६५ करोडको डिल नमिल्दा १ क्‍विन्टल सुन समातिएको खुलासा

 

६५ करोडको डिल नमिल्दा १ क्‍विन्टल सुन समातिएको खुलासा

शलिना कुँवर,  २०८० साउन ११ गते, ९:२७ बजे प्रकाशित

काठमाडौं- अर्थमन्त्री डा. प्रकाशशरण महतले सोमबार आफूले पुरस्कारको

 व्यवस्था मिलाएकाले त्रिभुवन अन्तर्राष्‍ट्रिय विमानस्थलबाट बाहिरिएको एक

 क्‍विन्टल सुन बरामद गर्न सफलता मिलेको दाबी गरे। तर, स्रोतहरूका

 अनुसार तस्कर समूहहरू बीच ६५ करोड रुपैयाँको डिल नमिल्दा उक्त

 सुनबारे सूचना सरकारी निकायले पाएका हुन्। ६५ करोडको डिलमा कुरा

 मिल्थ्यो त यसपटक पनि उक्त सुन बाहिरिने अनुसन्धानबाट खुलेको

 स्रोतहरूको दाबी छ।

हालसम्म उक्त सुनका मालिक चिनियाँ नागरिक लिङ चुवान भएको खुलेको

 छ। भारततर्फ सुन प्राप्त गर्ने मालिकहरूबारे अनुसन्धान जारी रहेको

 स्रोतहरूको भनाइ छ।

तर, नेपालमा बसेर गाडीको व्यापार गर्ने भारतीय नागरिक राकेश अडुकियामाथि अनुसन्धान टोलीले ध्यान केन्द्रित गरेको छ। उनी नेपालबाट भारतसम्म सुन पुर्‍याउने मुख्य व्यक्ति हुन सक्ने आशंका अनुसन्धान टोलीको देखिन्छ। अनुसन्धानमा असर पुग्‍ने भयका कारण अहिले सरकारी अधिकारीहरू आधिकारिक धारणा दिनबाट टाढिँदै आएका छन्। अडुकिया भने यही मौकामा नेपाल छाडेर भारत पुगिसकेका छन्। उनलाई भाग्ने मौका दिएर ढिलो गरी ८ दिनपछि बुधबार मात्र उनको घरमा छापा मारिएको छ।

गत बुधबार राजस्व अनुसन्धान विभागको विशेष टोलीले झण्डै एक सय किलो सुन बरामद गरेको थियो। परिमाणका आधारमा हालसम्मकै धेरै सुन समातिएको दाबी सरकारी अधिकारीहरूको छ।

तस्कर समूहले बा२ज २३२४ नम्बरको ट्याक्सीमा राखेर विमानस्थलबाट बाहिरिँदै गर्दा विभागको टोलीले सुन बरामद गरेको थियो। हङकङबाट कार्गोमा आएको उक्त सुन विमानस्थल भन्सार कार्यालयमा सोझै झारेर कर्मचारीकै मिलेमतोमा भन्सार जाँच पास भएको खुलासा भइसकेको छ। र, यति ठूलो परिमाणमा ल्याइएको सुन भन्सार जाँचपास कसरी भयो भन्‍ने प्रश्‍न उठेको छ। त्रिभुवन विमानस्थल भन्सारका तत्कालीन प्रमुख अरुण पोखरेललाई सरकारले जिम्मेवारीबाट हटाइसकेको छ।

हालसम्म सुन प्रकरणमा प्रहरीले १० जनालाई पक्राउ गरेको छ। पक्राउ पर्नेमा दोलखाका दिलिप भुजेल र रामकुमार भुजेल, भोजपुरका हर्कराज राई, ट्याक्सी चालक अशोक लामा, ठेगाना नखुलेका राजन श्रेष्‍ठ, कृष्‍ण श्रेष्‍ठ, ट्रान्स ग्लोबल सर्भिसका सञ्‍चालक पुष्‍करराज भट्ट, भन्सार एजेन्ट राजेन्द्र राई छन्। यस्तै, चिनियाँ नागरिक लिङ चुवान र एक तिब्बती मुलका भारतीय नागरिक थिप्तेन छिरिङ पनि पक्राउ परेका छन्। सुनका मालिक चिनियाँ नागरिक लिङ चीनतर्फ भाग्‍न लाग्दा त्रिभुवन विमानस्थलबाट समातिएका थिए।

