गुरुङ धर्म- झाँक्री प्रथा, बोन संस्कृति र बौद्ध मार्ग?
देउता बाजे·THURSDAY, JUNE
18, 2015
गुरुङ धर्म- झाँक्री प्रथा, बोन संस्कृति र बौद्ध मार्ग?
जब हामीले "गुरुङ धर्म" अन्तर्गत गुरुङको मौलिक झाँक्री
प्रथा, मौलिक बोन संस्कृति र गुरुङको मौलिक
बौद्ध मार्ग ओदान को तिन पाई जसरी एक धार्मिक संस्कृति हो भनेर उल्लेख गर्यौ केहि
एकांकी बोन बादी मित्रहरुले (यसको अर्थ म चाही बोन नमान्नि बौद्ध बादी भनेको होइन, यसको अर्थ म कुनै बादि होइन, तटस्थ ब्यक्ति हो भनेको हो), उहाँहरुले बौद्ध मार्ग चाही गुरुङको मौलिक धार्मिक संस्कार कसरि भयो भनेर
प्रस्न गर्नु भयो। उहाहरुले के होला यो जो डाक्टर हर्क गुरुङ देखि प्राज्ञ डाक्टर
जगमान गुरुङ सम्म, ठेकन टु घ्याब्री देखि बाल नरसिंग
गुरुङ सम्म, बेर्नार्ड पिग्नेड देखि डोनाल्ड
सम्म सबैले आधार मानेको कुरा बुझ्न कोसिश गर्नु को सट्टा तिब्बती बौद्ध धर्म (Tibetan
Buddhism) कै कुरा गरेको होला भनेर तेस्लाई
तुक रहितको खण्डन गर्न अग्रसर हुनु भयो। जब
एउटा कुरालाई अर्को कुरा को अर्थमा बुजेर तेस्को खण्डन गरिन्छ एस्लाई वर्ग त्रुटी
(category
error) भनिन्छ जुन हास्यास्पद हुन्छ।
अब गुरुङ को मौलिक बौद्ध धर्म को कुरा जब गरिन्छ यहाँ पौराणिक (Mythological)
कुरा र एतिहासिक (Historical)
तथ्य को भिन्नता पनि बुज्न जरुरि
हुन्छ। पौराणिक हिसाबमा सबै धर्मले आफुलाई आदि काल देखिनै आएको या तेही कुरा नै
उजागर गरेको भन्छन तर एतिहासिक रूपमा त्यो सत्य नहुन सक्छ जस्तै तिब्बतको बोन नै पुरानो धर्म हो भनेर भनिएता पनि बास्तवमा
बोन नया धर्म हो भनेर भ्यान सायक (Van schaik) जस्ता विद्वान हरुले
प्रस्ट पार्नु भयो, तिब्बतमा बौद्ध धर्म पुग्नु अगाडी
बोन धर्मको रूपमा नभएको कुरा दर्शाउनु भयो (Van Schaik, Sam. Tibet: A History. Yale University Press 2011)। यसै सिल सिलामा यो पनि बुझ्न जरुरि छ जसरि बौद्ध धर्म तिब्बतमा
पुगी तेहा भएको बोन संस्कृति (धर्म होइन, संस्कृति) सित भिज्यो तेहा तिब्बती बौद्ध धर्म (Tibetan
Buddhism) को बिकाश भयो, जब नेपाल मण्डलमा नेवारहरुको आफ्नो संस्कृति सित बौद्ध धर्म को
बिकाश भएको थियो तेहा अतुलनीय नेवार बौद्ध धर्म (Newar Buddhism) को उजागार भएको थियो (Gellner, D. Monk,
Householder, and Tantric Priest: Newar Buddhism and its Hierarchy of Ritual.
