मगरजाति र माघे सकरान्ति पर्व

 मगरजाति र माघे सकरान्ति पर्व

डा. मीन श्रीस मगर

परिचय
सौर्य तिथिका हिसाबले माघ महिनाको पहिलो दिन सूर्य मकर राशीमा प्रवेश गर्दछ । यो दिन पृथ्वीको उत्तरी गोलाद्र्धमा वर्षभरिको सबैभन्दा छोटो दिन, लामो रात र न्यून तापक्रम हुन्छ । माघे सङ्क्रान्तिकै दिनदेखि सूर्यले मकर राशीबाट उत्तर कर्कट राशितर्फको यात्रा प्रारम्भ गर्ने भएकाले दिन लामो, रात छोटो र तापक्रम बृद्धि हुँदै जान्छ ।  त्यसकारण सूर्य उत्तरायणको समयावधि अर्थात माघे सङ्क्रान्तिदेखि साउने सङ्क्रान्ति  सम्मको अवधिलाई उँभेउली वा गर्मी याम भनिन्छ । उँभेउलीको प्रारम्भमा प्राचीनकालदेखि संसारभरका मानव समाजमा कुनै न कुनै उत्सव वा चाडवाड मनाउने चलनको विकास भएको पाइन्छ । पूर्वी एशियाका चीन, जापान, कोरिया, भियतनाम लगायतका देशहरूमा पनि सूर्य उत्तरायणको अवसरमा सकारात्मक शक्ति र बुद्धि बृद्धि हुने विश्वासका साथ नयाँ वर्षका रुपमा विभिन्न नाम र शैलीमा चाडवाडहरू मनाउने गरिन्छ । अंग्रेजी पात्रोअनुसार पनि यही समयतिर साल फेरिने हुन्छ । 

माघे सङ्क्रान्तिमा धनुवाण खेल्ने, वनजंगलमा गएर तरुल, गिठा–भ्याकुर जस्ता कन्दमूल संकलन गर्ने परम्पराले सिकारी युगको झल्को दिन्छ भने बारीमा उम्रेका जौंका मुना (झोप्ल्यानी) उखेलेर पितृलाई चढाउने तथा मानिसले सिउरिने र दहीचामलको सेतो टीका लगाउने चलनले सिकारी युगबाट भर्खर कृषियुगमा प्रवेश गरेको समयलाई प्रतिविम्बित गर्दछ ।

शैलीगत विविधता र मान्यताहरू
नेपाल र भारतका अधिकांश समुदायमा माघे सङ्क्रान्तिलाई फरक–फरक नाम र मान्यताका आधारमा मनाउने चलन रहेको पाइन्छ । नेपालको पहाडी समुदायमा ‘माघे सङ्क्रान्ति’ काठमाडौंको नेवार समुदायमा ‘हामो संल्हु’ वा ‘घ्योचाकु संल्हु’ र तराईको थारु समुदायमा ‘माघी’ नामले यो चाड मनाइन्छ । नेपालको हिमाली समुदायमा पनि लगभग सूर्य उत्तरायणकै समयमा नयाँ वर्षको रुपमा ‘ल्होसार’ मनाउने गरिन्छ । छिमेकी भारतका अधिकांश स्थानमा मकर सङ्क्रान्ति नामले तीन चार दिनसम्म यो चाड मनाइन्छ । दहीचिउरा, तिलको मिठाई, खिच्री र खिर (पंजावमा) खाने गरिन्छ । हरियाणा, हिमाचल र पंजावमा ‘माघी’, तमिलनाडूमा ‘पोङगाल’, आसाममा ‘माघ विहु’ वा ‘भोगाली विहु’ र काश्मिरमा ‘शिशुर सयन्क्रात’ नामले मनाउने गरिन्छ । थाइल्याण्डमा ‘सोङ्गक्रान’, कम्वोडियामा ‘मोहा सङ्गक्रान’ लावसमा ‘पि–मा–लाख’ र वर्मा (म्यानमार) मा ‘थिङ्गयान’ नामले मनाइन्छ । हिन्दु समुदायमा विशेष धार्मिक विधिविधानअनुसार नदी–तलाउमा स्नान, तिर्थव्रत, पूजा आराधना, दानदक्षिणा गरेर मनाइन्छ । हरिद्वार, उज्जैन आदि स्थानमा बाह्रवर्षे कुम्भ मेला, प्रयागमा हरेक वर्ष मकर मेला लाग्ने गर्दछ भने नेपालको वागमती, शंखमुल, टेकुदोभान, पनौती, दोलालघाट, वराहक्षेत्र, त्रिवेणी संगम, सप्तगण्डी संगम, रिडी, देवघाट आदि नदी दोभानहरूमा मकर मेला लाग्ने गर्दछ । आदिवासी जनजाति समुदायमा भने धार्मिकभन्दा पनि सांस्कृतिक रुपमा माघेसक्राति मनाउने चलन रहेको पाइन्छ । 

उत्पत्ति
माघे सङ्क्रान्ति  मनाउने शैली र खानाका परिकारहरूका आधारमा यो चाडको विकास सिकारी युग (hunting gathering age) मा भएको बुझिन्छ । माघे सङ्क्रान्तिमा धनुवाण खेल्ने, वनजंगलमा गएर तरुल, गिठा–भ्याकुर जस्ता कन्दमूल संकलन गर्ने परम्पराले सिकारी युगको झल्को दिन्छ भने बारीमा उम्रेका जौंका मुना (झोप्ल्यानी) उखेलेर पितृलाई चढाउने तथा मानिसले सिउरिने र दहीचामलको सेतो टीका लगाउने चलनले सिकारी युगबाट भर्खर कृषियुगमा प्रवेश गरेको समयलाई प्रतिविम्बित गर्दछ । रुकुमका कुनै भेगका मगरहरूले माघे सङ्क्रान्तिमा सिस्नो खेल्ने परम्पराले पनि सिकारी युगलाई नै संकेत गर्दछ । सिस्नोको जरा खान आएको वदेललाई सिकार गर्ने क्रममा सिस्नोको झाङ हुँदै भागदौड हुने घटनालाई प्रतिविम्बित गर्न यो खेल वर्तमान समयमा मनोरञ्जनको माध्यम बनेको देखिन्छ ।  

धार्मिक पक्ष
यो चाड कुनै खास धार्मिक तथा जातीय समुदायसँग मात्र सम्बन्धित नभएर खास यामको थालनी अर्थात उँभेउली यामको प्रारम्भसँग अन्तरसम्बन्धित रहेकाले स्थान र समुदायअनुसार आ–आफ्नै खाले मान्यता र जीवनशैली अनुरुप मनाउने परम्पराको विकास भएको पाइन्छ । मगर समाजमा माघे सङ्क्रान्तिलाई उँभेउलीको पहिलो चाड वा मिन्हामल्हेस (नयाँ वर्ष) को रुपमा मनाउने गरिएको पाइन्छ । मगरहरूले विशेषतः सांस्कृतिक चाडको रुपमा मनाउने गरे पनि कुलपितृको पूजा स्मरण गर्ने आफ्नै खाले धार्मिक विश्वास र मान्यता रहेको छ । मगर समाजमा हरेक चाडवाड एवं संस्कारजन्य कार्यहरूमा सर्वप्रथम आफ्नै कुलपितृ र स्थानीय देवदेवीको आराधना गर्ने परम्परा रहेको पाइन्छ । माघे सङ्क्रान्तिको विहानै स्नान गरी घरआँगन सरसफाई गरेपछि कुलपितृलाई धूप, दीप, जल, ध्वजा र प्रसाद चढाएर सुख, शान्ति, सम्बृद्धि र सुस्वास्थ्यको निम्ति कामना गरिन्छ । वागलुङ गलकोट खुवाक्षेत्रका मगरहरूले पितृको नाउमा माघेको पातमा सुकुटी र घिउमा फुराएको चामल राखेर अगेनाको नजिक अम्टोमा र छानामा घुसार्ने गर्दछन् । गण्डकी प्रश्रवणक्षेत्रको मगर समाजमा माघेसक्रातिको विहानै घरमुलीले खोला वा पँधेरामा गएर स्नान गरी केराको पातमा एक–एक मुठी चामल र मासको दाल, अदुवाको टुक्रा, सिद्रा, फलफूल र जाँडरक्सी सात ठाउँमा राखेर धूपदीप सहित पितृलाई चढाउने चलन छ, जसलाई ‘मुठी याहाके’ (मुठी दिने) वा ‘डी डाके’ (पानी चढाउने) भनिन्छ ।

