Thursday, August 29, 2019

Tamang people


Saturday, 10 April 2010
ESSAY: Tamangs are different

Subjugated and abused by Nepal’s first Hindu monarch, willfully referred to as ‘Tamangs’, this community has suffered much and continues to worry about what else must come, writes Furba Lama

MAHAYANA is one type of Buddhism and the other, Nyingmapa, was created by Gurupadmasamva, affectionately called Guru Rinpoche by Tibetans in Tibet, in the seventh century. Before this, there no Buddhism in Tibet and all Tibetan communities and sub-sects were followers of Bon Dharma. The Tamags were the first Tibetan sub-sect to embrace Nyingmapa Buddhism in Tibet at Palyul, where the first Nyingmapa Buddhist gompas (monasteries) were built. The word Tamang is wrong; neither is it a Nepali nor a Tibetan word. In fact, Tamag is the correct word and its pronounciation is correctly mentioned in the Tibetan-to-English dictionary (page 980) prepared and published by Sarat Chandra Das of Lhasa Villa, Darjeeling, in 1834 and it is also mentioned in the same dictionary (pages 780 and 781) that fifth Panchen Rinpoche invited Das to Tibet in 1879 and 1881. It also mentions that Panchen Rinpoche died of smallpox in 1882 and that the sixth Panchen Rinpoche took over as an infant in 1883.

The veracity of the word Tamag can be proven from its meaning: Ra-ta-ta=Ta; Dau-ma-ga-mag=Mag; therefore, the letter or word Ta, meaning horse, and Mag meaning army, gives the word Tamag, meaning Mounted Army (in Nepali Ghorchari Sena, Risalla, Aswarohi Sena). There were so many Tibetan sub-sects of which the Tamags were the main security and protection force of the palace and king. That is why Tamag is a Tibetan word that was willfully mispronounced and intentionally changed to Tamang by the so-called first Hindu monarch just after the creation of Nepal. Tamang is neither a Nepali word nor a Tibetan one.

Before the creation of Nepal, there were Tamags in the Temal Hill in the seventh century and since Nepal is not more than 244 years old, it means and proves that Nepal was created in 1767 after the tribal kings of different buffer states were subjugated by the so-called Hindu king who integrated their holdings into one nation called Nepal. But even after this unification, there was no common language in this newly created country. Of course, there were the Khas and Parbatay languages that were spoken by the Kamis, Damais and Sarkis, and even the Chettris, Bahoons and Thakuris spoke the Rajput and Rajasthani languages in 1767 when these were introduced in those buffer tribal states by the Rajasthani Rajput King of the Saha clan.

Nepali poet Bhanu Bhakta also belonged to the Bahoon community, also an intruder from Rajasthan, and the common mother tongue and language of these people were Rajasthani and Hindi. When these communities intruded into those tribal buffer states where the Khan and Parbatay languages were used by the Kamis, Damais and Sarkis, they introduced their languages which Bhanu Bhakta employed and translated the Ramayan in a very easy language which he called Nepali. Bhakta collected the script from Deonagari Lipi of Hindi and prepared the Nepali script and wrote on home-made Nepali paper. At the time that Bhakta created his language — called Nepali by the first Hindu king of the first Hindu country called Nepal 244 years ago — he was 29 years old. Therefore, from the 193rd birth anniversary celebrated by Nepalis all over the world on 13 July 2009 we can easily find that the age of the Nepali language is thus: 193-29 (Bhakta’s age at the time) = 164 years.

The Tamag community and their language is more than 1,067 years older than that of the Nepali/Gorkha community and their language, culture, costumes their religion. Therefore, this proves that the Tamags are a different tribal community, with their own spoken language and script that is approved by the Language Research Institute, government of India, at Mysore (Karnataka): Tamyig language. Since 2005 this language has been implemented in schools in Sikkim, and for which that state government has appointed Tamyig language teachers in different schools. Tamags have their own costumes, culture and eating habits. The community embraces and follows Nyingmapa Buddhism. In the seventh century, the Tamags were compelled by the so-called first Hindu king of “unified” Nepal in 1767 to give up their culture, costumes, language and main festivals (Sonam Lochar). Defiance invited severe punishment from the so-called Hindu King’s forces, who intruded from Kanauj (Rajasthan) and included the Rajputh communities of Chettris and Bahoons. This explains why the Tamags lost everything after the unification of Nepal.

Therefore, we still have doubts here in the Darjeeling Hill areas. Will the same be repeated here? Will Tamags be safe and secure, allowed to retain their culture, language, costumes, religions beliefs? The present Tamag generation is just uplifting itself, developing in Darjeeling, Sikkim, Assam, the Dooars and so many places elsewhere.

Tamags should come forward and do something about the preservation of Nyingpapa Buddhism and their culture, rituals and lifestyle. If these vanish, all Tamags will face an identity crisis. Each and every Tamag must keep in mind that they different than the other communities.