Cambridge University Press 1992)। यसै गरि गुरुङ
बौद्ध धर्म पनि गुरुङ्को संस्कृतिमा हुर्केको बौद्ध धर्म हो। यसको लागि हामीले हाम्रो गुरुङ को मौलिक लम (लामा) लाई हेर्नु
पर्नी हुन्छ। कसैले मौलिक गुरुङ तमु लामा लाई बोन्पो लम (लामा) भनेर १०/१२ वर्ष
बाट पर्चार गर्दैमा इतिहास आफैमा मेटिदैन। सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो गुरुङ को
मौलिक तमु लम (लामा) गुरु कृष्ण लम गुरुङ (जो मेरो लामा विद्याको गुरु पनि हुनुहुन्छ) उहाँ नार परम्परा अन्तर्गतको अहिलेको लम चिबा (मूल लामा) हुनुहुन्छ यदि
उहालाई भेटेर उहाको किताब अध्यन गर्नु भयो भने छर्लंग हुन्छ जुन ठेली किताब नार
बाट आएको हो त्यो बौद्ध धर्म को वज्रयानको निङ्ग्मा सम्प्रदाय अन्तर्गत को
"तेँ छोई" हो (कृपया यो पनि ध्यानमा होस् ८ औ शताब्दीमा तिब्बतमा यो
सम्प्रदाय सुरु हुनु भन्दा अगाडिनै तर तेही समयमा नेपालको मुस्तांग मा निङ्ग्मा
वज्रयान बौद्ध धर्म सुरु भैसकेको इतिहास छ-यसको लागि लो-गेकर गुम्बा को इतिहास
हेर्नुस (Dhungel, R. The Kingdom of Lo (Mustang): A Historical Study.
Tashi Gephel Foundation, 2002), हुन त बुद्ध धर्म
पनि आफैमा नेपालको हो तिब्बतमा त नेपाल बाटै गएको हो, एस दृस्टी कोण बाट पनि बौद्ध धर्म नेपाल को हो भने बोन तिब्बतको-अज
पहिला त बोन शांग शूङ्गको)। अनि फेरी नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्दा
"नार" निङ्ग्मा सम्प्रदायको गढ हो जसरि न्येश्यांग कग्यु को, बोन को त लुप्रा हो तेसैले गुरु कृष्ण लामा लाइ नार परम्परा
अन्तर्गत को लामा भन्दा त सहि हुन्छ तर नारको बोन्पो लामा भन्दा गुरुङको इतिहास, आख्यान सित न मेल खान्छ न कुनै आधार बाट नै पुस्टि हुन्छ। हुन पनि
१०/१५ वर्ष अगाडी सम्म उहाहरुलाई बोन्पो लामा भनेर कसैले भन्दैन थिए, सिर्फ लामा। तेसो त घ्याब्री र झाँक्री (पच्यु) लाइ पनि लामा भन्नि
अधिकांश मान्छे भेटिन्छन किन भने लामा सब्द सार्विक नाम हो ! जब म झाक्री गुरु
पच्यु पैंड़ी चिबा कुल प्रसाद गुरुङ ज्यू लाइ पहिलो चोटी भेट्न गएको थिए फुलबारी-पोखरामा, CTEVT
को अफिस नजिक पुगे पछि तेहा एकजना व्यक्तिलाइ "गुरुङ झाक्री
पच्यु कुल प्रसाद गुरुङ हुनुहुन्छ, उहाको घर थाहा होला हजुरलाई?" भन्दा, "खोइ त्यो त थाहा
भएन तर फुक फाक गर्नी गुरुङ लामा को घर चाइ उ त्यो हो" भनेर भन्नु भयो र तेहा
जादा कुल प्रसाद पच्युकै घर थियो। तेसैले लामा पनि नेपाली जनजिब्रोमा सार्विक हिसाबमा प्रयोग हुनी
नाम हो तर जब के खालको लामा भनेर विशेषांक बर्गिकरण गर्न खोजिन्छ तेस्मा उसको
शास्त्र, उसको भाषा, उसको पद्दति, उसको औजार हरुको
अध्यन गर्न जरुरि हुन्छ। हो गुरुङ जातिमा बोन (प्हैंबो ल्हु) संस्कृति छ र कृष्ण