रुकुमका कुनै भेगका मगरहरूले माघे सङ्क्रान्तिमा सिस्नो खेल्ने परम्पराले पनि सिकारी युगलाई नै संकेत गर्दछ । सिस्नोको जरा खान आएको वदेललाई सिकार गर्ने क्रममा सिस्नोको झाङ हुँदै भागदौड हुने घटनालाई प्रतिविम्बित गर्न यो खेल वर्तमान समयमा मनोरञ्जनको माध्यम बनेको देखिन्छ । 

व्यक्तिगत वा पारिवारिक पितृपूजाका अतिरिक्त गाउँटोलका सबै घरधुरी मिलेर सामुहिक पितृपूजा गर्ने चलन पनि छ । काह्राङ्च पूजा (ठूलो पूजा) नामले गरिने यस्तो पूजामा झांक्री विधिबाट बाजेबजैको थानमा सुँगुर, बोका र कुखुरा बलि चढाइन्छ (वराल मगर, २०५०ः १२५ र थापा मगर, २०७३ः ९–१०)। डोल्पाली मगर समाजमा भोजपत्रको पातमा सेलरोटी, फर्सी, दालभात लगायतका परिकारहरू राखेर कागको पूजा गर्ने, राँको फाल्ने र सिकपाती (मोसोमा तेल राखेर बनाएको टीका) लगाएर आशीर्वाद दिने चलन रहेको छ । रुकुम रोल्पाको मगर समाजमा छोरीचेलीहरूले विहान स्नान गरी बारीमा उम्रेका जौंको झोप्ल्यानी (फूलको रुपमा प्रयोग गरिने जौंको पात) र दहीचामलको सेतो टीकाले पँधेरो, धुरीखाँबो र अगेना पुजेपछि घरपरिवारका सबै सदस्यहरूलाई टीका लगाइदिन्छन् । त्यसपछि छोरीचेलीहरूलाई मिसरा (चामल, तरुल, पिडालु, दाल र पैसा) दिइन्छ (बुढा मगर, २०७४ः १) । कतिपय गाउँका युवायुवतीहरूले माघे सङ्क्रान्तिभन्दा अघि उच्च लेकाली क्षेत्रको चरनमा गएर कुलपितृलाई चढाउनका लागि फूल टिपेर ल्याउने गर्दछन् । दोलखातिरका सारु मगरहरूले माघे सङ्क्रान्तिको अवसरमा लामाझांक्री विधिबाट चार दिनसम्म कुलपूजाको कार्यक्रम चलाउने र पाहुना बोलाएर ख्वाउने गर्दछन् भने रुकुमका केही मगरहरूले पनि माघे सङ्क्रान्तिका  दिन कुलपूजा गरेको पाइन्छ (श्रीस मगर २०६७ः ६०) । माघे सङ्क्रान्तिका दिनमा गरिने यस प्रकारका रीथिथितिलाई मगर जातिको पितृ र प्रकृति पूजक धार्मिक परम्परा र मान्यताको रुपमा लिन सकिन्छ । 

रुकुमको कुनै भेगमा सिस्नो खेल्ने पनि गरिन्छ । डोल्पाली मगरहरूले माघेसंक्रान्तिको अवसरमा तारो हान्ने, घोडा दौडाउने र पुतली नचाउने गर्दछन् । वागलुङको निसी भल्कोटमा पञ्चेबाजाको तालमा पुतलीनाच (तरवारनाच) नचाइन्छ भने निसी कापारुपमा मुकुण्डो लगाएर जौं बारीमा उफ्रदै घरघरमा गएर दान माग्दै नाच्ने काइपानाच नचाइन्छ ।

सामाजिक पक्ष
माघे सङ्क्रान्तिको अवसरमा टोलछिमेक भेला भएर मासुका लागि खसीबोका, सुँगुर, राँगा आदि काट्ने, वनमा गएर तरुल खन्ने तथा पात टिपेर ल्याई दुनाटपरी खुट्ने, माइती–चेली भेटघाट हुने र मिठोमसिने परिकार बनाएर खाने जस्ता गतिविधिले सामाजिक सम्बन्धलाई सुमधुर बनाउने गर्दछ । मगर समाजमा मनाइने माघे सङ्क्रान्तिले यही सामाजिक पक्षलाई विशेष जोड दिएको पाइन्छ । विवाह गरेर गएका आफ्ना छोरीचेलीलाई माइतीले सम्झने, आफ्नै छोरीचेली नभएकाहरूले दाजुभाइ खलकका छोरीचेलीलाई बोलाएर भए पनि एकछाक मिठोचोखो खुवाउने र मिसरा दिने परम्परा रहेको छ । मगर समाजमा माघे सङ्क्रान्तिको विशेष परिकारलाई मिसरा भनिन्छ । भारतको विहारमा माघे सङ्क्रान्तिको बेलामा खाने दाल, चामल, काउली, केराउ र आलु मिसाएर बनाएको परिकारलाई खिच्री भनिन्छ भने कुमाउँमा दाल र चामलको मिश्रित परिकारलाई खिचडी भनिन्छ । नेपालको अधिकांश समुदायमा मासको दाल, चामल, अदुवा, नून, बेसार र घिउको मिश्रणबाट बनेको परिकारलाई खिचडी भन्ने गरिन्छ । रुकुम रोल्पा भेगको मगर समाजमा माघेसक्रातिको बेलामा चेलीवेटीलाई दिइने विशेष परिकार र दक्षिणा (तरुल, पिंडालु, सखरखण्ड, रोटी, चामल, सिमी, पैसा आदि) लाई मिसरा भनिन्छ । वागलुङ गलकोट खुवाक्षेत्रको मगर समाजमा चेलीलाई दिइने मिसरामा सुकुटी समेत समावेश गरिएको हुन्छ । रुकुम रोल्पातिर सङ्क्रान्तिको दिन दाजुभाइले विहानै स्नान गरी केही नखाएर विवाहित चेलीको घरमा मिसरा लिएर जाने गर्दछन् । माघको दोस्रो दिन चेलीहरूले लिसक (रक्सी आदि पाहुर) लिएर माइतीमा आएर खानपिन गर्दछन् । सोही दिन कन्याकेटीहरू जान्या (वनभोज) जाने चलन छ । माघे सङ्क्रान्तिका बेलामा विवाहित चेलीसँग भेट हुन अनुकूलता नमिलेमा माघ महिनाभित्रको कुनै पनि दिनमा चेली पुज्ने अर्थात मिसरा दिने र भोजन गराउने चलन छ । वागलुङ गलकोट खुवाक्षेत्रका अर्गल, हिल, तारा र अमरभूमि भेगका मगरहरूले माघको पहिलो दिनलाई जेठी सङ्क्रान्ति र दोस्रो दिनलाई कान्छी सङक्रान्ति भनेर मनाउने गर्दछन् । जेठी सङ्क्रान्तिका दिन आउन नपाएका चेलीहरूलाई कान्छी सङ्क्रान्तिका दिन बोलाइन्छ । चेलीवेटी ख्वाएपछि मिसरा दिएर पठाइन्छ तर कुनै कारणवस माइती आउन नसकेका चेलीवेटीका लागि मिसरा घरमै पठाइन्छ । माघे सङ्क्रान्तिको मुख्य परिकारको रुपमा खिचडी, तरुल, पिडालु, मासु, रक्सी आदिलाई लिइन्छ । यद्धपि वागलुङको अर्गल, रुकुम–रोल्पाका केही भेगको मगर समाजमा खिचडी खाने चलन पाइँदैन । गण्डकी प्रश्रवणक्षेत्रको कतिपय मगर गाउँमा डेउली बारा अर्थात मास वा मस्याङ (सिल्टुङ) बाट बनाएको बारा, नौ थरिका अन्न मिसाएर पकाएको खिचडी, तरुल, सखरखण्ड आदि परिकार खाने चलन छ (थापा मगर, २०७३ः १०) । माघे सङ्क्रान्तिको समयमा पिडालु, तरुल, अदुवा जस्ता कन्दमुलहरू एवं मास, सिमी जस्ता गेडागुडी तयार हुने भएकाले नै मुख्य परिकारको रुपमा प्रयोग गरिएको हो । माघे सङ्क्रान्तिमा तरुल खाएमा शरीरका रोगव्याधी पखालिने र वर्षभरि नै रोग नलाग्ने विश्वास पनि लिइन्छ । 