Source; The Statesman


Monday, August 26, 2019

पनौतीको त्यो परिचय


पनौतीको त्यो परिचय
सपना महर्जन, फुर्सद,  ०७ भदौ २०७६ ०८:१०:००
सन् १९७० को कुरा हो। फ्रान्सेली नागरिक जेरार्ड टोफिन नेपाल भ्रमणमा थिए। त्यति बेला उनी काठमाडौंबाट ३२ किलोमिटर परको सांस्कृतिक सहर पनौती पुगे। यसको प्रमाण उनले खिचेका ब्ल्याक एन्ड ह्वाइट तस्बिरहरूमा कैद छन्। ती फोटोहरू हेर्दा यस्तो लाग्छ, पनौतीले एक युग पार गरिसक्यो। किनकि टोफिनका ती तस्बिरहरूमा देखिने धानका भकारी, झिँगटीका छाना र लोभलाग्दो पनौती सभ्यता ‘नोस्टाल्जिया’ मात्र हो।
बनेपाबाट ६ किलोमिटर दक्षिण लाग्दा काभे्रपलाञ्चोकमा पर्ने पनौती बसपार्कले ट्याट्याट टुटुँट हर्न बजाउँदै स्वागत गर्छ। जताततै मानिस नै मानिस, बजार नै बजार अनि उही हतारो। कस्तो घना बस्तीले घेरिए छ, पनौती। स्थानीय प्रशान्त श्रेष्ठ भन्दै थिए, ‘पनौती कुनै समय ऋषि गोरखनाथको तपोभूभि हुने गर्थ्यो।’
बस्ती सहरमा परिणत हुनु कुनै आश्चर्यको कुरा भएन। तर त्यहाँबाट सम्पदा क्षेत्रतर्फ लाग्दा परिस्थिति सोचेभन्दा बेग्लै भइदिन्छ। यो क्षेत्रमा स्वदेशी तथा विदेशी पाहुनाको आगमन निकै पातलो छ। स्थानीयवासी खासै देखिँदैनन्। पनौती सम्पदा क्षेत्र वरपरका प्रत्येक घरको ढोकामा ताल्चा झुन्डिएको दृश्यले अझ त्यहाँ पुग्ने हरकोहीलाई भयभीत बनाउँछ।
विसं २०७२ को भूकम्पमा खासै ठूलो क्षति बेहोर्नु नपरेका प्रायः पनौतीवासी पुख्र्यौली घर त्यागेर काठमाडौं पसिसकेछन्। पनौतीमा स्थानान्तरण र बसाइँसराइ तीव्र हुँदै रहेछ। श्रेष्ठको पुरानो घरमा पनि ताला लागेको छ। उनको घरमा भूकम्पले खासै क्षति पुर्‍याएको छैन। तर उनको परिवार पुरानो घरमा किन बसेनन्, यसको जवाफ उनीसँग छैन। सायद पक्की घरमा बस्ने इच्छाले पुरानो घर त्यागिएको हुनसक्छ।
उनको परिवारमात्र होइन, पनौतीका अधिकांश स्थानीयवासीमा सके पक्की घर बनाउने, नसके जग्गाजमिन बेचेर काठमाडौं बसाइ सर्ने ‘ट्रेन्ड’ चलेको छ। अब यसलाई सही–गलत केमा अर्थ्याउने ? नेवारहरूको बाहुल्य रहेको उक्त क्षेत्रमा अहिले तामाङ जातिको पनि बाक्लो उपस्थिति छ। पनौतीका स्थानीय कतिपय जात्रापर्व लोप हुने संघारमा छन् भने त्यहाँको प्रमुख उत्पादन खेतीपाती देखाउने दाँत मात्र बनेको छ।
पनौती विशेषगरी आलु खेतीका लागि प्रख्यात मानिन्छ। धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ, पनौती माछाका लागि पनि उत्तिकै प्रख्यात थियो। स्थानीय हरि जाकिबञ्जार स्थानीय माछा उत्पादनको कथा सुनाउँदै भन्छन्, ‘राणा परिवार पनौतीकै माछा खान्थे। हाल यो किंवदन्ती बनिसक्यो।’ पनौतीका त्रिवेणी नदीमा बढेको फोहोर र कीटनाशक औषधिको अत्यधिक प्रयोगले माछा उत्पादन फेल खाएको रहेछ। त्यसमाथि लेलेतर्फको ढुंगाखानी अचेल पनौतीतर्फ नै सर्दा माछापालन ठप्प हुन पुगेको छ।
मल्लकालदेखि नै पनौती महत्त्वपूर्ण व्यावसायिक सहरका रूपमा रहँदै आयो। यो ठाउँ धातुका भाँडाबर्तन उत्पादन गर्ने प्रख्यात ठाउँ थियो। मल्लकालमा यी उत्पादन तिब्बतसम्म पुग्थे। आज पनौतीका ती उद्योगका उत्पादनहरूले आफ्नो व्यावसायिकता गुमाइसकेका छन् तर अझै छिमेकी गाउँहरूमा यसले सेवा दिन छाडेको भने रहेनछ।
कुनै समय पनौती सहर भक्तजनका लागि सांस्कृतिक बिरासतको जड थियो। आज धेरैको स्मृतिमा जुन पनौतीको तस्बिर छापिएको छ, त्यो गुमनाम भइसक्यो। बस्तीमा वृद्धवृद्धाहरू पाटीपौवामा टहलिइरहेको दृश्य त देख्न सकिन्छ तर युवाहरूको जमघट खासै देखिँदैन। बस्तीका गल्लीहरूमा छाएको सन्नाटाले पनौतीलाई स्वयं स्थानीयवासीले नै परित्याग गरेका हुन् कि जस्तो लाग्छ।
उमेरले ६० कटिसकेकी आशमाया देउलाजस्ता स्थानीय महिलाले हातैले बुनेका ढकी बिक्री नभएर थन्किइरहेको दृश्य पनौतीको विशेषता बन्न थालेको छ। त्यतिमात्र होइन, माछा मार्न प्रयोग गरिने जाल घरको भित्तामा वर्षौंदेखि झुन्डिरहेकै छ। पनौतीका कतिपय जात्राहरू लोप भइसके। स्थानीयवासीको पहलमा ती जात्रापर्व ब्यूँताउने प्रयास नभएको होइन। तर पारम्परिक संस्कृति धान्ने काँधहरू पनौतीले गुमाउँदै जाँदा प्रयास विफल भएका छन्।
सन् १९७६ मा टोफिन र तीनजना आर्किटेक्चर तथा इथ्नोलोजिस्ट नेपाल आएका थिए। अनुसन्धानका लागि नेपाल आएको यो टोलीले पनौतीलाई छानेको थियो। ‘द स्मल नेवार टाउन इन सेन्टरल नेपाल’का रूपमा पनौतीमा रहेका त्यति बेलाका तीन हजार जनसंख्या (हाल ६२ हजार) र निजी घरहरूलगायत मठमन्दिर, अष्टमात्रिका, सांस्कृतिक र सामाजिक पारम्परिक विषयको समग्रमा अध्ययन भयो र पनौतीको सम्पदा क्षेत्र निमार्णमा यस प्रोजेक्टले मद्दत पुर्‍यायो।
पञ्चायतकाल भएकाले सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक स्तरमा खासै परिवर्तन हुन नसकेको पनौतीमा अष्टमात्रिकाकै आठवटा मन्दिर छन्। ससाना मन्दिर धेरै छन्। भक्तपुरको मिनी सिटीको झैँ पनौतीका चोकहरू निर्माण भएका छन्।