प्रहरीले यसअघि मालिक रहेको आशंका गरेका दोलखा मेलुङ गाउँपालिका-१ का दिलिप भरिया मात्र भएको अनुसन्धान अधिकारीहरूको भनाइ छ। उनलाई मालिकको रूपमा व्याख्या गर्नुको पनि कारण छ। किनकि, हङकङबाट मोटरसाइकल र स्कुटरको ‘ब्रेक प्याड’ भनेर सामान मगाएको ‘रेडी ट्रेडर्स प्रालि’ नामक कम्पनी उनकै नाममा दर्ता छ। अनुसन्धान अगाडि बढाउँदै लैजाँदा दिलिप भरिया मात्र रहेको पाइएको छ। कम्पनी आफ्नो नाममा दर्ता गरेवापत तीनजना व्यक्तिले २० हजार दिएको कुरा अनुसन्धानका क्रममा खुलेको छ। उनको नाम दर्ता रहेको ‘रेडी ट्रेडर्स प्रालि’ले सुन जडित ब्रेक सु ल्याएको पाइएको छ।

जागिरको सिलसिलामा त्रिभुवन विमानस्थलमा समेत काम गरेका राष्‍ट्रिय अनुसन्धान विभागका एक पूर्वअधिकृतका अनुसार अवैध सुन सुरक्षा जाँचबाट उम्काउन भन्सार कर्मचारी र प्रहरीको मिलोमतो हुने गर्छ। माथिल्लो तहको संरक्षण नभई उनीहरूले सुरक्षा जाँच पार गराउने हिम्मत नगर्ने उनी बताउँछन्। खासगरी, सामानको एक्स-रे जाँच गर्ने भन्सार कर्मचारीलाई ‘मिलाइएको’ हुन्छ। र, प्रहरीले नदेखेजस्तो गरेर बाहिरिन दिन्छ। सुन राखिएको सुटकेस एक्स-रेमा छिराइन्छ तर नदेखेजस्तो गरेर छाडिन्छ। आपसमा कारोबार नमिल्दा मात्र सुन समातिने गरेको ती अधिकृत बताउँछन्। त्यसका लागि सुनको परिमाणअनुसार ठूलो रकमको चलखेल हुन्छ।

भन्सारका ३ कर्मचारी निलम्बित

भन्सार जाँचपास भएर निस्किएको देखिएपछि त्रिभुवन विमानस्थल भन्सार कार्यालयका तीन कर्मचारीलाई ६ साउनमा निलम्बन गरिएको छ। निलम्बनमा पर्नेमा भन्सार अधिकृत सन्तोष चन्द, खरिदार कुमार ढकाल र सरोज  श्रेष्‍ठ छन्। तर, त्यति ठूलो परिमाणको सुन भन्सार नेतृत्वको मिलेमतोबिना सहजै जाँचपास भएर बाहिरिन सम्भव छ ? त्रिभुवन अन्तर्राष्‍ट्रिय विमानस्थल भन्सार कार्यालय र विमानस्थल सुरक्षामा तैनाथ प्रहरीको नेतृत्वमाथि प्रश्‍न उठेको छ।

भन्सार प्रमुख पोखरेल र विमानस्थल सुरक्षा प्रहरीका डीआईजी अर्जुन चन्द ठकुरी सुन तस्करीको समयमा विदामा रहेको खुलेको छ। यस्तो बेलामा उनीहरू विदामा बस्‍नुलाई पनि रहस्यका रूपमा लिइएको राजस्व अनुसन्धान विभागका एक अधिकारीले बताए।

यस प्रकरणमा अनुसन्धानका लागि पाँच सदस्यीय टोली गठन भएको छ। अन्यको नाम नखुलाइए पनि नेपाल प्रहरीले एसपी कृष्‍ण पंगेनीलाई टोलीको सदस्य बनाएको छ।

