शास्त्र अन्धविश्वासका स्रोत होइनन् !
१३
बैशाख २०७७, शनिबार १३:५७
https://shrinagaronlinemedia.com/archives/13700
हाम्रो संस्कृतिको अभिव्यक्ति चाडपर्वहरूको माध्यमबाट हुने गर्दछ ।
हाम्रा सबै सांस्कृतिक चाडपर्वहरू परम्पराबाट आएका छन् । यस्ता पर्वहरू
आमाअमावस्या, पिताअमावस्या, लक्ष्मीपूजा, भातृद्वितीया, छठ, जन्माष्टमी (कृष्णजन्माष्टमी), तीज, दसैँ, होली, उधौली, उँभौली, संक्रान्ति, पुर्णिमा, अष्टमी, पञ्चमी आदि हुन् । यस्ता दिनहरू
तिथि, ग्रह, नक्षत्र आदि ज्योतिषीय गणनाबाट
निर्धारण गरिएका हुन्छन् । यीमध्ये कतिपय दिनहरू पुराणमा लेखिएका छन् । हामी पुराण पढ्दैनौँ । नपढेपछि जान्दैनौँ । अनि जानेकाले पनि लेखेका
श्लोक—मन्त्र जान्दछौँ, त्यहाँ उल्लेख गरिएका पात्र र वंशावली जान्दछौँ तर, आजको मितिमा त्यसको उपादेयता
नजानेको अवस्था छ । कथा जान्ने, देवीदेवता जान्ने, पूजा र मन्त्र जान्ने, मानव जीवन, मानव समाजसँग त्यसको सम्बन्ध नजान्ने ! विगतका पुराणका बुझ्ने, त्यसको आजसँगको सम्बन्ध नजान्ने
अवस्था विद्यमान छ । यही हो अन्धविश्वासको जरो, पुराण अन्धविश्वास होइन, त्यसप्रतिको बुझाइ र असान्दर्भिकताको अनुसरण अन्धविश्वास हो । तर, एकमुष्ट भनाइ हुन्छ ः धर्म, धर्मशास्त्र, पुराण, सनातन, परम्परा, मान्यता, अन्धविश्वास हो । उसो भए
संस्कृति के हो त ?
परम्परामा तुलसीको पूजा गर्ने प्रावधान छ । आयुर्वेदमा तुलसीलाई ओखती
मानिएको छ । हामी यसको संरक्षणका लागि र उपयोगिताका लागि पूजा गर्दछौँ । यसलाई ठीक
ढंगले नबुझ्ने अनि अन्धविश्वास भनिदिने । गाई उपयोगी उपयोगी जनावर, गाईको बहूपयोगिताको विषय
विज्ञानसम्मत छ । यसै अर्थमा गाईको पूजा र संरक्षणलाई अन्धविश्वास भनियो । वर—पिपल
उपयोगी, संरक्षण अन्धविश्वास । नदी
आवश्यक र उपयोगी,
नदीप्रतिको
सम्मान अन्धविश्वास । नाग—सर्प उपयोगी, यिनीहरुप्रतिको सचेतना, सम्मान र संरक्षण अन्धविश्वास !
अन्धविश्वास
भनिएका थुप्रै प्रावधानका साझा विकल्प दिन नसकेको अवस्था छ । वनको छेउमा वनदेवी
भनेर राखिएको सार्वजनिक ठाउँ हुन्थ्यो, त्यो अहिले खोई ? बीचमा देवीको मौलो गाडेर राखेको पोखरी अहिले खोई ? धारा—पँधेरामाथि नागथानको नाममा
स्वच्छ राखिेने गरेको ठाउँ खोई ? गाउँको बाहिर डहरमा हरेक शनिबार पूजा गरिने वर—पिपल, समीको चौतारी खोई ? फोहर नगर्ने गरी सुरक्षित
राखिएका भञ्ज्याङका देउराली खोई ? कृषि र पशुपालन गर्ने किसानले गाई चराउन आवश्यक पर्ने सार्वजनिक
गौचरन खोई ? समाजवाद, सामुहिक उत्पादन र सहकारिताका
आधार मानिने झारा,
पर्म खोई ? यी सबै ‘अन्धविश्वासको शिकार’
भइसके ।
गाउँ गाउँमा भट्टी रूपान्तरण भएर रेस्टुरेन्ट बनेका छन् । तर, टोल—छिमेक जुटेर बात मार्ने
चौतारी—सार्वजनिक स्थल छैनन् । नयाँ र आधुनिक रूपान्तरणले दिनु पर्ने सार्वजनिक
पुस्तकालय, बालबालिका खेल्ने उद्यान र
प्राकृतिक विपत्तिमा काम लाग्ने सार्वजनिक खुला स्थानहरू छैनन् । मानिसहरू घरभित्रै
बसेर टेलिभिजन,
मोबाइल, कम्प्युटरमा विलासी विज्ञापनमा
आँखा हटाउने माध्यम र सामाजिक वातावरण छैन । यसरी बन्ने संस्कृतिले मौलिक पहिचान
दिइरहन सक्ला ?