तर हाल आएर संरक्षणको अभावमा पनौतीको सम्पदा क्षेत्र मासिन थालेको छ। त्यसमाथि वरपर पूरै कंक्रिटको घर निर्माण हुन थालेपछि पनौती कुरूप बन्दै गएको स्थानीयवासी राजेन्द्र महाजू बताउँछन्।
विसं २०७२ को भूकम्पपछि मासिएको पनौतीको सम्पदा क्षेत्र पहिलेकै स्वरूपमा पुनर्निर्माण गर्न अनुसन्धाता टोफिनका तस्बिर प्रयोग भएका छन्। पुराना दस्तावेजको महत्त्व सम्झेर हाल पनौतीले सबै कुराको लेखाजोखा राख्ने काम सुरु गरेको छ। यसमा स्थानीयवासीको चासो पनि बढ्न थालेको छ।
संकटमा सम्पदा
देवमाला वंशावलीअनुसार पनौती सहरको निर्माण आनन्दवेव नाम गरेका राजाले कलिगत संवत् ४१९७ मा सात सय घरको एक विशाल सहर बसाई पनौती नामकरण गरेका थिए। पनौती सहरको निर्माण गर्दा चार दिशामा चार दिकपालद्वारा सुरक्षित गराई अष्टमातृकाले चारैतिर परिवेष्टित गराएको जनविश्वास छ।
पनौतीको त्रिवेणी तीर्थबाट पश्चिममा देखिने तीनतले छानो शैलीको इन्द्रेश्वर महादेवको मन्दिर र त्यसवरपर रहेका सत्यनारायण, लक्ष्मीनारायण, सूर्यनारायण उमामहेश्वर, विश्वेश्वर महादेव, कृष्ण, उन्मत्त भैरवका विभिन्न कालखण्डमा निर्माण भएको देखिन्छ। १३ र १४औं शताब्दीमा पनौतीलाई मल्ल राजाहरूले शासन गरेका थिए। १३५५ मा शक्तिशाली शासक जयसिंह राम बर्माले आफूलाई पनौती र बनेपाका राजा घोषित गरे।
पनौतीको आकर्षण भनेको तीनतले इन्द्रेश्वर महादेवको मन्दिर हो। इन्द्रले अहिल्याको सौन्दर्यमा मोहित भएर कुदृष्टि राख्दा इन्द्र र अहिल्या दुवैले गौतम ऋषिबाट श्राप पाएको ठाउँ पनौती नै हो। यही श्रापबाट मुक्त हुन इन्द्रले शिवको आराधना गरेका थिए। इन्द्र श्रापमुक्त भएपछि नै उनले यसै क्षेत्रमा शिवलिंग स्थापना गरे, जुन पछि इन्द्रेश्वर महादेवको नामले प्रसिद्ध भयो। गौतम ऋषिको श्रापबाट अहिल्या पत्थरमा परिणत भएकी थिइन्। उक्त पत्थर अझै इन्द्रेश्वर मन्दिरको प्रांगणमा अवस्थित छ।
पछि ने.सं. ४१४ मा बनेपाकी राजकुमारी विरमा देवीले उक्त मन्दिरको स्वरूप तयार पारेको गोपालराज वंशावलीको दस्तावेजमा पाइन्छ। हाल युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचीमा प्रस्तावित गरेको पनौती इन्दे्रश्वर मन्दिर क्षेत्रको अस्तित्व संकटमा छ। सम्पदा क्षेत्रभित्र पर्ने ब्रह्मायणी, कृष्णमन्दिर तथा उत्मत्त भैरव, अष्टमात्रिकालगायत धेरै देवीदेवताका मठमन्दिरका टँडाल तथा मूर्तिहरू हराउन थालेका छन्। सम्पदा क्षेत्रमा सुरक्षाको राम्रो व्यवस्था नहुँदा सांस्कृतिक महत्त्वका धरोहर जोगाउन सकिएको छैन।
यस क्षेत्रमा एक सयभन्दा बढी कलात्मक मठमन्दिर छन्। यसको संरक्षणमा पनौती नगरपालिका, स्थानीय बासिन्दा र पुरातत्त्व विभागको सक्रियता बढ्न सकेको छैन।
पर्यटकीय पनौती
पनौतीको वास्तविक नाम पन्ति हो। नेपाल भाषामा ‘प’ भनेको बाँस र ‘ति’ भनेको राख्नु वा गाड्नु हो। पछि यो नाम अपभ्रंश भएर पनौती बनेको इन्द्रेश्वर महादेव मन्दिरका पुजारी शिव जंगम बताउँछन्।
पनौती अचेल सुनसान छ। स्थानीय विकासमा त्यहाँका मूल बासिन्दाको सहभागिता न्यून छ। यस्तो समस्या आउनुको मुख्य कारण तीव्र गतिमा बढेको बसाइँसराइ नै हो। स्थानीय बासिन्दाले मूल घर छाडेर जाने र प्रायःले आफ्नो घर बाहिरका मानिसलाई बेच्ने क्रम बढेको छ। धर्मसंस्कृति जोगाउने मानिस नै बाँकी नहुँदा पनौती जीवन्त बन्न नसकेको हो। हाल पनौतीमा मनाइने जात्रापर्वका लागि छुट्ट्याइएका जग्गाहरू प्रायः सबै व्यक्तिका नाममा छन्। जग्गा भेटिए पनि व्यक्तिले फिर्ता नदिने समस्याले पर्वहरू सञ्चालनमा कठिनाइ भएकोमा स्थानीय महाजु दुःखेसो पोख्छन्। ‘यी सबै समस्याका बीच पनौतीलाई अगाडि बढाउन खोजेका छौं’, उनी भन्दै थिए, ‘अब हामी युवाले नै यो सम्पदा बचाउनुपर्छ।’
पनौती आफूसँग भएका ऐतिहासिक, पारम्परिक र मौलिक सम्पदाबाट पर्यटकलाई भित्र्याउन आतुर छ। पनौती अथाह सांस्कृतिक सम्पदाको धनी भए पनि यसको संरक्षण र प्रचारप्रसार हुन सकेको छैन। यो क्षेत्रलाई गुमनाम हुनबाट रोक्न केही स्थानीय बासिन्दाको पहलमा राम्रा कामहरू भइरहेका छन्। स्वदेशी तथा विदेशी पाहुनाका लागि केही क्याफे स्टेसन, नेवारी खाजाघर र ४० वटाजति होमस्टेको व्यवस्था भएको छ। पनौतीलाई नमुना सहर बनाउनुपर्छ भन्दै कतिपयले भूकम्पपछि भत्किएको आफ्नो घरको स्वरूपलाई पुरानै मौलिक परम्परामा ढालेका छन्।
पनौतीले विदेशीभन्दा पनि नेपाली पर्यटकको आगमन पर्खिरहेको स्थानीयवासी बताउँछन्। सर्वप्रथम नेपालीले नै नेपालका कुनाकाप्चा चिन्नुपर्ने उनीहरूको बुझाइ छ। पर्यटकले घुम्नका लागि त्रिवेणी घाट, इन्द्रेश्वर सम्पदा क्षेत्र, धनेश्वर मन्दिर, भालेश्वर, गोरखनाथ मन्दिर छन्। पर्यटक आकर्षित गर्न पनौती जात्रा, गाईजात्रा, नमोबुद्धजात्रा, घण्टाकर्ण, हरिसिद्धि, नवदुर्गा नाच, माधवनारायण आदि पर्वहरू सञ्चालनका लागि स्थानीयवासीले अक्षयकोषको स्थापनासमेत गरेका छन्।