इतिहासमा सुन तस्करी

अवैध सुन बरामद गरिएको यो पहिलोपटक भने होइन। यसअघि पनि पटक-पटक प्रहरी र राजस्व अनुसन्धान विभागले अवैध रूपमा भित्र्याइएको सुनलाई बरामद गर्दै आएका छन्।

गत १० पुसमा पनि त्रिभुवन विमानस्थलबाट १९ किलो सुन मरामद गरिएको थियो। चीनबाट आएको ७३० थान ‘भेप’भित्र फिट गरेर तस्करले सुन ल्याएका थिए। तर, भेपले भरिएका दुईवटा सुटकेसमा सुन रहेको तथ्य पत्ता लगाउन करिब ५ महिना लागेको थियो। उक्त प्रकरणमा पनि विमानस्थल भन्सारको नेतृत्वमाथि प्रश्‍न उठेको थियो।

विमानस्थल भन्सार कार्यालयका नायब सुब्बा रेवन्त खड्काले उक्त सुन पास गराएको प्रहरी अनुसन्धानबाट खुलिसकेको छ। खड्कालाई केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो (सीआईबी)ले पक्राउ गरेर अनुसन्धान गरिरहेको छ। उक्त सुन तस्करीमा संलग्‍न रहेको आरोपमा खड्कासहित ४ जना हाल सीआईबीको हिरासतमा छन्।

यस्तै, १३ पुस ०७३ मा रसुवाको टिमुरेबाट तस्करी गरी ल्याइएको ७ किलो सुनसहित कुन्साङ लामालाई प्रहरीले नियन्त्रणमा लिएको थियो। १९ भदौ ०७४ मा प्रहरीले रसुवागढी नाका हुँदै काठमाडौं ल्याइएको ८८ किलो सुन बरामद गरेको थियो। त्यतिबेला सुन कारोबारमै संलग्‍न काठमाडौंका केही व्यापारीसमेत पक्राउ परेका थिए। उक्त सुन चीनको केरुङ नाका हुँदै अवैध रूपमा नेपाल भित्रिएको थियो। त्यसअघि सोही नाकाबाट १५ किलो सुन  केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरोको टोलीले बरामद गरेको थियो।

यस्तै, ०७५ सालमा साढे ३३ किलो सुनकाण्डमा मोरङ उर्लाबारीका सनम शाक्यको हत्यासमेत भएको थियो। ०७६ कात्तिकमा २३ किलो अवैध सुन प्रहरीले बरामद  गरेको थियो। सोही वर्ष हङकङबाट आएका दुई चिनियाँ नागरिक ८ किलो सुनसहित विमानस्थलमा पक्राउ परेका थिए।

११ माघ ०७७ मा त्रिभुवन विमानस्थलबाटै अवैध सुनसहित दुईजना पक्राउ परेका थिए। कतारबाट आएका सुवास गुरुङ र तनहुँका टकबहादुर गुरुङ डाइपरमा लुकाएर ल्याएको अवस्थामा सुनसहित पक्राउ परेका थिए। त्यति बेला प्रहरीले ३४४.९९ ग्राम सुन बरामद गरेको थियो।

२०७१ देखि ०७८ सालसम्म करिब साढे ६ सय किलोभन्दा बढी सुन बरामद भएको थियो। र, त्यसयता ०७८ देखि ०८० सम्म आइपुग्दा सुन तस्करी झनै फस्टाएको देखिन्छ।

‘सेटिङ’मा चल्दै आएको धन्दाको शृंखला लामै छ। लागूऔषध र सुन तस्करी गर्न नेपालीलाई सिकाउने पोल्यान्डका नागरिक हुन्। पञ्‍चायतकालमा राजा महेन्द्रले मनाङका बासिन्दालाई सामान ल्याउन छुट दिएपछि शुरु भएको हो, सुन तस्करी। सुन र लागूऔषध तस्करीबीचको ‘कनेक्सन’ सन् १९७० कै दशकदेखि हो। सुनको अवैध कारोबार सन् १९८० को दशकमा ‘नोटिस’मा आएको हो। ०४५ सालतिर सुन तस्करीमा विमानस्थलमा तैनाथ प्रहरीको संलग्‍नता रहेको खुलेपछि पूरै सेट फिर्ता गरिएको थियो, एक प्रहरी अधिकृत पनि पक्राउ परेका थिए।