जब परिवारका
पितापुर्खाको श्राद्धको विषय हुन्छ, यसलाई अन्धविश्वास भनेर उडाइन्छ । भनिन्छ, उनीहरुले फूल देख्दैनन्, धुप सुँघ्दैनन् ।
स्तुति—प्रार्थना सुन्दैनन् । यी सबै अन्धविश्वास हुन्छ । त्यहीँ ठूला र सम्मानित
नेताको स्मृति र श्रद्धाको विषय हुन्छ, दिवस मनाइन्छ, पुष्पगुच्छा, अबिर, अगरबत्ती र धुप विज्ञान बन्दछ । सबै देख्ने, सुन्ने, सुँघ्ने ठानिन्छ ।
सामान्यतया आशीष, कामना आदि अन्धविश्वासको श्रेणीमा पर्दछ, तर जन्म आउँछ एकसे एक
शुभकामनाका कल्पित शब्द छाउँछन् । त्यहाँ शुभजन्मोत्सव भनियो भने सामन्ती, अन्धविश्वासी हुन्छ, ह्याप्पी बर्थडे भनियो भने
विज्ञान जस्तो देखिन्छ । मौलिक परिकारले उत्सवको शोभा पुग्दैन, सात समुद्रपारिको केक विज्ञान
बनेको हुन्छ । मैँ हुँ भन्ने वैज्ञानिकहरू पनि कसैको निधनमा स्वर्गीय, मृतात्मा, आत्माको शान्ति आदि बोल्छन्, लेख्छन्, यही कुरा संस्कृतमा भनियो भने
अन्धविश्वास हुन्छ । सार्वजनिक विदाइमा कामना, फूल—माला, अबिर, स्वागतमा तामझाम र पञ्चकन्याको उपयोग वैज्ञानिक र मौलिक संस्कृति
हुन्छ, घरका ज्येष्ठ, श्रेष्ठ, मान्यजनलाई यही गर्नेहरू पाखे र
रुढीवादी ठहरिन्छ । खोई हामीले संस्कृतिमा वैज्ञानिक विकल्प स्थापित गरेको ? पुराना अन्धविश्वास, नयाँ विदेशी ! हामी संस्कृति
विहीन !
सबै सार्वजनिक क्षेत्रमा पङ्क्तिभेद छ, वरियताको रोलक्रम छ, यिनलाई समाजवादी, जनवादी, लोकतान्त्रिक सबैले मानिन्छ, यस्तै परापूर्व कालको विषय अन्धविश्वास र रुढीवादी कसरी हुन्छ ? यी विषय पार्टीका विधान र
सरकारका नियममा हुँदा विज्ञान, जनजीवनमा हुँदा अन्धविश्वास हुन्छ र ? यो त ‘माछा मीठा, काँडा तीता !’ भनेजस्तो भएन र ? सार्वजनिक क्षेत्रमा पङ्क्तिभेद छ, वरियताको रोलक्रमको विकल्प के हुन सक्ला ?