तारो हान्दा निसाना ढाल्ने व्यक्तिलाई बाजा बजाउँदै र ‘स्याम्बो स्याम्बो राजा, स्याम्बो स्याम्बो रानी’ भन्ने गीत गाउदै बोकेर डुलाउने गरिन्छ । यो खेलमा तारो हान्ने युवककी साली वा अन्य युवतीले रुमाल, पछ्यौरी, पोते जस्ता सामान बाजी थाप्ने गर्दछन् । जित्नेले सामान लैजाने तर पछि सो सामानमा खानेकुरा, पैसा र अन्य सामाग्री थपेर कोसेली स्वरुप फिर्ता दिने चलन छ ।

सांस्कृतिक पक्ष
मगर समाजमा मनाइने माघे सङ्क्रान्तिको प्रमुख आयाम भनेको सामाजिक र सांस्कृतिक पक्ष हो । मगरहरू स्वभावैले बढी मनोरञ्जनमुखी हुने भएकाले गीत, संगीत, नाच र खेलहरू पहिलो प्राथमिकतामा परेका हुन्छन् । यो चाडमा बन्दुक वा धनुवाण वा गुलेलीले तारो हानेर मनोरञ्जन लिने गरिन्छ । रुकुम रोल्पातिरको मगर समाजमा पुस १५ गते नम्सुइँ (तीर फुकाउने) विधि गरेर तीर हान्ने अभ्यास शुरु गरिन्छ । माघको तेस्रो दिनदेखि पाँचौं दिनसम्म एक ठाउँमा भेला भएर तारो हान्ने चलन रहेको छ । स्थानीय मगर भाषामा लामुई र कोथले भनिने धनुषवाणले काठको फल्याकमा बनाइएको गोलो चिन्हमा तिर हान्ने गरिन्छ । तारो हान्दा निसाना ढाल्ने व्यक्तिलाई बाजा बजाउँदै र ‘स्याम्बो स्याम्बो राजा, स्याम्बो स्याम्बो रानी’ भन्ने गीत गाउदै बोकेर डुलाउने गरिन्छ । यो खेलमा तारो हान्ने युवककी साली वा अन्य युवतीले रुमाल, पछ्यौरी, पोते जस्ता सामान बाजी थाप्ने गर्दछन् । जित्नेले सामान लैजाने तर पछि सो सामानमा खानेकुरा, पैसा र अन्य सामाग्री थपेर कोसेली स्वरुप फिर्ता दिने चलन छ । तारो हान्ने खेलको क्रममा युवायुवतीहरूले गाउने र नाच्ने गर्दछन् (थापा मगर, २०७३ः ११) । रुकुमको कुनै भेगमा सिस्नो खेल्ने पनि गरिन्छ । डोल्पाली मगरहरूले माघेसंक्रान्तिको अवसरमा तारो हान्ने, घोडा दौडाउने र पुतली नचाउने गर्दछन् । वागलुङको निसी भल्कोटमा पञ्चेबाजाको तालमा पुतलीनाच (तरवारनाच) नचाइन्छ भने निसी कापारुपमा मुकुण्डो लगाएर जौं बारीमा उफ्रदै घरघरमा गएर दान माग्दै नाच्ने काइपानाच नचाइन्छ ।

माघेसक्रातिको अघिल्लो साँझ (पुस मसान्तको साँझ) घरघरमा बारा पकाउने हुँदा युवायुवतीहरूले समूह बनाएर बारा माग्न जाने गर्दछन्, जसलाई ओह्याँ बारा गेस्के (खेल्ने) भनिन्छ । एउटा लामो लौरोको एक टुप्पामा कोर्को बाँधेर दैलोबाट भित्र बारा पकाइरहेको स्थानतिर छिराउने गर्दछन् । यस क्रममा एक जनाले बच्चा रोए झैं ‘ओह्याँ ओह्याँ’ आवाज निकाल्ने र अरुले फकाए झैं ‘नरोऊ नानी भोकायौ होल; घरधनीले बारा दिन्छिन्’ भन्ने गर्दछन् ।

तिहारमा भैलोदेउसी खेले झैं घरघरमा गएर दान लिने चलन रुकुम रोल्पातिर पनि रहेको छ । माइतीमा आएका चेलीहरू र गाउँका अन्य चेलीहरूले मिसरा खाइसकेपछि एक ठाउँमा भेला भएर प्रत्येक घरघरमा गएर मस्यान्द्रा खेल्ने गर्दछन् । यस क्रममा उनीहरूले ढोकामा झोप्ल्यानी टाँसेपछि एकै स्वरमा मस्यान्द्रा पाई कि नपाई भन्दै भित्र पसेर घरका सदस्यहरूलाई दहीचामलको सेतो टीका र झोप्ल्यानी लगाइदिन्छन् । तिनीहरूलाई पिठो, चामल, नून, तेल, मासु आदि खानेकुरा र पैसा दान दिइन्छ । युवाहरू भिकुरा भन्ने चराको सिकार खेल्न वनतिर जाने गर्दछन् । मस्यान्द्रा खेल्ने र सिकार खेल्नेहरू साँझ पख पायक पर्ने नदी किनारमा भेला भएर जम्मा गरिएको खानेकुरा पकाएर खाने र कपडाको पुतला बनाई दहन गर्दछन् जसलाई स्थानीय मगर भाषामा ‘पुतली हिप्ने’ भनिन्छ । यसरी भैलीमा झैं दानदक्षिणा उठाउने चलन गण्डकी प्रश्रवणक्षेत्रमा पनि रहेको पाइन्छ ।