लामा निङ्ग्मा ङागपा लामा भएपनि कतिपय कुरामा बोन संस्कृति झल्किन्छ तर सबै
कर्मकाण्डमा जन्म देखि मृतु सम्मको कार्यमा
(अर्घुमै पनि) मुख्यगरी नार बाट ल्याइएको निङ्ग्मा वज्रयान बौद्ध धर्म अन्तर्गतको
ग्रन्थ नै पढिन्छ ! गुरुङको मौलिक लामाले मौलिक गुरुङको अर्घु गर्दा पनि बुद्धका चित्र हरु तथा किलखोरमा गुरु रिम्पोछे को
चित्र,बुद्ध को चित्र, चेंरेजिग को चित्र (सिक्लेसमा भने मन्जुश्रीको, यांग्जाकोटमा भने सम्बरको), र महाकाल को चित्र चारै पट्टि क्रमस राखी अर्घु गरिन्छ र बौद्ध धर्मकै वज्रयानको
"महाकाल तन्त्र" शास्त्र पढिन्छ। यसरि सिक्लेसमा नारको "त्हें क्षोई" अन्तर्गत मौलिक गुरुङ बौद्ध धर्म (Gurung Buddhism) को पूर्ण बिकाश भएको देखिन्छ तर अहिले यो परम्परागत मौलिक गुरुङ बौद्ध धर्म जसमा बोन्पो संस्कार (गुरुङ को परम्परागत संस्कार
संस्कृति - छ्या) पनि आलिङ्गन भएको छ एसको लोप हुनी संघारमा सिक्लेस छ। यसरि गुरुङ
बौद्ध धर्म (Gurung Buddhism) चाही वज्रयान
बौद्ध धर्म, बोन संस्कृति, र गुरुङ रिति-रिवाज को उपज हो। तसर्थ बोन संस्कृति का झलकहरु भेटिदैमा बौद्ध धर्मका आयाम
हरुलाइ नकार्न सकिन्न। बोन्पो संस्कृति त गुरु कृष्ण लामाकोमा मात्रै होइन एक जना
साधारण गुरुङको क्रिया कलापमा पनि गाउँ घरमा प्रसस्तै भेट्न सकिन्छ। अब गाउँ घरमा
कुनै बखत कोइ गुरुङ इसाई धर्ममा लागेर इसाई पादरी भएर बाइबल को कार्य गर्दा उसको
कार्यमा बोन्पो संस्कृतिका केहि झलक देखियो
भने उसलाई यो त इसाई होइन बोन्पो हो, किन इसाई भनेको भनेर प्रस्न गर्दा कति न्यायोचित होला! कुरा के भने
बोन शब्द गुरुङ भाषामा नभएपनि बोन्पो संस्कृति (प्हैंबो ल्हु) गुरुङ को अभिन्न अंग
हो। अनि बोन को कार्य झाक्रीमा देखिए पनि, लामा मा देखिए पनि, बोन को मुख्य गुरु पुरोहित त घ्याब्री नै हो तेसैले त घ्याब्रिलाई
प्हैंबो (बोन्पो) भनेर गुरुङ भाषामा भनिन्छ तर पच्यु र लामालाइ भनिदैन। तेसैले यदि
बोन्पो लामा (प्हैंबोलम/प्हैंबो गुरु) भनेर भन्नि नै हो भने बास्तवमा घ्याब्री नै
हो। यहि मान्नेता प्हैंबो गुरु सिक्लेस गाउँकै घ्याब्री चिबा यम ब. टु घ्याब्री
गुरुङज्यूको छ। तेसै गरि नम-निमित्य्हू (झाँक्री विद्या) प्हैंबो (बोन्पो) गुरुले
प्रयोग गरेपनि, लामाले उपयोग गरेपनि मुलत झाँक्री (shaman)
गुरु पुरोहित भनेको गुरुङहरुमा
पच्यु नै हो र एतिहासिक हिसाब्मै पच्यु गुरु गुरुङको मूल आदि गुरु पुरोहित हो,पौराणिक हिसाबमा पनि प्हैंबो हुनु भन्दा अगाडिको प्हैं पनि पच्यु
नै हो भनेर पच्यु पैंडी चिबा होमन गुरुङ्ज्यू प्ये बाट प्रस्ट पार्नु हुन्छ। तेसै गरि लामाको विद्या पच्युले
प्रयोग गरे पनि, घ्याब्रिले गरेपनि मुलत "लन