हङकङ, दुबई, थाइल्यान्ड, मलेसिया, कतार र चीनलगायतबाट भित्रिने अवैध सुनमध्ये थोरै नेपालमा खपत हुन्छ भने धेरै भारत पुर्‍याइन्छ।

उत्तरकोरियाली दूतावासका कर्मचारीको पनि संलग्‍नता देखिने गरेको थियो, त्यतिबेला। पञ्‍चायतकालमा सुन आउने-जाने भइरहन्थ्यो। ०४५ सालयता परिमाण ठूलो देखिन थालेको हो। खुमबहादुर खड्का र बामदेव गौतम गृहमन्त्री हुँदा संगठित रूप पायो यस धन्दाले। बहुदल कालमा शेरबहादुर देउवा र लोकेन्द्रबहादुर चन्द नेतृत्वका सरकारका पालामा त्रिभुवन अन्तर्राष्‍ट्रिय विमानस्थलमा अवैध धन्दा उत्कर्षमा थियो। त्यो पनि, सरकारका उच्चपदस्थ र प्रहरी अधिकृतकै प्रत्यक्ष संलग्‍नतामा।

त्यतिबेला एकपछि अर्को गृहमन्त्री बनेका खड्का र गौतमकै संरक्षणमा सुन र अमेरिकी डलरको अवैध ओसारपसार हुने गरेको थियो। डलर अन्य मुलुक पठाउने तथा सुन र चरेस भित्र्याउने धन्दा चलेको थियो। केही वर्षअघि अनुसन्धानका क्रममा सुन तस्करीमा संलग्‍न एक नेपाली कारोबारीको खाता हङकङमा फेला पर्‍यो। एक चरेस व्यापारी काठमाडौंमा समातिए। उनको पैसा ती सुन व्यापारीको खातामा जम्मा भएको भेटियो। एक प्रतिशत कमिसनमा चरेस कारोबारीले काठमाडौंमै भुक्तानी पाइरहेका थिए।

बैंकसँग प्रहरीले खाताको विस्तृत विवरण माग्यो तर बैंकले कोड अर्डर माग्यो, जुन प्रहरीसँग थिएन। र, सुन कारोबारीलाई समाउने आधार भएन। पछिल्लो समय राज्य-प्रायोजित धन्दा सतहमा नदेखिए पनि सुनको अवैध व्यापार उस्तै छ। तस्करीमा मुछिने प्रहरी अधिकृत र सरकारी कर्मचारीहरू व्यक्तिगत हिसाबमा मात्र गिरोहको पछाडि लागेको देखिन्छ। बरु, भन्सार यसमा संगठित देखिन्छ। विमानस्थलमा ‘सेन्ट्रल कलेक्सन’ हुन्छ, त्यही बास्केटमा आएको रकम माथिदेखि तलसम्म बाँडचुँड हुन्छ।

जग्गा खरिद गर्दा मालपोतको अभिलेखबाट देखिन्छ, ठूलै परिमाणको सुन पनि सहजै लुकाएर राख्‍न सकिन्छ। नेपालमा आउने अवैध पहेंलो धातुको मुख्य बजार भारत हो। त्यसमध्ये थोरै परिमाण नेपालमै खपत हुन्छ। सुन बिग्रिने डर हुँदैन। र, मूल्य बढिरहने कारणले सञ्‍चिति सजिलो छ। खासगरी, भारत सरकारले यसअघि पाँच सय र एक हजार दरका नोटमा प्रतिबन्ध लगाएपछि भारतमा सुनको माग ह्वात्तै बढेको छ। मानिसले बैंकमा रकम जम्मा गर्नुको साटो सुन किनेर घरमै राख्‍ने गर्न थालेका छन्।