माघेसक्रातिको अघिल्लो साँझ (पुस मसान्तको साँझ) घरघरमा बारा पकाउने हुँदा युवायुवतीहरूले समूह बनाएर बारा माग्न जाने गर्दछन्, जसलाई ओह्याँ बारा गेस्के (खेल्ने) भनिन्छ । एउटा लामो लौरोको एक टुप्पामा कोर्को बाँधेर दैलोबाट भित्र बारा पकाइरहेको स्थानतिर छिराउने गर्दछन् । यस क्रममा एक जनाले बच्चा रोए झैं ‘ओह्याँ ओह्याँ’ आवाज निकाल्ने र अरुले फकाए झैं ‘नरोऊ नानी भोकायौ होल; घरधनीले बारा दिन्छिन्’ भन्ने गर्दछन् । उक्त कोर्कोमा बारा, तरुल, सखरखण्ड, रक्सी, मासु आदि राखिदिन्छन् । कोर्कोको सामाग्री कसैले नझिकोस् भनेर सिस्नेले छोपिएको हुन्छ । यसरी रातभरि घरघरमा डुलेर जम्मा गरिएको परिकारलाई कुनै एउटा घरमा बसेर खाने र नाचगान गरी रमाउने गर्दछन् । पूर्वी पाल्पा, तनहूँ लगायतका मगर बस्तीहरूमा माघेसक्रातिकै दिन कौ¥हा नाचको विधिवत थालनी गरिन्छ । कौ¥हामा गुरुवाले गीत शुरु गर्ने, सहभागी पुरुषहरूले छोप्ने, युवाहरूले खैँजडी बजाउने र कन्या (अविवाहित युवती) हरू नाच्ने गर्दछन् । कौ¥हा नाचमा बन्धन लिँदा लामाझांक्री र पुजारीहरूलाई झाँक आउँदछ । कन्याहरूले नाच्दै झाँक आएकाहरूको शिरमा छोएपछि झाँक छुट्छ । त्यसपछि स्वच्छन्द तरिकाले गीत गाएर नाच्ने गरिन्छ । रुकुम रोल्पातिरको मगर समाजमा माघेसक्रातिको दिन डाँफे र मयुरको आख्यानमा आधारित डाम्फ्या स्याई (झोराल्नी वा जोरा स्याई) नृत्य गीत प्रस्तुत गरिन्छ (बराल मगर, २०५०ः ११८, आचार्य, २०६८ः १५ र थापा मगर, २०७३ः १०) ।  

माघेसक्रातिका मानव–पर्यावरणीय विम्वहरू
साउने सङ्क्रान्तिदेखि सूर्य दक्षिणायन अर्थात उँधेउली याम र माघेसङ्क्रान्ति सूर्य उत्तरायण अर्थात उँभेउली यामको सांस्कृतिक विम्व भएकाले यी चाडहरू मनाउने तरिकामा स्थानीय पर्यावरण अनुकूलका रीतिथिति र मान्यताहरूको विकास भएको पाइन्छ । माघे सङ्क्रान्तिपछि तापक्रम बढ्दै जाने हुँदा आगो तापेर बस्ने समयको अन्त्य भएको प्रतीकका रुपमा डोल्पाली मगरहरूले राँको फाल्ने र काग पुज्ने रीति प्रचलनमा ल्याएको बुझिन्छ । गर्मी याममा झिंगा, लामखुट्टे, सर्प, विच्छी, मुसा जस्ता हानीकारक जीवहरू सक्रिय हुने तथा घर, आँगन र बारीको फोहरले रोग निम्त्याउने हुँदा मानव बस्ती वरपरको सफाईमा सघाउने कागलाई पूजा आह्वान गरिएको हो । साउनेसङ्क्रान्तिदेखि तापक्रम घट्दै जाने भएकाले डोल्पाली मगरहरूले न्यानोको प्रतीक आगोको अगुल्ठो घरको छाना (छत) को चारैतिर बालेर पूजा गर्दछन् । घोडा दौडाउने खेलले पनि बेसीबाट लेकतिर बसाइँ सर्ने समय भएको तर्फ संकेत गरेको देखिन्छ । झोप्ल्यानीको प्रयोगमा पनि पर्यावरणीय बिम्ब लुकेको छ ।

च्च पहाडी भेगमा बसोबास गर्ने मगरहरूको लागि सबैभन्दा पुरानो रैथाने जातको अन्नबाली जौं भएकाले शुभकार्य र उत्सवहरूमा यसको प्रयोग थालिएको हो । उँधेउलीको प्रारम्भमा मनाइने साउनेसक्राति र वर्षेवाली भित्र्याएपछि मनाइने कृषि चाड (harvest festival) डस्याक्य (दसैं) मा फूलको रुपमा प्रयोग गरिने जौंको जमरा घरभित्रको कुनामा उमार्न सकिने भए पनि पुस पन्ध्रपछिको अत्यधिक चिसोमा जमरा उमार्न सम्भव हुँदैन । त्यसैले बारीमा उम्रेका झोप्ल्यानी (जौंका वोट) लाई माघेसक्रातिमा प्रयोग गरिएको हो । मानवले आफू वरिपरिको पर्यावरणसँग घुलमिल हुँदै जीवनलाई निरन्तरता दिने क्रममा संस्कृतिको विकास हुने भएकाले संस्कृतिका महत्वपूर्ण अंग चाडवाडहरूमा पनि स्थानीय भूगोल, वातावरण र त्यहाँका जीव–वनस्पतिहरूको प्रभाव वा बिम्ब झल्केको हुन्छ । त्यो नै मौलिकता र विशिष्ट चिनारीको आधार हो । यस्तै खाले अतुलनीय एवं विशिष्ट चिनारीका आधारहरू माघेसक्रातिको अवसरमा मगर जातिले प्रर्दशन गर्ने लोकगीतनृत्य र संगीतमा प्रतिबिम्बित भएको देख्न पाइन्छ । मगरहरूले उँभेउलीको प्रारम्भ साउनेसक्रातिमा मादल फुकाएर शुरु गरेको आख्यानयुक्त नृत्य गीत मारुनीलाई माघेसक्रातिमा समापन गरेर कौ¥हा नृत्यको विधिवत थालनी गर्दछन् । माघेसक्रातिमा पुत्ला पोल्ने चलनले नारीको भेषमा पुरुष नाच्ने मारुनीको समापनलाई प्रतिविम्बित गरेको हुन्छ । माघेसक्रातिदेखि मादल बन्द हुने भएकाले उँभेउली याममा मादल बिनाको नृत्य गीत कौ¥हा र घाटुु नचाउने गरिन्छ । उँधेउली र उँभेउलीमा नाचिने नृत्य, गाइने गीत र संगीतको सिर्जना पनि प्रकृति र मौसम अनुकूल गरिएका छन् । उँधेउलीमा जाडो हुने भएकाले कुर्लेर गाउने गीत, घन्काएर बजाउने मादल र उफ्रेर नाचिने पुरुष नृत्यहरू सिर्जना भएका छन् भने उँभेउली अर्थात गर्मी याममा नयाँ पालुवा पलाउने, चराचुरुङ्गीले बच्चा कोरल्ने, खेतवारीमा अन्नको बिऊ छर्ने भएकाले सृष्टिका प्रतीक नारी अर्थात कन्याहरूको सौम्य र शान्त प्रकृतिका नृत्यहरू प्रस्तुत गरिन्छ । यिनै विम्ब, मान्यता र शैलीहरूमा नै मगर जातिले मनाउने माघेसक्रातिको मौलिकता र ऐतिहासिकता झल्केको पाइन्छ ।    

सन्दर्भ सामग्री
आचार्य, गोविन्द. (२०६८ वैशाख). था रू अर्थात हराएको मान्छे. जनपहुँच, १(२), पृ. १५–१६ । 
बराल मगर, केशरजंग. (२०५०, पुनः मुद्रण २०६८). पाल्पा, तनहुँ र स्याङ्जाका मगरहरुको संस्कृति. काठमाडौंः नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।
बुढा मगर, बमकुमारी. (२०६५). असौजको जवारा माघको झोप्ल्यानी. मगरदीप, ललितपुरः मगर समाज सेवा केन्द्र, अंक ४, पृ. ३८—४० । 
––– .(२०७४ पुस २७). माघे सकरातीको सन्दर्भमा छलफल कार्यक्रम. नेपाल मगर संघ, केन्द्रीय समितिको आयोजनामा संचालित ‘माघे सकराती राष्ट्रिय मौलिक चाड ऐहासिकता सम्बन्धी अन्तरक्रिया कार्यक्रम’   मा प्रस्तुत पत्र ।
बुढामगर, भोजविक्रम र घर्तीमगर, श्यामप्रसाद. (२०७१). काइकेमगरको भाषा, संस्कार र चाड. सम्पा. यमबहादुर पुन र झकेन्द्र घर्तीमगर. मगर जातिः ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक सन्दर्भ (पृ. १४९–१७५). काठमाडौंः मगर प्राज्ञिक समूह ।
श्रीस मगर, मीन. (२०६७). मगर जातिको चिनारी, ललितपुरः आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान र नेपाल मगर संघ केन्द्रीय समिति । 
थापा मगर, यमबहादुर. (२०७३ फागुन). मगरहरूको लोक संस्कृति एक अध्ययन. हाम्रो गोरेटो, ४(४), पृ. ८–११. 