मेपहि लम्" (अनुत्तर मार्ग/बौद्ध धर्म मार्ग) भएको गुरु लामा नै हो।
तर क्होलामा झाक्री प्रथाको पच्यु गुरु, बोन संस्कृतिका घ्याब्री गुरु र बौद्ध मार्गका लामा गुरु (किन भने
लामा नार बाट क्होला गएको इतिहास छ, क्होला बाट नार मा होइन र नार बाट आएको किताबको ठेली वज्रयान बौद्ध
धर्म अन्तर्गत को निङ्ग्मा सम्प्रदायको हो भनेर अघिनै भनियो) र तिन जना गुरुहरु
मिलेर गुरुङ धर्म (तमु चो) को समन्वय रूपको बिकाश भएको जोलन्त उदारहण छ क्होलामा । तेसैले गुरुङ धर्म (तमु चो) गुरुङको आफ्नै मौलिक झाक्री प्रथा (Gurung
Shamanism), आफ्नै मौलिक बोन संस्कृति (Gurung
Bonpoism) र आफ्नै मौलिक बौद्ध मार्ग (Gurung
Buddhism-यो Tibetan Buddhism भन्न खोजेको होइन) को समन्वय रुप हो। यदि तपाई यी कुराहरुको समन्वय
र अरु धर्म पर्ति पनि समभाव हुनु पर्छ भन्नि विश्वास गर्नु हुन्छ भने "Gurung
Dharma गुरुङ धर्म" भन्नि फेसबुक पेज
छ तेस्लाई लाइक गर्न सक्नु हुन्छ! होइन एकांकी दृस्टी कोण छ भने अलग अलग पेज Gurung
Shamanism, Gurung Bonpoism र Gurung
Buddhism भन्नि छ तेस मध्ये तपाइको मान्नेता
के छ तेही पेजलाई लाइक गर्न सक्नु हुन्छ र अरुलाई बहिस्कार। तपाई भन्न सक्नु हुन्छ "बोन त तिब्बती शब्द हो, तिब्बती धर्म हो, यस्लाई कसले
मान्छ, बोन भन्दा पनि अगि हामी त पच्यु को
नम-निमीत्यु (झाँक्री/Shamanism and Animism) प्रथा मानेको हो
तेसैले यहि नै हाम्रो मन्नेता छ", ठिक छ तपाइको लागि Gurung Shamanism भन्नि पेज नै उपयुक्त हुन्छ। यति तपाई "बोन शब्द तिब्बती हुन सक्छ तर हाम्रो गुरुङमा प्हैंबो संस्कार भनेर
बोन जनाउनि हाम्रो मौलिक आफ्नै संस्कृति हामी भित्रै हाम्रै पनको जग जग र रस रसमा
छ" भन्नु हुन्छ भने Gurung Bonpoism भन्नि पेज नै
उपयुक्त हुन्छ (अंग्रेजीमा बोन लाई कि त Bon नै भनिन्छ कि Bonpoism तर Bonism चाही भनिदैन,
Bonism is a wrong rendering of Bon), अनि तपाई
"होइन मुक्ति र निर्वाण जस्ता बौद्ध धर्मका उच्च दार्शनिक अवधारणा तथा
शिक्षाहरु वज्रयानको माध्यमबाट सरलीकरण भएको त राम्रो हो र हाम्रो आफ्नै मौलिक
आफ्नै पहिचान बोकेको बौद्ध धर्म रहिछ" भनेर महसुस गर्न सक्नु हुन्छ भने Gurung
Buddhism पेज तपाइको लागि उपयुक्त हो ! तर यी
तिनै धार्मिक संस्कृति सुरुमा भनेको जस्तै एउटै ओदानको तिन टेक हरु हुन् र येही नै
गुरुङ धर्म "तमु चो" हो र एसको पेज चाही "Gurung
Dharma गुरुङ धर्म" हो जहाँ आफ्नो
मौलिक धर्म संस्कृतिको जगेर्ना गरिन्छ भने अरुको धर्म आस्था प्रति पनि समभाव
राखिन्छ।
सबैको राम्रो होस् !
प्ये ताँ ल्हु ताँ।
देउता बाजे,
१७ जुन २०१५।
Gurung Dharma
(Photo Courtesy: Bernard Pignede Foundation for Gurung Cultural Research)