२० किलोको ग्यापका कारण तस्करी

नेपालमा दैनिक करिब ३५ किलो माग छ, वैध ढंगले १५ किलोभन्दा बढी ल्याउन पाइँदैन। नेपालमा भारतीय मुद्रा अभाव भए उताबाट सुन आइरहेको र पर्याप्त रहे नेपालबाट भारत सुन गइरहेको बुझिने गरेको छ। भारतमा वार्षिक ११६ टन सुन खपत हुन्छ। वर्ल्ड गोल्ड काउन्सिलका अनुसार चीनमा सबैभन्दा बढी २४१ टन खपत हुन्छ।

नेपालमा दैनिक २५ किलो अवैध सुन प्रयोग हुँदै आएको नेपाल सुनचाँदी व्यवसायी महासंघले भनाइ रहँदै आएको छ। व्यवसायीले बजार मागअनुसार माल पाएका छैननन्। सरकारी कोटाको १५ किलोले बजार माग धान्दैन र अवैध रूपमा सुन भित्रिन्छ।

ठूला तीन सुन काण्ड

बुधबार समातिएको सुन इतिहासमै ठूलो बरामदी भएको प्रहरीको दाबी छ। तथापि, २९ मंसिर ०५४ मा पनि त्रिभुवन अन्तर्राष्‍ट्रिय विमानस्थलबाटै १०० किलो सुन बरामद गरिएको थियो। उक्त सुन प्रकरणमा कोरियाली नागरिक जो कुन ह्वा र युन सोङ समातिएका थिए। उक्त सुन काण्डलाई अहिलेसम्मकै ठूलो बरामदी मानिँदै आएको थियो। १७ भदौ ०७४ मा रसुवागढी नाका हुँदै काठमाडौं ल्याइएको ८८ किलो सुन पनि ठूलो परिमाणको बरामदीमा पर्छ। त्यसमा सुन कारोबारमा संलग्‍न काठमाडौंका केही व्यापारीहरू संलग्‍न थिए।

कुन देशबाट भित्रिन्छ सुन ?

नेपालमा पछिल्ला ८ वर्षमा विभिन्‍न देशबाट दुई खर्ब ३५ अर्ब ४५ करोड २० लाख ४३ हजार रुपैयाँको सुन भित्रिएको पाइएको छ। उक्त रकमअनुसार ३९ हजार ९१५.९ किलो सुन भित्रिएको देखिन्छ। भन्सार विभागका अनुसार यो आँकडा वैध रूपमा नेपाल भित्रिएको सुनको मात्र हो। नेपालमा सबैभन्दा ठूलो मात्रामा कच्चा र ढिक्का सुन युनाइटेड अरब इमिरेट्स (यूएई), टर्की र स्विट्जरल्यान्डबाट आउने गरेको छ।

विभागका अनुसार गत आर्थिक वर्ष ०७९-८० को ११ महिनामा मात्र नेपालले यूएईबाट करिब १९ अर्ब रुपैयाँ बराबरको सुन आयात गरेको छ। नेपालमा हालसम्म अस्ट्रेलिया, बहराइन, बंगलादेश, बेल्जियम, बुल्गेरिया, कम्बोडिया, क्यानाडा, चीन, फिनल्यान्ड, फ्रान्स, जर्मनी, भारत, इजरायल, जापान, दक्षिण कोरिया, कुवेत, मलेसिया, मोरक्को, ओमान, कतार, साउदी अरेबिया, सिंगापुर, थाइल्यान्डलगायत मुलुकबाट सुनका गहना आयात हुँदै आएका छन्।

गत आवमा मात्र नेपालले साढे ४४ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी मूल्यको ३४९३.४४ किलो सुन वैध रूपमा आयात गरेको थियो। अघिल्लो आव ०७८-७९ मा ४३ अर्ब ६७ करोड ८७ लाख ८८ हजार रुपैयाँ खर्चेर नेपालले ५६२७.२९ किलो सुन आयात गरेको थियो।

किन बढ्दै छ सुन तस्करी ?