पर्यटकका लागि पिकनिक स्पोर्ट बनाइएको छ। हाइकिङका लागि नमोबुद्ध, बल्थली, लाकुरीभञ्ज्याङ, टिपचोकजस्ता स्थान छुट्ट्याइएका छन्।
पनौती संग्रहालय
विश्वमा संग्रहालयको प्रचलन व्यक्तिगत सोखका लागि विविध सामग्री एवं उपहारको संकलनबाट भएको थियो। व्यक्तिगत सोखबाट सुरु भएको यस्तो संकलन कार्यलाई सर्वसाधारणसम्म पहुँच पुर्‍याउन संग्रहालयको विकास गरिएको हो।
ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेका सामग्रीहरू संकलन गरी प्रदर्शन गर्नुलाई मात्र संग्रहालयको मान्यता दिइन्छ। यसमा निश्चित उद्देश्य पनि हुनुपर्छ। यस्तो उद्देश्य लिएर नेपालमा धेरै संग्रहालय खुलेका छन्, तिनमा पनौती संग्रहालय पनि एक हो।
हुन त त्रिवेणी तीर्थस्थल, १२ वर्षीय मकर मेलादेखि अनगिन्ती सम्पदाहरू, देवदेवताका मठमन्दिरहरू, मूर्तिहरू, पवित्र तीर्थस्थल र प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण पनौती नेपालको खुला सांस्कृतिक संग्रहालय हो।
प्राचीन स्मारक संरक्षण ऐन २०१३ को दफा ३ (१) अनुसार पनौती संरक्षित स्मारक क्षेत्रको ऐतिहासिक एवं वास्तुकलात्मक वातावरण संरक्षणको व्यवस्थापन, प्राचीन स्मारक र अन्य सम्पदाहरू संरक्षण तथा सम्पदा क्षेत्रलाई विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृत गराउन नेपाल पुरातत्त्व विभाग र पनौती नगरपालिका क्रियाशील हुनुपर्नेछ।
पनौतीको इतिहास बोकेको मठमन्दिर, पाटीपौवा जीर्ण भई कुनै मन्दिर अवशेष मात्र भएको अवस्थामा फ्रेन्च पनौती एकीकृत आयोजनाले सांस्कृतिक र शैक्षिक क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। जीर्णोद्धारमा प्राप्त भएका पुरातात्त्विक महत्त्वका १५औं देखि १८औं शताब्दीका अवशेषहरूसमेत फेला परेका छन्। त्यसको संरक्षण र व्यवस्थापनका लागि पनौतीमा संग्रहालयसमेत स्थापना गरिएको छ।
संरक्षित स्मारक क्षेत्र संरक्षण समितिको प्रयास र पनौती नगरपालिकाद्वारा घोषित स्मारक क्षेत्र पनौतीलाई उजागर गर्ने सोच र विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत सम्पदामा थप टेवा पुर्‍याउन फ्रेन्च एकीकृत आयोजनाबाटै निर्माण भएको सानो संग्रहालय छ। पनौती संग्रहालयको विकासको क्रम जारी छ। तर संग्रहालय भवनको विस्तार गर्न आवश्यक छ। अहिलेको संग्रहालय पनौतीको अपार धर्म, संस्कृति र परम्परालाई उजागर गर्न पर्याप्त छैन।
ऐतिहासिक, पुरातात्त्विक तथा धार्मिक महत्त्व बोकेको पनौतीमा यस संग्रहालयको स्थापनाले पर्यटक आकर्षित गर्न मद्दत गरिरहेको छ। संग्रहालयले २०६७ सालदेखि भिजिटर रेकर्डसमेत राख्दै आएको छ। तर पर्यटकको आगमन बाक्लो बनाउन पुरातत्त्व विभाग, पनौती नगरपालिका, स्मारक समितिसँगको समन्वयलाई अझै बलियो बनाउनुपर्ने देखिन्छ।
संग्रहालयका इन्चार्ज राजेन्द्र माहजुका अनुसार दुई सयभन्दा बढी सामान समुदायबाटै संग्रहालयका लागि डोनेट गरिएको छ। समुदायबाटै व्यवस्थापन समिति बनाएर अहिले यसको रेखदेखि गरिँदैछ। यसको संरक्षणमा नगरपालिकाले पनि सहयोग गरेको पनौती संरक्षणका अभियन्ता प्रशान्त श्रेष्ठ बताउँछन्। ‘सम्पदा क्षेत्र व्यवस्थापनको काम अहिले भइरहेको छ’, उनी भन्दै थिए, ‘संग्रहालय स्थापनाले पनौती अझै धनी भएको छ।’
बिहान बेलुकी तीन/तीनजनाको समूहले संग्रहालयको हेरचाह गर्दै आएका छन्। संग्रहालयभित्र थुप्रै अमूल्य सरसामान देखाउँदै माहजु मन्दिर क्षेत्रबाट भेटिएको ढुंगामा सूर्य कुँदिएका प्रतिमा लिच्छविकालीन भएको बताउँछन्। पनौतीमा यो चार पाँचवटा मात्र छ। तीन सय वर्ष पुरानो पश्चिमा बाजा छ। पनौती जात्रामा प्रयोग हुने चिजबिज, ओखल, तुलो, पुराना तस्बिरहरू, हलो, घुमजस्ता सामानले संग्रहालय भरिएको छ। संग्रहालयका लागि पुराना सामान दिएर सहयोग गर्नेहरूको नामै लेखेर राखिएको छ।
संग्रहालयमा चोरी भएका र हराएका मूर्ति, टुँडालहरूको फोटो राखिएको छ। ती मूर्तिहरू हराएको भन्दै फोटोमा लेखिएकाले विदेशी पर्यटकहरू आउँदा ती तस्बिर हेरेर मूर्तिहरूबारे सोधीखोजी गर्दा रहेछन्।
सिजनमा संग्रहालय घुम्न विदेशी पर्यटक आउने गरेका छन्। विदेशीहरूले यहाँको जात्रापर्व हेर्न पाएका छैनन् किनकि पनौतीमा बस्नका लागि पर्याप्त ठाउँ छैन। यो पनौतीमा सबैभन्दा ठूलो समस्या बनेको छ।
इन्द्रेश्वर मन्दिर परिसरभित्र रहेको संग्रहालय सांस्कृतिक र धार्मिक मान्यताहरू जोगाउने प्रयासमा खोलिएको हो। विभिन्न किसिमका पत्थर र काठमा कुँदिएका कलाकृति, देवीदेवताका मुखुण्डो, दैनिक प्रयोग गरिने पुराना सरसामान र अन्य थुप्रै सरसामान संग्रहालयमा राखिएको छ। यही संग्रहालय अहिले पनौती चिनाउने माध्यम बनेको छ।