म्याग्दीको बरंजामा मगर खाम वक्ताको अवशेष

 म्याग्दीको बरंजामा मगर खाम वक्ताको अवशेष

https://myagdionline.com/archives/58686

६ चैत्र २०७८, आईतवार

याम पुन 

म्याग्दी ६ चैत ।  म्याग्दी र पर्वत जिल्लामा मगर भाषा किन बोल्दैनन ? कसरी लोप भयो ? भन्ने जिज्ञासा राख्नुभयो भने प्रायले “बाइसे, चौबिसे राज्यका शासकहरूले मगर भाषा बोल्न दिएनन् । मगरभाषा बोले बापत जिभ्रो काटिदिने, चार पैसा दण्द गरिदिनाले भाषा लोप भयो” भन्ने बनिबनाउ उत्तर पाउनुहुन्छ । अर्थात शासकको जानिबुझी दमनले लोप भयो । बौद्धिक र अभियान्ताहरूले सार्वजनिक कथ्यकै आधारमा यस्तै लेखिदिए, पैरवी गरिदिए । यी कथ्यहरूका तथ्यगत प्रमाण भेट्टिएका छैनन् । यद्यपी कथ्यपनि तथ्य मानिन्छ । पृथ्वीनारायण शाहको उपदेश कथ्यनै हो । पछि लिपिवद्ध गरेर यसलाई तथ्य इतिहास बनाइयो भन्ने इतिहासकारहरूको जिकिर छ । लिखित परम्परा नभएका आदिवासीहरूको इतिहासको श्रोत मुख्यतः कथ्य र मिथक नै हुन् ।

 

हुनपनि बागलुङको निसीगाउँभन्दा पुर्वदेखि मगर खाम टुटेको छ । बाग्लुङ, पर्वत र म्याग्दी मध्यकालमा पर्वत राज्यका बम मल्लराजाहरूको अधिनस्थ थियो । चौबिसे मध्य पर्वत राज्य शक्तिशाली र वैभवशाली थियो । मल्ल भन्दा पहिले थापा(क्षेत्री)हरू शासक थिए । स्थान विशेषमा मगर शासक थिए । राज्यशक्ति अभ्यासकर्ताहरूले मगर भाषा बोल्न प्रतिबन्ध नगरेहोलान भन्न सकिदैन । किनभने म्याग्दी जिल्लाका अधिकाँश स्थाननामहरू मगर भाषामा छन् । मगर भाषा लोपबारे स्थापित कथ्यहरू तथ्य हुन् वा होइनन् भन्ने बहस्को विषय होला । किनकी भाषा मर्नु विभिन्न कारणहरू छन् । शासकले मात्रै मार्दैन । यद्यपी नेपालको सन्दर्भमा भाषा लोप हुनको मुलकारण शासक र शासक जातिको भाषा र नीति हो भन्दा अन्यथा हुँदैन ।

नेपालका मगरजातिको तीनवटा भाषा अस्तित्वमा छन् । बाह्रमगराँत भनिने पाल्पा, स्याङजा र तनहुँमा बोलिने भाषालाई मगर ढुँट भनिन्छ । अठार मगराँत भनिने रोल्पा, रुकुम र प्यूठानमा मगर खाम÷पाँङ र डोल्पाका बोल्ने मगर काइके । भाषाशस्त्रीहरूले मगर ढुँट र खाम/पाँङमा धेरै समानता छ, भन्छन् । आदिम बसाँईसराई प्रवाह र सँस्कृतिक अभ्यासको आधारमा बाग्लुङ, म्याग्दी र पर्वतमा बोल्ने मुलतः मगर खाम/पाँङ हुन् । खामलाई “पाङ” पनि लेखिन्छ । तर यहाँ सहजताको लागि मगर खाम मात्रै प्रयोग गरिएको छ ।

म भाषाशास्त्रको विद्यार्थी होइन । भाषा लोपको शिकार भएको एक पात्र हुँ । मेरो भाषा लोप किन भयो होला भन्ने सामान्य जिज्ञासा सबैमा हुनेरहेछ । दुईबर्ष अगाडि बरंजाका समाजसेवि मित्र यामबहादुर रोकासंग प्रसंगबस भाषाको बारेमा कुराकानी भयो । खासगरि म्याग्दी जिल्लामा बोल्ने भाषा मगर खाम हो । प्रौढ शिक्षाको लागि “नयाँ गोरेटो” जस्तै श्रोत पुस्तिका तयारपारी अध्ययनको लागि पहल गरे कसो होला भन्ने छलफल गर्न खोजेको थिए । उहाँले “हाम्रो बरंजामा मगर खाम वक्ताहरू छन् । उनीहरू ८० वर्षभन्दा माथिका छन्” भनी सुनाउनु भयो ।

यो सूचना सुनेर म झँस्के । किनभने म्याग्दी जिल्लामा मगर भाषाको स्थाननाम बाहेक जनजिभ्रोमा कतै छैन भन्ने बुझाइ गहिरोगरि घुसेको थियो । तत्पश्चात प्रश्नहरू उब्जिए । म्याग्दी र पर्वत जिल्लाभर मगर खाम कतै बोल्दैनन् बरंजामा पछिसम्म कसरी बच्यो ? अहिले सम्म किन बाहिर आएन ? ०४६ सालपछि भाषा, धर्म र संस्कृति बारे नेपालभर व्यापक बहस, छलफल, कार्यक्रम सतहमै हुन्छ तर बरंजामा बृद्धहरूले बचाइराखेको भाषामा कसैको ध्यान किन गएन ? त्यो खासमा कुन भाषा हो ? मगर खाम वा ढुँट ? वा छन्त्याल ? यदी शासकहरूले दवाएर भाषा बोल्न नदिएको हो भने त्यहाँ कसरी बचाए ? के ति वक्ताहरू धेरैपछि रुकुम वा रोल्पाबाट बरंजामा आएका हुन् ? के बिबाहगरि धेरैपछि आएका चेलीले भाषा लिएका थिए ? के कारण हो जसले भाषा अवशेषको रुपमा रहयो ? यस्ता प्रश्नहरू दिमागमा तेर्सिए ।

आलेखमा यी माथिका प्रश्नहरू मध्य दुईवटाको उत्तर खोतलिएको छ जुन महत्वपूर्ण छ । १ं) के कारण थियो जसले अवशेषको रुपमा मगर खाम वक्ता बचाएर राख्न बाध्य पारयो ? २) के वक्ताहरू धेरैपछि बरंजामा आएका हुन जसको कारण भाषा अवशेषको रुपमा बच्यो ? खासमा मगर खामको वक्ता रोल्पा र रुकुम जिल्लामा उल्लेख्यनै छन् । यसकारण यो मृत वा लोपोन्मुख भाषा होइन । चासो म्याग्दी र यसको छिमेकी जिल्लामा किन लोप भयो भन्ने हो । किनभने पहिचानको गुदी आधारस्तम्भ मध्य भाषापनि एक हो ।

अवशेषको रुपमा कसरी रह्यो ?