नेपाल प्रहरीका पूर्वडीआईजी हेमन्त मल्ल ठकुरी नेपाल र भारतमा बजार मागअनुसार सुन आयात गर्न सरकारले नदिएका कारण तस्करी मौलाएको बताउँछन्। भन्छन्, ‘वैध आयात र स्थानीय बजारको मागबीच ठूलो ग्याप छ। सोही कारण सुन तस्करी मौलाएको छ।’

यो ग्याप नमेटिएसम्म सुन तस्करी यही रूपमा अझ बढी परिमाणमा पनि हुन सक्ने उनको भनाइ छ। भन्छन्, ‘विगतमा सुन तस्करी परिमाणात्मक हिसाबले कम हुन्थ्यो। तर, समयअनुसार जनसंख्या बढ्दै गएअनुसार सुनको माग पनि बढ्दै गएकाले विगतभन्दा अहिले सुन तस्करी परिमाणात्मक हिसाबले बढ्दै गएको छ।’

पछिल्ला वर्षमा नेपालमा सिंगापुर र हङकङबाट बढी अवैध सुन आउने गरेको छ। चीनाबाट पनि नेपालमा सुन आयात हुन्छ। तर, चीनले सुन निर्यात गर्दैन। चीनबाट निर्यात भई रसुवाबाट आउने सुन पनि हङकङबाट निर्यात भई आउने गरेको पूर्वडीआईजी मल्ल बताउँछन्।

नेपालमा हुँदै आएको सुन तस्करीका मालिक नेपाली नभई भारतीय नागरिक रहेको उनको भनाइ छ। भन्छन्, ‘ठूलो  मात्रामा सुन जाने भनेको भारतमै हो। नेपालीहरूले सानोतिनो लगानी गर्ने र सुनको ओसारपोसारको चाँजोपाँजो मिलाइदिने काम मात्र गर्छन्। तर, यसको लगानीकर्ता र मालिक भनेका भारतीयहरू हुन्छन्।’ उनका अनुसार बेलाबेलामा नोटबन्दी गरेर भारत सरकारले नोटमा कारोबार र बचतप्रति नागरिकमा अविश्वास सिर्जना गरेको छ। र, भारतीय नागरिकहरू त्यसको साटो सुन सञ्‍चित गर्न लालायित देखिन थालेका छन्। नेपाललाई ट्रान्जिट बनाएर भारतमा सुन तस्करी हुनुको मुख्य कारण पनि त्यही हो। उनी भन्छन्, ‘यसैकारणले पनि आगामी दिनमा सुन तस्करी अझै बढ्न सक्ने देखिन्छ।’

 

French riots and Nepal’s ‘respectable’ casteism

 French riots and Nepal’s ‘respectable’ casteism

By Mitra Pariyar, The Kathmandu Post, 2023, July 4

Everyone pretends that Dalits have been afforded unprecedented amounts of rights and privileges.

The violent unrest in France over the past few days, following the murder of a 17-year old Algerian-descent man, Nahel M, by a Parisian policeman on June 27, has shaken the country. There have been deadly clashes with the enforcement officials on the streets of Paris, Marseillie and many other cities and towns. Hundreds of protestors have been arrested and many shops and businesses vandalised or looted. A Parisian mayor’s family home was attacked and his family injured.

Similar to the 2020 uprising in the United States of America after the killing of George Floyd in police custody, in the city of Minneapolis, the French uprising has drawn global attention. Not many people would support this level of violence, but the spontaneous outpouring of rage by the underprivileged youth and their supporters deeply resonates with the feelings of many oppressed peoples in Europe and around the globe, including, of course, Nepali Dalits.

The United Nations has alluded that the French riots are a reaction to a deep culture of racial hatred and violence in society, including police brutality. It issued a statement urging France to recognise this reality and address its “deep issues” of racial hatred.

Indeed, many activists, scholars and journalists have also commented that the nation-wide disturbance is much more than an issue of law and order, although the government would be inclined to represent it as such. The flaring of the street violence is a form of fightback against persistent racial discrimination and police brutality mainly targeted at the immigrants and their descendants originally from North Africa.