पतञ्जलीको जन्म नेपालमा


पतञ्जलीको जन्म नेपालमा
प्रेमनारायण आचार्य, समाज,  ३१ जेठ २०७६ ११:०४:००
अर्घाखाँची : महर्षि पतञ्जलीको जन्म अर्घाखाँचीमा भएको पुष्टीसहित प्राध्यापक डाक्टर विष्णुराज आत्रेयद्वारा लिखित 'पतञ्जली' नामक पुस्तकको लोकार्पण गरिएको छ। 
अर्घाखाँचीको शितगंगा नगरपालिका ३ ठाडादहमा बिहीबार एक कार्यक्रमको आयोजना गरी पतञ्जली नामक पुस्तकको पूर्व उपप्रधानमन्त्री तथा नेकपाका नेता टोपबहादुर रायमाझी, नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञ डाक्टर दिनेशराज पन्थ र नेपाल प्रज्ञा प्रष्ष्ठिानका प्राज्ञ प्राध्यापक डाक्टर माधबराज गौतमले संयुक्त रुपमा पुस्तक विमोचन गरेका हुन्।
पुस्तकमा महर्षि पतञ्जलीको जन्म शितगंगा नगरपालिका-७ एैरावतीको वलारेपांग्रेमा भएको पुष्टि गरिएको छ। पतञ्जलीको जन्म भएको कारण अहिले अमराइदेखि जुकेना, जलुकेहुँदै लामाताल , ऐरावती जोड्ने सडकको नाम पनि पतञ्जली मार्ग नामांकरण भएको छ।  
पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रममा  मन्तव्य राख्दै पूर्व उपप्रधानमन्त्री तथा नेकपाका नेता टोपबहादुर रायमाझी, नेपाल प्रज्ञा प्रष्ष्ठिानका प्राज्ञ डाक्टर दिनेशराज पन्थ र नेपाल प्रज्ञा प्रष्ष्ठिानका प्राज्ञ प्राध्यापक डाक्टर माधबराज गौतमले पतञ्जलीको जन्म भएको स्थानको प्रचार प्रसारमा सबैले ध्यान दिनुपर्ने बताए। 
कार्यक्रममा प्राध्यापक ऋषिकेस उपाध्याय, डाक्टर भीष्मकुमार भुसाल, जिल्ला समन्वय समितिका उपप्रमुख ऋषिबहादुर पुलामी, प्रमुख जिल्ला अधिकारी प्रेमलाल लामीछाने, प्राध्यापक लालमणि पाण्डे, बरिष्ठ अधिबक्ता गोपाल घिमिरे लगायतले मन्तव्य राखेका थिए। 

चन्द्रवंशी राजाहरूको अलिखित इतिहास


चन्द्रवंशी राजाहरूको अलिखित इतिहास
डा. माधवप्रसाद पोखरेल, फुर्सद,  ३१ साउन २०७६ २३:४०:००
नेपालका चन्द्रवंशी राजाहरूको वंशावली र धेरै छेत्री–बाहुनको वंशावली हेर्दा तिनीहरू एउटै बाबुका सन्तान हुन् भन्ने प्रस्ट देखिन्छ।