मगर खाम अवशेषको रुपमा कसरी बच्यो ? नरबहादुर रोका (७९) ले मगर खाम बोल्छन् भन्ने पुर्व छलफल स्थानीय शिक्षक जगबहादुर रोका, यामबहादुर रोका र मेरो बीचमा भयो । भेटन गइयो । “तपाईलाई खाम भाषा बोल्न आउछ रे भन्ने सुनेका थियौँ र भेट्न आएको” भन्नेबाट कुराकानी शुरु गर्नुभयो । उनले भने “आउदैन पुजागर्दा मात्रै बोल्नुपर्छ । पुजा सामग्रिहरू तयार पार्दा र पुजागर्ने स्थानमा मगर खाममा बोल्नुपर्छ” भन्नुभयो । बोलेन भने के हुन्छ ? उत्तर थियो “पुजा राम्रो हुँदैन । देउटा खुसी हुँदैनन् । मगर खाममा पुजागर्ने पुर्खादेखिको चलन हो । बाउ, बाजेले सबै मगर खाम बोलेर पुजा गर्दथ्ये । त्यसैबाट मैले सिकेको । आजभोलि सबै बिर्सिसके” । उनी पुजारी रहेछन् । उनका पुस्ता नै पुजारी रहेछन् । हुनपनि उनलाई पुजागर्दा आवश्यक सामग्रिको नाममात्रै सम्झन सक्छन् । कुन कुन शब्द आउछ भन्दा उनले सम्झिदै भने, “अरमा/रमा=झाँक्री, सलमी=वर्शा (झाँक्रीले प्रयोग गर्ने), रयाङगो=ढयाङग्रो, सिधम=मान्द्रो, तिसमी=पुजारी, लुङ=ढुङ्गा, सिं=दाउरा, आलम=धजा, मस्या=धुप, आरुवा=बञ्चरो, सेउलुङ=सेउला, मी=आगो, रासो=लेउ, साफा=फेदा, यु=यताआउ, पानी=दी, भात्=बस्काङ, बाटो=लाम, भेदा=लु, गाई=ङयाट, भैसी=मैँस, बिरालो=सिला, मान्छे=आजा, आइमाइ=मित्जा, पैसा=टाटन, माले=छैन, खामेजारो=कहाँजाने”…. इत्यादी ।

अर्का व्यक्ति बलबहादुर रोका (७८) को बयान अनुसार, “बराजु पनि बोल्थे रे । बाजे, बाबापनि मगर खाम बोल्थ्ये । म पनि १५/१६ बर्षको उमेरमा राम्ररी बोल्थे । त्यसपछि गोर्खा भर्ती भएँ । पल्टनमा हुँदा अरुभाषा बोल्नुपर्ने भएकाले बिर्सदै गएँ । नेपाल आप्mनो नातिनीलाई आफुले जानेको शब्दहरू टिप्न लगाए । त्यसलाई फोटोकपी गरेर देश विदेशमा बाँडे” । त्यो फोटोकपी उनीसंग थिएन । गाउँकै एक युवासंग रहेछ । त्यसमा ६० भन्दा धेरै शब्दहरू टिपाएका रहेछन् । त्यसमध्य केही शब्दहरू यी हुन्ः धान=छो, चामल=छुरु, भात=बसकाङ, खानुस=ज्यानी, कोदो=रोङका, पीठो=बाती, कुकुर=चीउ, पानी=दी, आगो=मी, आगो दिनुुस=मी रासो, बिरालो=सील, दाउरा=सिङ, बाटो=लाम, ढुङ्गा=लुङ, झोल=मदी, मीठो=जपना, नमीठो=माजपना.. इत्यादी । उनले वाक्यहरुपनि सम्झन्छन् । आफैले बोलेको भाषा लोप भएको चिन्ता बरंजाका बुढापाकहरूमा रहेछ । त्यसकारण आफुले जानेका शब्दहरू टिपाएर भएपनि बाँडे ।

खरप्रसाद फगामी ९२ बर्षका भए । आप्नो बाजेको पालामा बरंजामा आएका हुन रे । उनले बालसखा उमेरमा मगर खाम सिकेका रहेछन् । उनी १५/१६ वर्षको हुँदा बरंजामा धेरैले मगर खाम बोल्थे रे । उनको बाबा आमाले बोल्ने गर्दैनथ्ये तर उनले साथीहरूबाट सिकेका थिए । आप्mना पुर्खा नबोले पनि उनले सिके । यसको अर्थ बरंजामा ६०/७० वर्ष पहिले मगर खाम बोल्ने वातावरण थियो भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

भाषाशास्त्रीहरूले एक भाषामा विभिन्न भाषिकाहरू हुन्छ भन्छन् । एकै भाषापनि स्थान अनुसारका हुन्छन् । यसलाई क्षेत्रीय भेद् भन्दारहेछन् । भाषिक जानकारहरू मगर खाममा पनि चार भेद् छ भन्छन्, जस्तै पर्वत्य, गमाले, सेसी र निसी । भोटबर्मेली भाषाबीचमा शब्दहरू एकअर्कोसंग मिल्न जान्छन् भन्ने तर्क भाषाशास्त्रीहरूको छ । बरंजामा बोलिएको भाषालाई मगर खाम हो भन्नेमा शंका भएन । मगर खामका वक्ताहरू र ढुँटका वक्ताहरूसंग छलफल गर्दा शब्दहरू मिल्न गएको देखिन्छ । केही शब्दहरू दुवै संग नमिलेका छन् । भाषा परिवर्तन भइराख्ने हुनाले अन्यत्रको मगर खामसंग धेरै टाढिएको पनि हुनसक्छ । बरंजामा मगर खामनै भनेर चिनिन्छ । यो भाषाशास्त्रीहरूको चिन्तनको विषय भयो ।

बरंजामा धुले मेला र आगदेउ पुजा महत्वपूर्ण र फरक संस्कृति अभ्यास छ । यी पुजा म्याग्दीका अन्य गाउँ÷ठाउँमा गरेको थाहा छैन । आगदेउ पुजागर्दा मगर खाम बोल्नुपर्ने रहेछ । अमर रोका (२०७६) अनुसार आगदेउ पुजाको अन्तिम दिन, “……कोटघरमा आइपुगेपछि झाक्रीँका सम्पूर्ण सामान राखेर त्यसदिन थर्पुको मुख्य अस्तलमा त्रो गाउने चलन छ । त्रो सबै मगर भाषामा गरिन्छ” (उही पुस्तक पृ.२६) । पुजा संस्कृतिले भाषा अवशेष भएपनि बचाएको रहेछ ।

शिलाथुरलाई सुँगुरको बलिदिँएर पुजागर्दा रहेछन् । सायद म्याग्दी जिल्लामा सुँगुरले पुजा गरेको यहीमात्रै होला । जसरी पण्डितहरूले पुजाआजाको लागि संस्कृत भाषाका शास्त्र पाठ गरेर काम चलाउछन् अथवा पुजा पाठको लागि संस्कृतभाषा अनिवार्य छ, त्यसैगरी बरंजामा पुजा गर्नको लागि मगर खाम अनिवार्य रहेछ । संस्कृत भाषा लिखित छ तर मगर खाम मौखिकरुपमा । मुख्यतः पुजाको संस्कृतिले मगर खाम अवशेषको रुपमा बचेको रहेछ जुन म्याग्दी जिल्लामा अन्य ठाउँमा छँदै छैन ।शिलाथुरलाई सुँगुरको बलिदिँएर पुजागर्दा रहेछन् । सायद म्याग्दी जिल्लामा सुँगुरले पुजा गरेको यहीमात्रै होला । जसरी पण्डितहरूले पुजाआजाको लागि संस्कृत भाषाका शास्त्र पाठ गरेर काम चलाउछन् अथवा पुजा पाठको लागि संस्कृतभाषा अनिवार्य छ, त्यसैगरी बरंजामा पुजा गर्नको लागि मगर खाम अनिवार्य रहेछ । संस्कृत भाषा लिखित छ तर मगर खाम मौखिकरुपमा । मुख्यतः पुजाको संस्कृतिले मगर खाम अवशेषको रुपमा बचेको रहेछ जुन म्याग्दी जिल्लामा अन्य ठाउँमा छँदै छैन ।

वक्ताहरू बरंजामा धेरै पछि आएका थिए ?