On June 30, the French author, film director and activist Rokhaya Diallo wrote an angry commentary in The Guardian, where she held the state responsible for the destructive rioting on the streets. She observed, “France has ignored racist police violence for decades. This uprising is the price of that denial.”

Many published research papers and books demonstrate the endemic problem of racial profiling and violence in France. Above all, I found Jim Wolfrey’s 2017 book Republic of Islamophobia: The rise of respectable racism in France interesting and useful. An academic at the University College London, Wolfrey specialises in French history. In this remarkable book, he unveils how the French political class has systematically whitewashed racism in recent decades. I was particularly struck by Wolfrey’s novel concept of “respectable racism”. I believe this can be a useful lens to understand the dynamics of racism and similar issues in almost any country.

The author argues that racist policies have become widely accepted and “respectable” in French society in the past decades under the veneer of secularism and gender equality. The 2011 ban on full-face cover, for example, has been described as a step towards promoting female freedom amongst Muslim minorities. On the contrary, the policy has been a powerful tool to demonise and suppress minority religions and cultures, thereby promoting Islamophobia.

Through Wolfrey’s perspective, one can discern that Nepal, too, has been promoting what might be called “respectable casteism” over the past decades. The problem has become further entrenched, particularly since the fall of the Hindu monarchy in 2008.

Paradoxically, the end of the royal regime has led to the bolstering of Brahmanism. Whereas in the past, Brahmins were in charge of religious/moral authority and Chhetris of political authority, now Brahmins control both. Even the second tier of the social structure now feels alienated and disempowered. Forget about those at the bottom of the ladder.

Strengthened Brahmanism has inevitably led to further Hinduisation of politics (actively promoted by the BJP government across the border). So much so that Prime Minister Pushpa Kamal Dahal, who destroyed Hindu temples and slaughtered cows to feed Brahmins during the so-called People’s War, recently performed an elaborate six-hour puja at the Mahakaleshwar Temple in Ujjain, India. That too in a saffron suit, in Narendra Modi’s fashion.

This means greater intolerance towards minority religions (Christians, Muslims) and suppressed groups—particularly Janajatis and Dalits. The latter are religiously and culturally perceived as impure, inauspicious and polluted.

Much of the national federal and provincial budget is now spent on building or decorating Hindu temples and religious sites. But not a rupee is spent on steps necessary to enforce the new laws in favour of Dalit freedom. Everyone seems content with the false belief that Dalits have become free and equal under the veneer of constitutionalism, liberal democracy and secularism.

In the past, when autocratic Shah kings and Rana families ruled the land, caste discrimination was a clearly stated policy. The 1854 Muluki Ain introduced by Jung Bahadur Rana was so casteist that even penal laws were different for different castes, and the Dalits were officially treated worse than slaves. In contrast, the 2015 constitution of republican Nepal has guaranteed full civic and human rights to every cater, including Dalits. Caste discrimination has become a punishable crime.

These are great achievements, of course, which potentially open the gates of Dalit liberty. Of equality and humanity. But these letters in the law books seem toothless in the face of traditional Hindu laws or the code of Manu.

Violence against Dalits has gone up in recent years. Dalits attempt to exercise their rights as stated in the constitution, which becomes unacceptable for the so-called upper caste. The latter refuse to give up caste discrimination not only to preserve the traditional power structure, but also to avoid the potential wrath of their lineage and other deities.

All the parties and their leaderships understand too well that casteism has remained strong even today mainly due to the mismatch or contradiction between modern secular laws and the traditional Hindu laws. As Nepal is a Hindu majority country where most people are religious—or firmly spiritual—this becomes an intractable problem.

But, instead of dealing with this caste conundrum, governments and parties, and society in general, have chosen to deny the very existence of the problem. Everyone pretends that society is changing rapidly in a new republican setup and Dalits have been afforded unprecedented amounts of rights and privileges. With this culture of denial—the supposition that Nepal has moved to a post-caste society—comes the harassment of anyone trying to speak up for caste equality. This is seen in social media discourse, mainly on Facebook and TikTok.