अत्रि र आत्रेय गोत्र हुने नेपाली राजा प्रजा वंशावलीहरू भिडाउँदा अत्रि गोत्र र आत्रेय गोत्र हुने सबै नेपालीहरू अनि ३४ ओटा बाइसी चौबिसी राज्यका ‘चन्द्रवंशी’ राजाहरू एउटै बाबुका सन्तान देखिन्छन्।
क. ‘सेती अञ्चलको दिग्दर्शन’ भन्ने किताब (पृष्ठ ३.१) मा पूर्ण प्रकाश नेपाल ‘यात्री’ले यी चन्द्रवंशीहरू अनेक जात (बाहुन, छेत्री, खस ठकुरी, नेवार, मगर, सन्यासी, कामी, दमाई, सार्की, दराई, राजी, गाइने, माझी, आदि) मा र अनेक थर र अनेक गोत्रमा विभाजित भएका पाइन्छन् भन्ने लेखेका छन्।
ख. डा. राजाराम सुवेदीले लेखेका बाइसी (कर्णाली प्रदेशको मध्यकालीन इतिहास, १३६ (१३७) चौबिसी राज्यका इतिहास अनुसार तेत्तिस चौँतिस ओटा बाइसी चौबिसी राज्य (दुल्लु, दैलेख, जुम्ला, खाँडाचक्र, रुकुम, जाजरकोट, सल्यान, गोताम, मुसिकोट, बाँफी, सान्नी, जहारी, अछाम, फलाबाङ, धुलिकोट, झ्याकोट, माल्नेटा, गल्कोट, दार्मा, दाङ, छिल्ली, दुनै, गजुल, थलारा, बझाङ, रास्कोट, डोटी, प्युठान, आदि) का राजाहरू मलय बमका सन्तान देखिन्छन् र एउटै बाबुका सन्तान ती सबैजसो अत्रि र आत्रेय गोत्रमा बाँडिएका पाइन्छन्।
ग. मैले अध्ययन गरेका त्यस्ता चन्द्रवंशी राजाहरूका वंशावलीमा अत्रि र आत्रेय गोत्र हुने छेत्री (बगाले थापा), बाहुन (पानी पोखरेल, गोतामे)का वंशावली भिडाउँदा पनि काशीदास पछाडि दश पुस्ता धेरैजसो खुरुखुरु मिलेको पाएको छु।
घ. मोहन बहादुर मल्ल (‘सिजा इतिहासको डोरेटो’, २.३३:३६) को विश्लेषण अनुसार देवचन्द्र समाल (१३८४—१३८६) आदित्य मल्ल (१३५६—१३८४) का ज्वाइँ काशीदास (१३६४—१३८४) का छोरा, ‘गजेभीम’ (अर्थात्, राजा गगनिराज, १४१७) काशीदासका नाति र मलय बम (१४२९—१४३५) काशीदासका पनाति देखिन आउँछन् अनि बाइसी चौबिसी राज्यका सबैजसो राजाहरू मलय बमका सन्तान देखिन्छन्।
चन्द्र वंश, अत्रि गोत्र र आत्रेय गोत्र
नेपालका वंशावलीहरूमा एउटै व्यक्ति (काशीदास) का सन्तानहरू मध्ये राजाहरूले चाहिँ आफुलाई चन्द्रवंशी (पर्वतका मल्ल राजा, कुमाउँका चन्द), अथवा सोमवंशी, अथवा बुधवंशी (गोपाल राजवंशावली अनुसार जयस्थिति मल्ल, मोहन बहादुर मल्ल, २.३३: ४०—४१) भनेको पाइन्छ भने, अरु छेत्री (बगाले थापा, कालिकोटे खँड्का) बाहुनहरूले चाहिँ आफुलाई अत्रि (गोतामे, खतिवडा, चापागाईँ, ओझा, आदि) अथवा आत्रेयगोत्री (जस्तै, पानी पोखरेल, पौडेल) मात्र भनेको पाइन्छ।
क. वंशावली बनाउनेहरूमा आफुलाई पुराणका देउता अथवा ऋषिमुनिका वंशज घोषित गर्ने चलन हुन्छ, त्यसैले प्रमाणित गर्न नसकिने भए पनि काशीदासका नेपाली सन्तानहरूमा पनि यस्तो प्रवृत्ति पाइन्छ।
ख. पुराण अनुसार चन्द्रमा अत्रि ऋषिका जेठा छोरा भएकाले चन्द्रमा अत्रि गोत्रका आत्रेय हुन्। यसै कारणले आफुलाई अत्रि गोत्र भन्नेहरू पनि अत्रि ऋषि त होइनन् नि, त्यसैले ‘आत्रेय’ (अर्थात्, अत्रिका सन्तान) नै हुन्। यसैले चन्द्रवंशी भन्नु, आत्रेय भन्नु र अत्रि गोत्रको भन्नु एउटै कुरो हो।
ग. यस प्रमाणका आधारमा एउटै बाबु (काशीदास)का सन्तानले आफुलाई आत्रेय गोत्र हुने र अत्रि गोत्र हुने भनेर दुवै किसिमले चिनाएको पाइन्छ।
घ. देउता र ऋषिसित आफ्नो वंश जोड्ने यस्तो मोहले गर्दा वंशावलीहरूमा रमाइलो के पाइन्छ भने काशीदासकै वंशज अरु राजाहरूले आफुलाई चन्द्रवंशी घोषित गरे पनि जाजरकोटे राजा (विश्वनाथ भट्टराई, २०३१) हरूले चाहिँ आफूलाई सूर्यवंशी घोषित गरेको पाइन्छ।
कन्नौजसँग चन्द्रवंशी राजाहरूको साइनो
नेपालका सबै अत्रि र आत्रेय गोत्र हुने बाहुन छेत्री र चन्द्रवंशी राजाहरूको वंशावली कन्नौज (कान्यकुब्ज) सँग जोडिन्छ। भारतको उत्तर प्रदेश राज्यमा गङ्गा किनार पर्ने कन्नौज नैमिषारण्य (नेमसर) नजिकैको प्राचीन सहर हो।
क. मुसलमानहरूको आक्रमण (मु. गजनी १०१८(१९ इ०, मु० गोरी ११९४, अलाउद्दिन खिल्जी १३०३) भन्दा अगाडि पनि बङ्गालका पालहरू (आठौँ–नवौँ शताब्दी) ले, आफुलाई सूर्यवंशी घोषित गर्ने गुर्जर प्रतिहारवंशी राजाहरूले अनि चन्द्रवंशी ‘राष्ट्रकूट’, ‘राठौड’, ‘राइठोर’ अथवा ‘गाहडवाल’ (१२ औँ शताब्दी) राजपुतहरूले कन्नौजमा आफ्नो आधिपत्य जमाए।
ख. एघारौँ शताब्दीमा मु० गजनीले कन्नौजबाट गुर्जर प्रतिहारवंशी राजाहरूलाई धपाए, १२ औँ शताब्दी (११९४ इ.) मा मु० गोरीले गाहडवाल वंशको अन्त्य गरे भने १४ औँ शताब्दी (१३०३ इ.) मा अलाउद्दिन खिल्जीले काशीदास पाध्याका बाबु मठिमल्ल राइठोरलाई मारे (सच्चिदानन्द भट्टाचार्य, ‘भारतीय इतिहास कोश’, १९६७ इ.)।
ग. कन्नौज हत्याउने सूर्यवंशी गुर्जर प्रतिहारहरू पनि, चन्द्रवंशी गाहडवाल राइठोरहरू पनि जब जब कन्नौजबाट विस्थापित भएछन्, तब तब मानसरोवर जाने बाटो समातेर दुल्लु र जुम्ला हुँदै पश्चिम तिब्बत पुगेछन् भन्ने अड्कल गर्न सकिन्छ, किन भने सूर्यवंशी गुर्जर प्रतिहारहरूको थर पनि अन्त तिर पाल भई सकेको थियो। जुम्लाका राजा पुण्य मल्ल पनि जन्मिँदा सूर्यवंशी पाल नै थिए।
घ. मु. गजनीले हराए पनि कन्नौजबाट गुर्जर प्रतिहारहरूलाई गाहडवालवंशी राठोडहरूले विस्थापित गरे। त्यस्तै, मु. गोरीले चन्द्रवंशी गाहडवालका शासक जयचन्द्रलाई मारे पनि १४ औँ शताब्दीमा अलाउद्दिन खिल्जीले मठिमल राठोडलाई मारेर राठोडहरूलाई ‘शर्मा पाध्य’ थर लिन बाध्य बनाए पछि ती सबै मानसरोवर जाने बाटो समातेर जुम्ला नै पुगेछन् भन्ने देखिन्छ।
