुगे ।
निष्कर्ष
दसैं
आम नेपालीमा हर्ष र उमंग ल्याउने चाड तथा सांस्कृतिक सम्मिलन र अन्तरघुलनको बिम्ब
हो । यसलाई धार्मिक वा साँघुरो परिभाषामा बुझ्नु भन्दा पनि राष्ट्रिय एकता, भाइचारा र
सहिष्णुताको सन्देश प्रवाहकका रुपमा बुझ्दा उत्तम हुन्छ । सहिष्णुताको प्रतीक
दसैंलाई संकुचित भावना र आडम्वरमा होइन आदर्शमा मनाउनु पर्छ । दसैंलाई हिन्दू, वौद्धमार्गी र
स्थानीय प्रकृतिपूजक समुदायले आ–आफ्नै मान्यता र परम्पराअनुसार मनाउनु नै अनेकतामा
एकताको सर्वोत्कृष्ट नमूना एवं सामाजिक सद्भावको प्रतीक हो । मध्यकालको
उत्तराद्र्धसम्म दसैं सबै जातजाति र सांस्कृतिक समूहको साझा चाडको रुपमा स्थापित
भइसकेको कुरा गोरखा दरवार दसैंघरको पूजाआजा सम्पन्न गराउनका लागि विभिन्न
जातजातिका मानिसहरूलाई उनीहरूको स्वभाव, विशेषता र जीवनशैलीका आधारमा
कर्तव्य तोकिएबाट प्रष्ट हुन्छ । त्यसकारण दसैं शब्दले पनि बालीनाली भित्र्याउने र
लगाउने कार्यको थालनी (डस्याक्के) को अर्थबाट माथि उठेर दसौं दिनसम्म देशैभरि
धुमधामसँग भिन्न–भिन्न स्थान र समुदायअनुसार दसौं प्रकारले मनाइने दसौं थरिका
स्थानीय मान्यताहरूको समग्रतालाई संकेत गरेको देखिन्छ । समय परिस्थितिअनुसार दसैं
सम्बन्धि विश्वास, मान्यता र शैलीमा अनेकन रुपान्तरण एवं परिष्करण भित्रिएका छन् ।
नेपाली संस्कृतिमा क्रमशः मगरीकरण, नेपालीकरण र संस्कृतिकरणका प्रक्रियाहरू क्रियाशिल हुँदै आएका हुन्
। नेपाल एकीकरणको चरणमा नेपाली संस्कृति निमार्णमा मगरीकरणले केही बढी प्रभाव पारे
पनि तत्पश्चात नेपालीकरणको प्रक्रियाले स्थान पायो ।
राणाकालको
प्रारम्भसँगै बनेको वि. सं. १९१० को मुलुकी ऐन (legal code 1854) ले संस्कृतिकरणको
प्रक्रियालाई वैधानिकता प्रदान गरेपछि चाडवाडहरूमा शास्त्रीय मान्यताहरूले बढी
प्रभाव पारेको देखिन्छ । परिणाम स्वरुप नेपाली मौलिक चाड दसैंलाई विजयादशमी वा
दुर्गोत्सवको रुपमा मात्र बुझ्ने प्रवृत्ति देखापरेको छ । आयातित होइन आफ्नै मौलिक
परम्परालाई चिन्ने र गर्व गर्ने सोंचको विकास गर्न सकेमा मात्र सही अर्थमा
पहिचानको सवालले सार्थकता पाउने देखिन्छ ।