बरंजामा बसोबासको इतिहासमा फर्कौ । “बरंजा” शब्द मगर खाम भाषाको हो भन्ने तर्क अमर रोका मगर लिखित र सम्पादित बरंजा र चौवन्न कुरीयको ऐतिहासिक चिनारी नामक पुस्तकमा उल्लेख छ । यो पुस्तक प्रकाशन मिति छैन तर वि.स. २०७६ सालमा प्रकाशन भएको शुभकामना मन्तव्यबाट थाहा लाग्छ । उक्त पुस्तकमा उल्लेख भए अनुसार घुमन्ते अवस्थामा मगरहरूले धनुष ठोक्रो (दाप) मा अन्नबाली लिएर आएका थिए रे । हालको बरंजामा आएर खेतिपाति गर्न थाले रे । विभिन्न बाली मध्य बदाम पनि थियो । अन्य बाली भन्दा बदाम राम्रो उब्जनी भयो र मुख्य खाना भयो । बदामलाई “बरम” भनिन्थ्यो । बदाम खानेलाई मगर खाममा “बरम्ज्या” भनिन्थ्यो रे । “बरम ज्याङला” भनेको बदाम खान्छु । बदाम खानेठाउँ “बरम्ज्या” भन्दा भन्दै बरंजा भएको हो ।

अर्को तर्क बझाङ्गे र राम्जाली रोकाहरूको संख्या धेरै छ । “बझाङ्गे”बाट अपभ्रंश भएर बरंजा भएको हो भन्नेपनि छन् । तर अन्न्य ठाउँका रोकाहरूले “बैजाली” रोका भन्दछन् । बैजालीबाट बझाङ्गे भएका पनि हुन सक्छन् । मगर खाम वक्ता बम कुमारी बुढाको भनाइ अनुसार “बराङ ज्याङ” भनेको भलायोको जंगल हो । पहिले बरंजा भलायोको जंगल थियो वा थिएन खोजको विषय हुन् ।

अर्को तर्क बझाङ्गे र राम्जाली रोकाहरूको संख्या धेरै छ । “बझाङ्गे”बाट अपभ्रंश भएर बरंजा भएको हो भन्नेपनि छन् । तर अन्न्य ठाउँका रोकाहरूले “बैजाली” रोका भन्दछन् । बैजालीबाट बझाङ्गे भएका पनि हुन सक्छन् । मगर खाम वक्ता बम कुमारी बुढाको भनाइ अनुसार “बराङ ज्याङ” भनेको भलायोको जंगल हो । पहिले बरंजा भलायोको जंगल थियो वा थिएन खोजको विषय हुन् ।

 

बरंजामा “नौँ थर चौवन्न कुरीयमा” प्रचलित छ । यसैसंग बरंजाको इतिहास र संस्कृति बलियोसंग गाँस्सिएको र गहिरो गरि जरा गाडेको छ । नौ थरमा पुन थोकी, मर्चथोके रोका, बझाङ्गे रोका, नाउँसा घर्ती, दर्लामी, सुतपराई, बुढाथोकी, फगामी र रामजाली रोका हुन् (अमर रोका मगर, २०७६, पृ.६) । एक समयमा यी नौ थरका ५४ वटा घरधुरी भए र यसैलाई “चौवन्न कुरिया” भन्न थालियो । अहिले ३९४ कुरीया पुगेको उल्लेख छ ।

माथिनै उल्लेख गरियो कि बरंजामा धुले मेला र आगदेउ पुजा एकदमै फरक र विशिष्ट प्रकृतिका छन् । पुजाको प्रक्रिया अध्ययन गर्दा आदिम कविलाई समाजको संस्कृति जस्तो लाग्छ । आगदेउ पुजा एक वर्ष विराएर तिहारको समयमा गरिने रहेछ । पुजामा नौ थर चौवन्न कुरीयाले पुरा तीनदिन खर्चिनुपर्ने रहेछ । नौ थर भित्रकाले मात्रै यो पुजागर्ने रहेछन् । यसको लागि प्रत्यक थरबाट एक एक जना झाँक्री जम्मा हुनुपर्ने रहेछ । नौ थरको बलियो घेराभित्र यो पुजा शुरुवात र समापन हुन्छ । “आगदेउ शुरु भएको प्रथम दिन निश्चित आगोदेउ क्षेत्रभित्र भएको चौवन्न कुरीयाका मगरहरू बाहेक अन्य अपाली, छपाली तथा बाहुन, क्षेत्री, दमाइ, कामीहरूलाई अन्यत्र ठाउँमा जानलाई आग्रह गरिन्छ । जसलाई “भाग्ने दिन पनि भनिन्छ” (अमर रोका २०७६, पृ.२३) । यसको अर्थ यो कोर मगरको मात्रै पुजा हो, आगदेउ ।

 

चाखलाग्दो के छ भने आगदेउ पुजामा झाँक्री वा जान्ने बुढापाकाहरूले नवै थरको ताढा सम्मको शाखा (वंश) का नाम लिनु पर्दोरहेछ । अमर रोकाको पुस्तकमा पुन थोक शाखाको ५ जनाको नाम छ । जस्तै, १) मनि पुन से २) बलिपुन से इत्यादी । त्यस्तै दरलामीको शाखा १) तारे सेर से २) पारे सेर से ३) धनपते सेर से गरि १० वटा शाखाको नाम उल्लेख छ । मर्चथोकेको १३ शाखा, सुतपरेको १४, बुढाथोकीको ११, बझाङ्गेको २९, नाउँसा घर्तिको ६, रामजालीको २१, फगामीको २ शाखाको नाम उल्लेख छ । नामको पछाडी पुनको बाहेक अरुको थर होइन “से” र “सेर से” लेखिएको छ । बमकुमारी बुढाको भनाइ अनुसार, “सेर” को अर्थ ठूला÷बडा र “से” को अर्थ भनाइ अनुसार वा जनजिभ्रो भन्ने हुन्छ । ठुला÷वडा भनाइ अनुसार फलाना हो भनेर नाम लिने परम्परा बसेको हुनुपर्छ । पुजारी, बुढापाका र झाँक्रीहरूले मौखिक रुपमा भन्दै आएको शाखा(वंश) कथ्यलाई पुस्तकमा लिपिवद्ध गरिएको रहेछ । यसले वंशाली लेख्नमा ठूलो सहयोग गर्ने देखिन्छ ।