ङ. ठिक्क एघारौँ शताब्दीको मध्य तिर पश्चिम तिब्बतमा लाङ्दार्माका सन्तानहरूबाट ‘पाल’ थर भएका भारतीय शासकहरूले शासन हत्याउँछन् (जिउसेप्पे टुची, ‘नेपाल : द डिस्कभरी अफ द मल्ल’, १९६० इ.)। सम्भवतः ती शासकहरू मु. गजनीले हराएका गुर्जर प्रतिहारवंशी राजा नै थिए।
च. त्यस्तै १२ औँ शताब्दी र १४ औँ शताब्दीमा क्रमशः मु. गोरी र अलाउद्दिन खिल्जीबाट युद्ध हारेका चन्द्रवंशी राजपुतहरू पनि सम्भवतः पृथ्वी मल्लको शेष पछि बाइसी चौबिसी राज्य हत्याउन सफल भएछन् भन्ने अड्कल गर्न सकिन्छ (डा. रामनिवास पाण्डेय, ‘मेकिङ अफ मोडर्न नेपाल’, १९९७ इ०)।
पानी पोखरेलको वंशावलीका सूचना
आत्रेय गोत्र हुने पानी पोखरेलका वंशावली (कृष्णचन्द्र पोखरेल, २०४२) को परिशिष्ट (पृष्ठ ६५४) मा के लेखिएको छ भने,
क. पानी पोखरेलका पुर्खा काशीदास जोशीका कुल देवता मस्ट थिए,
ख. काशीदासले सबै विद्या (षट् शास्त्र) पढेका थिए, जस मध्ये ‘भास्वती’ भन्ने ज्योतिष ग्रन्थ पनि पथ्र्यो।
ग. काशीदास गङ्गा किनारको कन्नौज र हरियाणाका बाहुन थिए।
घ. कन्नौजबाट काशीदास म्लेच्छहरूका पिरले दुल्लेश्वर (दुल्लु) आए।
ङ. दुल्लेश्वर (दुल्लुका राजा) ले काशीदासलाई बोलाएर सम्मान दिए। काशीदासले राजाका अगाडि केही चमत्कार गरेर देखाई दिए : (अ) उनले ज्वाला प्रकट गराई दिए। उनको त्यो चमत्कार देखेर राजाले उनलाई प्रतिष्ठा दिए अनि दुइटा पोखरी खनाए। काशीदासले ती दुइटा पोखरी मध्ये एउटालाई दुधले, अर्कालाई पानीले भरी दिए। (ज) त्यो चमत्कार देखेर राजाले उनलाई ‘पोख‍र्‍याल’ थर दिए।
च. वंशावलीमा काशीदासबाट उनका सन्तान दरसन्तानको १३ पुस्ते नामावली (कासीदास, विसनदास, देउदास, ब्रह्मदास, देवाकर, स्यवाकर १, श्रीकर, इन्दीकर, उदयानन्द, भास्कर, स्यवाकर २, रघुनन्दन, निबु) आउँछ। पानी पोखरेलको वंशावलीमा देखिने काशीदास पछाडिका दश पुस्ता सम्म पाइने यी नामहरू नेपालका चन्द्रवंशी राजाहरूका धेरैजसो वंशावलीसँग खुरुखुरु मिल्छन्।
छ. पानी पोखरेलको वंशावलीमा नै के देखिन्छ भने अत्रि गोत्र हुने गोतामेहरू, आत्रेय गोत्र हुने पोखरेलहरू र समाल ठकुरीहरू काशीदासका सन्तान ‘निबु’ नाम गरेका एउटै व्यक्तिका चार ओटा छोरा (चेला) रहेछन्, जस्तै, (अ) जेठा गोलस्यका सन्तान समाल ठकुरी भए, (आ) माइला छोरा कबेडीका सन्तान गोतामे भए, (इ) साइँला छोरा सैगुणका सन्तान पोखरेल भए भने, (ई) कान्छा केदारुका सन्तान मारुल्याका दुलाल भए।
ज. साइँला सैगुणको नाउँ ‘चाभा’ र ‘केलु’ पनि देखिन्छ। लाभु (खोलो ? ) पार बस्ने यिनका सन्तान ‘लाभुल्याल’ भनिन्छन् भने, पहरी गाउँमा बस्ने तिनका सन्तान ‘पहाडी’ भनिन्छन्। सैगुणका जेठा छोराको नाउँ ‘मभी’ थियो, माइला छोराको नाउँ ‘चाचल्या’ थियो भने, साइँलाको नाउँ चाहिँ जगतानन्द थियो। कान्छा छोराको नाउँ लेखिएको छैन।
झ. पानी पोखरेलको वंशावलीमा लेखिए झैँ सबै चन्द्रवंशी राजाहरूका पनि कुल देवता मस्ट हुन्।
ञ. चन्द्रवंशी राजा लगायत अत्रि र आत्रेय गोत्र हुने सबै नेपालीहरूका पुर्खा काशीदास षट्शास्त्र जान्ने ज्योतिषी रहेछन्। वाणीविलास ज्योतिर्विद्ले पनि लेखेका छन्, ‘काशीदास इति प्रभाकरसुतः षट्शास्त्रवेत्ता सुधीः (प्रभाकरका छोरा काशीदास षट्शास्त्र जान्ने थिए)। कर्णाली प्रदेश सरकारको योजना आयोगका उपाध्यक्ष डा. पुण्य प्रसाद रेग्मी दैलेखका प्रसिद्ध ज्योतिषी धर्मराज रेग्मीका छोरा हुन्। उनका घरमा काशीदास जोशीले लेखेको ज्योतिषको ‘रत्नकोश’ भन्ने पुरानो ग्रन्थ पाइएको छ। पूर्ण प्रकाश नेपाल ‘यात्री’ले पनि एउटा अप्रकाशित ग्रन्थमा दैलेखमा धर्मराज रेग्मीका घरमा त्यो ‘रत्नकोश’ आफूले केही अंश पढेको सूचना दिएका छन्। डा. रेग्मीले मलाई त्यस ग्रन्थका केही पृष्ठ पठाई दिएका छन्। यसबाट काशीदास जोशी ज्योतिषी रहेछन् भन्ने कुरो प्रमाणित हुन्छ।
इतिहासका थप प्रमाण
क. ओंकार प्रसाद गौचन (२०२६) के लेख्छन् भने, जुम्लाका राजाले आफ्नी छोरी काशीदास पाध्यालाई दिए र दाइजोमा उनलाई ठाकुरजी लेकको दक्षिण सम्म फैलेको फाँटको शासक बनाई दिए अनि ज्वाइँलाई खुसी पार्दै के भने भने, नाति जन्म्यो भने, म उसलाई राजा नै बनाई दिन्छु। केही समय पछि जन्मेको नातिको नाउँ ‘देवचन्द्र’ (इतिहास प्रकाश, २.३:२३७–२९९), ‘देवदास’ (इतिहास प्रकाशमा सन्धिपत्र संग्रह, ६०९—६११) वा ‘देवसिंह’ राखियो। वचन अनुसार राजाले देवदासलाई गण्डकी र सेती नदी बिच उत्तरमा ठाकुरजी लेक र दक्षिणमा चुरे पहाड सम्मको भूभागको राजा बनाई दिए (इतिहास प्रकाश २.३: ३८७—३९९)। फलतः राजस्थानको राजवंश इतिहासमा पहिलो पल्ट पहाडी प्रदेशको राजा हुन पाएकाले तिनीहरूलाई मानिसहरूले ‘पहाडी राया’ पनि भन्दथे (पृ. २२१)। यसरी काशीदास, रत्नसिंह वा रत्नज्योतिले नेपाल पसेर थोरै समयमा अनेक चमत्कार र चिताई नसक्नु उन्नति गरेकाले मानिसहरूले उनलाई ‘जालन्धरी’ राजा अथवा ‘औतारी राजा’ भन्ने नाउँ राखे (इतिहास प्रकाश १.१: ६९—११९)।
ख. ओंकार प्रसाद गौचन (पर्वते मल्ल राजाहरूको वंशावली, २०२६) के पनि लेख्छन् भने, दिल्लीका बादशाहले नै उनीहरूलाई राइठोर पदवी दिएका थिए। वास्तवमा ‘राइठोर’ थर ‘राष्ट्रकूट’ बाट अपभ्रंश भए जस्तो छ। काशीदासले त्यो पदवी छोडेर आफ्नो बाहुन थर ‘शर्मा पाध्य’ राखे अनि एउटी आचार्य बाहुनकी छोरी बिहे गरेर बाटो लागे।
ग. राजा गगनिराज, मलय बम र डिम्ब पनि काप्रियकै सन्तान हुन् (ओंकार प्रसाद गौचन, २०२६)।