मानिसहरू सम्झने
शक्ति बढाउन अनेकौं विधि प्रयोग गर्छन्, सम्भवतः ओखती पनि सेवन गर्दछन् । कसैले पनि बिर्सने ओखती र खाद्य
खोजेर खाँदैनन् । देख्नको लागि पनि दृष्टि बढाउने ओखती प्रयोग गर्दछन् । यसका लागि
चस्मा पनि प्रयोग गर्दछन् । तर, बिर्सन पर्ने विषय पनि त हुन्छन् । नदेख्न, नहेर्न पर्ने पनि विषय हुनन्, कोही पनि आँखा चिम्लेर हिँड्दैन
। बोल्न र बोल्ने कला विकास गर्न अनेकौं उपाय अवलम्बन गर्छन् । मानिस सम्झेर दुःखि, देखेर दुःखि छन् । बोलेर दुःख
पाएका छन् । छन् नि, होइन ? स्मरणशीलता, दृष्टिकोण, संयमित वाणीतिर ध्यान दिन सके राम्रो हो । ‘अध्यात्म’ भनिने पूर्वीय
जीवनमा यी विषय यथेष्ट छन् । योग, ध्यान, मौनव्रत आदि यिनका केही उदाहरण हुन् । यस्तो विषय पूर्वीय बाहेक अन्यत्र
पनि छ कि ? मेरो जानकारीमा छैन ।
प्राचीन प्रवन्धहरु अध्ययन गर्दा परिवर्तनशीलता र परिष्कारको विषय
उच्च देखिन्छ । यसको उदाहरणका रूपमा विष्णुका अवतारहरूलाई लिन सकिन्छ । सधै
उस्तैले काम चल्ने भए अवतार किन फेरिन्थे । काम बाँडेर गर्ने प्रावधान त सामाजिक
वर्ण विभाजनभन्दा अघिको देखिन्छ । एक्लैले सबै गर्ने भए सरस्वती, लक्ष्मी, कुबेर, नारद, इन्द्र, वृहस्पति, शुक्र, जय, विजय, यमराज, चित्रगुप्त आदि किन चाहिन्थे ? सबै राजकीय र व्यवस्थापकीय
काममा लागेर हुने भए खोज—अनुसन्धानका लागि सप्तऋषि समूहको प्रावधान किन हुन्थ्यो ? सबैलाई एकैनास हुने भए स्वर्ग, मत्र्य, नर्क किन बनाउनुपथ्र्याे ? एउटै असल वस्तुले सबैथोक हुने
भए पञ्चामृत किन चाहिन्थ्यो ? पञ्चगव्य किन चाहिन्थ्यो ? पातैले मात्रै हुने भए पाँच प्रकारका पात (पञ्चपल्लव) किन आवश्यक
हुन्थ्यो र ? ठूलै रुखले मात्र हुने भए दुबो, कुश किन चाहिन्थ्यो होला ? हाम्रो पूर्वीय संस्कृतिले
सबैको आवश्यकता,
अस्तित्व र
भूमिका स्पष्ट राखेको छ ।
तर,
हामीले
धर्मग्रन्थका बारेमा चर्चा गर्दा ‘कृष्णले कति विवाह गरे ? सोह्र सय गोपिनीसँग नाचे ।
शिवले भाङ—धतुरो खाए । सत्तरी वर्षका शिव शर्माले सात वर्षकी गोमासँग विवाह गरे ।
विष्णुले विन्दालाई छल गरे । इन्द्रले अहिल्यासँग व्यभिचार गरे । ऋषिमुनि गाईको
मासु खान्थे आदि आदि !’ अहिले आफ्नो पार्टी र पार्टी नेताको विरुद्ध बोल्न डर छ, तर हाम्रा धर्मशास्त्रले आफ्ना
आराध्यका नकारात्मक विषयमा समेत निर्धक्क लेखेका छन् । यही हेरेर सिक्नुपर्ने
अर्को पक्ष हामी देख्दैनौँ ।
हामीलाई हाम्रा
प्राचीन प्रवन्धले होइन, हाम्रो बुझाइले अन्धविश्वासी बनाएको हो । हाम्रा सबै वेद, पुराण आदिले हामीलाई निरन्तर
परिष्कार गर्ने आधार नै प्रदान गर्दछन् । शास्त्र अन्धविश्वासका स्रोत होइनन्, हामी पौडिन होइन, बग्न रुचाउँछौँ ।