यी शाखाका नामहरू एक पुस्ताको एकजनाको लेखिएको हो भने सबैभन्दा धेरै २९ पुस्ता हुन आउछ । अमर रोका (२०७६) ले सरदर धेरैमा १३ पुस्ता र कम ७ पुस्ता भएको अनुमान लगाएका छन् । सरदर आयु ४५ बर्षलाई मान्ने हो भनेपनि १३×४५=५८५ वर्ष हुन आउछ । अर्थात लगभग ६०० बर्ष पहिले बरंजामा बसोबास शुरुभएको मान्नुपर्ने हुन्छ । धुलेमेला सम्बन्धी अध्ययन गरिरहेकी लालकुमारी रोकाले लिएको तस्विरमा थर्पुकोटको स्थापना वि.स. १३१२ लेखिएको छ । मानौ बसोबास गर्दा वित्तिकै कोट स्थापना गरेको हो भने पनि आजभन्दा ७६६ वर्षदेखि बरंजामा प्रामाणिकरुमा बसोबास गरेको देखिन्छ । लिच्छविकालमानै बस्ति बसेको हुनुपर्छ ।

आगदेउ पुजागर्दा जिउँदो र मृत्यू भएका झाँक्रीहरूको नाम भन्नु पर्दोरहेछ । मृत २६ र जिउँदो १४ झाँक्रीको नाम उल्लेख छ । जस्तै, धौला आरमा से । अमरितु आरमा से । गोरे आरमा से । “आरमा/रमा” मगर खाम हो जसको खस नेपालीमा झाँक्री भनिन्छ । यसरी नाम लिनेलाई “दुर लिने” भन्दा रहेछन् । मगर खाम वक्ता बमकुमारी बुढा अनुसार “दुर भनेको मगर खाममा झाँक्रीले गाउँने भाका हो” । यस्तो दुर लिने बरंजा वरिपरि चारै दिशाभित्रका सबै स्थान, अन्नबाली, चराचुरुङ्गी, रुख विरुवा, जंगली जन्तु, किरा फटयाङ्ग्राहरूको नाम लिनुपर्ने रहेछ । यी नामहरू धेरै त मगर खामको हुनुपर्छ । खैर, यो भाषाशास्त्रिहरूले खुट्टयाउलान नै ।

 

तथ्यहरूले भन्छ बरंजामा मगर खाम बोल्ने वक्ताहरू धेरै पछि आएका होइनन् । बरंजामा आवाद शुरु गर्नेनै खाम भाषी मगरहरू थिए भन्न सकिने आधारहरू प्रसस्त छन् । नौ थर मध्य पछि आएका फगामी मगर देखिन्छन् जसको दुई शाखाको नाम उल्लेख छ । खरप्रसाद फगामी–९२ ले “हामी बाजेको पालामा यहाँ आएको हो” भन्नु भयो । बाजेको पालामा नौथर र चौवन्न कुरीयमा समावेश गरेको हुनुपर्छ । सबैभन्दा धेरैपुस्ता बझाङ्गे रोका र त्यसपछि रामजाली रोका देखिन्छन् । बरंजामा सबैभन्दा पहिला आएका यी दुइथरी रोका हुनकी भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ । पछि अरु थरलाई पनि आगदेउ पुजामा समाहित गर्दै लगेकोे हुनुपर्छ । कसै कसैले पुनको शाखा पहिले आएको भन्नेपनि छ । फेरी उनीहरूको शाखाको नाम नगन्य मात्रा छ । पहिले आएको हो भने धेरै हुनुपर्ने हो । यो खोजको विषय हो ।

अन्तयमा

धेरैलाई लाग्छ म्याग्दी र पर्वत जिल्लामा मध्यकालमै मगर भाषा लोप भइसकेको थियो । चन्द्रप्रकाश बानियाँले ऐतिहासिक पर्वत राज्य, (२०६२) नामक पुस्तकमा लेखे अनुसार पर्वत राज्यको स्थापना वि.स. १४९३ लाई मानेका छन् र मल्ल राजाहरूको शासन ३५० वर्ष चल्यो । मल्लहरूकै पालामा पर्वत राज्य अन्त्य भयो । यी मल्लहरू खसभाषि हुन् । एक समय बरंजापनि मल्लराजाहरूको अधिनस्थ थियो । यो अवधिमापनि बरंजामा भाषालोप भएको थिएन भन्ने प्रष्ट हुन्छ ।

बरंजा गाउँको सबैभन्दा माथि डाँडाँमा “चिनाकोट” भन्ने स्थान छ । गाउँको निकै भित्री भागमा “थर्पुकोट” छ । थर्पुकोटको वरीपरिनै बरंजाको आदिम बस्ति हो भन्ने भनाइ छ । यो कोट र आगदेउ पुजा अन्तरसम्बन्धित छन् । यो कोट मगरहरूलेनै स्थापना गरेको हुनुपर्छ । यी स्थानहरूको ऐतिहासिक, साँस्कृतिक र पुरात्वातिक अध्ययन गरे थप तथ्यहरू निस्केलान । थर्पुकोट नजिकै लामो शिलालेख पनि थियो तर त्यो धेरैपहिले मासिएर गयो भन्नेपनि छ । नरहरी नाथ पनि पुगेका थिए भन्ने भनाइ छ ।

 

म्याग्दीकै बरंजामा मगर खाम पछिसम्म थियो भन्ने जानकारी जिल्लामा धेरैलाई थाहानै भएन । बरंजाका स्थानीयले पनि प्रचार प्रसार गरेनन् । त्यहाँ गएर बुझदा “गाउँमा धेरैजना बोल्ने गथ्र्ये” भन्ने सुन्न पाइन्छ । आजभन्दा ३० वर्ष अगाडि भाषाको वक्ता बाक्लै भएको हुनुपर्छ । समय धेरै घर्किसक्यो । बरंजाका बुढापाकहरू केही शब्द र वाक्यहरूमात्रै सम्झन सक्छन् । अर्थात अवशेषको रुपमा मात्रै छ । पुजागर्दा बोल्ने केही शब्दहरूमात्रै पुजारीले सम्झन्छन् र प्रयोग गर्दछन् । नयाँ पुस्ताले पुजा गर्दा बोल्नुपर्ने आवश्यक शब्दहरू लिखत बनाएर त्यसैको पाठ गर्दै पुजा गरेपनि हुने, जसरी अरु धर्मावलम्बिले गर्दछन् । मौखिकै गर्नुपर्छ भन्नेपनि छैन ।

खरप्रसाद फगामी (९२), भन्छन्, “लेखेर के गर्छौ ? कोही बोल्दैनन ? बोल्ने जति बसै मरेर गए” । ब्यक्ति मर्नु एउटा सिंगो इतिहासनै मर्नु हो । नयाँ पुस्तालाई संस्कृति हस्तान्त्रण गर्ने मातृभाषापनि संगै मरेर गयो । ०४६ पछि प्रजातन्त्रको स्थापना संगै बरंजामा भाषा बचाउने अभियानमा लागेको भए सायद अहिले भन्दा धेरै वक्ताहरू हुने थिए की ! शासकहरूले भाषा खाइदिए भनिदिए, लेखिदिए र त्यसैको पछिलागेर वास्तानै गरेनाँै की ! हामीले तथ्यको आधारमा आन्दोलन र पैरवी गरेनौँ की ! गाउँ गाउँमा खोजि गर्न पुगेनाैँ । बचेकोलाई सार्वजनिक विषय बनाएर संरक्षण गर्न सकेनौँ । भाषिक पक्षघाटको शिकार बनेर बस्यौँ ।

भाषा, संस्कृति संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्ने अधिकार स्थानीय तहलाई छ । इच्छाशक्ति भएमा गाउँपालिकाले भाषाशास्त्रीलाई बोलाएर बरंजामा गहिरो अध्ययन गराउन सक्छ । र, म्याग्दीमा अवशेषको रुपमा रहेको यो भाषालाई दस्तावेज गर्न सक्छ । जिल्लामा मगर खाम अवशेषै भएपनि बचाएर राखे बरंजाको गौरव पनि हुन्छ । सरोकारवालाको चासो र इच्छाशक्तिको खाँचो छ ।