घ. धनवज्र वज्राचार्य (२०२८) ले ‘कर्नाली प्रदेशको ऐतिहासिक रूपरेखा’ भन्ने लेखमा काशीदास जोशी नेपाल पस्ता जुम्लामा आनन्द मल्ल र रिपु मल्लको शासन थियो, त्यसैले काशीदासलाई स्वागत गर्ने तिनै दुइटा राजा मध्ये एउटा हुनु पर्छ भन्ने विचार राखेका छन्।
ङ. वंशावली अनुसार काशीदासका एउटा वंशजको नाम ‘निमु’ (पन्ध्रौँ शताब्दीका पर्वतका राजा ‘डिम्ब’, रामनिवास पाण्डेय) छ र उनका एउटा छोराको नाउँ ‘काप्रिय’ छ। ओंकार प्रसाद गौचन (२०२६) को सूचना अनुसार काप्रियले तिब्बतका बादशाहबाट ‘शाही’ थर पाएर उनी ‘काप्रिय शाही’ भए। मोहन बहादुर मल्ल (२०३१) का विचारमा चाहिँ काप्रियले ‘शाही’ पद पृथ्वी मल्लबाट पाएका हुन्।
च. मोहन बहादुर मल्ल (सिंजा इतिहासको डोरेटो, २०३३:३७ (३८) चाहिँ के लेख्छन् भने, काशीदास मानसरोवर जान भनेर जुम्ला आई पुग्दा पूर्वी जुम्लामा चाहिँ आदित्य मल्ल (जाव पाल) राज्य गर्थे भने, पश्चिमी जुम्लामा चाहिँ उनका छोरा पुण्य मल्ल राज्य गर्थे, जसले प्रताप मल्लकी राजकुमारी शकुनमालालाई बिहे गरेर ससुरालीको मल्ल थर लिएका थिए। मोहन बहादुर मल्लका विचारमा काशीदासलाई छोरी (हरमता) दिने राजा आदित्य (आजित) मल्ल नै हुन्, जसले काठमाडौँ उपत्यकामा आक्रमण गरेको कुरो ‘गोपाल राजवंशावली’ मा लेखिएको छ। आदित्य मल्लले नै काठमाडौँ उपत्यका आक्रमण गरेर जुम्ला फर्के पछि आफ्ना नाति देवचन्द्र समाललाई सामाचौरका राजा बनाई दिएका हुन्। आदित्य मल्ल पनि रिपु मल्ल पनि अशोक चल्लकै बेग्ला बेग्लै छोरा (जितारि मल्ल, १३३५ र आनन्द मल्ल) तिरका नाति हुन्।
छ. डा. रामनिवास पाण्डेय (१९९७ इ.) ले ‘मेकिङ अफ मोडर्न नेपाल’ भन्ने आफ्नो पिएचडीको प्रकाशित शोध प्रबन्धमा काशीदास जोशीका विषयमा धेरै महत्त्व पूर्ण सूचना दिएका छन्, जस्तै :
अ. काशीदासका पुर्खा लक्ष्मीचन्द्र दिल्लीका सुल्तानले समस्त उत्तर भारत जितेका वेलामा भागेर कन्नौजमा ‘समाल’ हरूकहाँ लुकेका थिए। उनका छोरा मित्रसेनले त ‘समाल’ थर नै लिएका थिए (पृ. २१७)। यो सूचनाका आधारमा समाल थर कन्नौज तिरै प्रचलित रहेछ भन्ने बुझिन्छ।
आ. जर्ज टडले राजस्थानको इतिहास (एनल्स एन्ड एन्टिक्विटिज अफ राजस्थान, १९५० इ.) मा लेखेअनुसार १३०३ इ. मा अलाउद्दिन खिल्जीले जयमल फत्तालाई दिल्लीमा आक्रमण गरेकाले उनलाई सहयोग दिन कन्नौजका अन्तिम राजा मठिमल राइठोड गए, तर आफुलाई आक्रमण गरेको बदला लिन अलाउद्दिनले राईठोर थरकै उन्मूलन गर्ने निर्णय गरेकाले उनका युवराज काशीदास (रत्नसिंह अथवा रत्नज्योति) ले आफ्नो थर राइठोरबाट बदले अनि आफुलाई ‘देव शर्मा पाध्य’ (काका देवदत्त राइठोर) को वंशज घोषित गरेर ‘शर्मा पाध्य’ थर लिई एक हुल साथमा लिएर नै हिमालय तिर लागे भन्ने लेखेका छन् (पृ. २२०)।
इ. सुदूर पश्चिम र पश्चिम तिरका धेरै लोक साहित्यमा पनि काशीदासको प्रसङ्ग आउँछ। जुम्ला र दुल्लुका वंशावली (इतिहास प्रकाश १.१: ६९—११९) हरूमा काशीदासकी रानी कालिकालाई स्थानीय जनताले देवीकै रूपमा मान्दछन् र मन्दिरमै पूजा गर्छन् (पृ. ३२३)।
ज. पानी पोखरेलको वंशावलीमा काशीदासका एउटा सन्तान तिब्बतका राजा भए भन्ने पनि लेखिएको छ। त्यसको प्रमाणका लागि सत्यमोहन जोशी (कर्णाली लोक संस्कृति, खण्ड १, पृ. १४) यस्तो लेख्छन्, "सिजा खोला उपत्यकाबाट पनि कर्णालीको हाराहारी हुँदै उँभो लागेका सिंजालहरू (अरुहरू पनि) जाड (भोटे) हरूको रहनसहन र भाषा अपनाई जाडले झैँ नै बसोवास गरी बसेको पनि विदित हुन्छ। जन कथन अनुसार, जाडका संस्कृति र आकृतिले ढालिसकेका एक थरी मानिसहरू अझै पनि आफूहरूलाई ‘हामी ठकुरी हौँ’ भनी टोपल्ने गर्छन्।”
निष्कर्ष
क. यसरी नेपालका चन्द्रवंशी राजाहरूको वंशावली र धेरै छेत्री बाहुनको वंशावली कसरी मिल्छ भने, तिनीहरू एउटै बाबुका सन्तान हुन् भन्ने प्रस्ट देखिन्छ।
ख. अत्रि र आत्रेय गोत्र हुने यी चन्द्रवंशी राजाहरू र अनेक जात र थरका नेपालीहरू भारतको कन्नौजमा १२—१४ औँ शताब्दीमा शासन गर्ने ‘गाहडवाल’ अथवा ‘राठोड’, ‘राइठोर’ थर हुने शासकहरूका सन्तान देखिन्छन्।
ग. कन्नौजका शासकहरू त्यहाँ ११ औँ शताब्दीदेखि १४ औँ शताब्दी सम्म आक्रमण गर्ने मुसलमान शासकहरूबाट आजित भएर आफ्नो जिउ, धन र धर्म रक्षा गर्न मानसरोवर जाने बाटो पक्रेर कर्णाली नदीको गड्तिर समाएर दुल्लु, जुम्ला र पश्चिम तिब्बत पुगेर शक्तिशाली भएका रहेछन्।
घ. कन्नौजका यी राजपुतहरू खस जाति चाहिँ होइनन्, टडले तिनीहरूलाई खसका गोती शक जाति भनेर चिनाएका छन्, तर तिनीहरू अनादि कालदेखि पामिर, हिन्दुकुश र हिमालयको पश्चिमी भेगमा प्राग्वैदिक कालदेखि आफ्नो छुट्टै सांस्कृतिक चिनारी जोगाएर बसेका खस (र अरु) जातिका शासक भएर कसरी नङमासु मिले झैँ मिलेर बसे भने, उनीहरू नै खस राजा भन्ने नामले प्रसिद्ध भए।
ङ. माथि उल्लेख गरिएका अत्रि र आत्रेय गोत्र हुने चन्द्रवंशी राजाहरूका सूचनाले अनेक प्रश्नहरू उमार्छन्, ती प्रश्नहरूको चित्त बुझ्दो उत्तर खोज्न अनेक पक्षमा अनुसन्धान गर्नु आवश्यक छ।

भाषाविद् पोखरेल विविध विषयका गम्भीर अध्येता हुन्। यो लेख पोखरेलकै भाषिक शैलीअनुसार छ। 



किरातको इतिहास : को हुन् किरात राई ?

  किरातको इतिहास : को हुन् किरात राई ? डा. भक्त राई , लोकपाटी न्यूज ६ माघ २०७६ , सोमबार किरात शब्द अनेक जातिहरूलाई बुझाउने पुञ्ज हो। कि...