The following are some of the false but popular understandings about Dalits: i) Contemporary Dalits enjoy too much freedom and privilege from the state, especially through the quota system; ii) If they want to enjoy state benefits as low castes, they should naturally expect to be treated as such; iii) State laws are squarely on Dalit’s side, at the expense of sacred laws and cultural traditions; iv) Dalits also exclude other castes from their homes and ritual performances; so why blame only the higher castes for bigotry and intolerance.

In other words, casteism has now become much more accepted and respectable in Nepali society. Unlike in the past, when fighting against the state, political parties don’t attack caste discrimination. The media and civil society aren’t bothered either. And, always led and indoctrinated by the upper castes, many Dalit activists themselves are confused; they lack the guts to speak up.

Mitra Pariyar: A graduate of Oxford University, Pariyar is a Dalit rights activist who has worked in universities in Australia and England.

लाखे जोगाउने तन्नेरीहरू

 

लाखे जोगाउने तन्नेरीहरू

प्रशान्त माली, कान्तिपुर, माघ १९, २०७९

काठमाडौँ — सानैदेखि नाच्न निकै मन पराउने ललितपुरका अनिल महर्जन ‘लाखे’ नाचेको देख्दा भने निकै डराउँथे । तर पनि लुकीलुकी नाचको हरेक स्टेप राम्ररी नियाल्थे । अनि घरमा नक्कल गर्थे ।

नाच्नका लागि उनीसँग मुकुट र पोसाक भने थिएन । सुनाकोठीको शान्त भजन मण्डलका थकालीहरूलाई सुरुमा नाचमा भाग लिन्छु भन्दा उनी हाँसोको पात्र बनेका थिए । शान्त भजन मण्डल लाखे नाच आयोजना गर्ने र भजन कीर्तन गर्ने समूह हो ।

‘त्यतिबेला त म निकै पातलो थिएँ । नाच्न अघि सर्दा बलियो मान्छेले त सकेन । तिमीले कसरी सक्छौं भनेर विश्वास गरेका थिएनन् । पहिलो पटक जिद्दी गरेर नाचेको थिएँ,’ ललितपुर महानगर–२७ का महर्जन सम्झन्छन्, ‘खाली खुट्टा नाच्नुपर्छ । पहिलो पटक नाच्दा पैतलाको छाला उप्केर चार दिनसम्म टेक्न नहुने भएको थियो । पछि नाच्ने तरिका जानेपछि बल्ल सहज भयो ।’ उनले लाखे नाच्न थालेको डेढ दशक बितिसकेको छ । तर उनले हालसम्म पारिश्रमिक भने लिएका छैनन् । ‘देवताको कामलाई पैसासँग तुलना गरेको छैन,’ उनले मुस्कुराउँदै भने ।

पाटन हखाः टोलका २६ वर्षीय अनिल महर्जन लाखे नाच्ने परिवारकै पहिलो व्यक्ति हुन् । उनी सानो छँदा नै पाटनमा नाच लोप भइसकेको थियो । पेसाले हस्तकलाकर्मी उनलाई आफ्नो संस्कृतिको महत्त्वबारे बुझ्न निकै उत्सुकता छ । यसकै कारण चार वर्षदेखि उनले लाखे नाच्न थालेका हुन् । ‘लाखेलाई आजु (भैरव) र राक्षस दवैका रूपमा पुजिन्छ । आफू पनि त्यो अवतारमा नाच्न पाए कस्तो महसुस हुन्थ्यो होला भन्ने मनमा लाग्थ्यो,’ उनी सुनाउँछन्, ‘पहिलो पटक लाखे नाच्दा निकै डर लागेको थियो । मुकुट लगाइसकेपछि धुप बाल्दा डरले थरथर कामेको सम्झना छ ।’ नाच प्रशिक्षणका क्रममा सबै कुरा जाने पनि मुकुट लगाउँदा फरक अनुभव हुने गरेको उनी बताउँछन् । भन्छन्, नृत्यकर्ममा बस्न सक्नुपर्छ । नाचमा कुखुराको मासु, अन्डा खान हुर्दैन । रक्सी सँगुनका रूपमा एक धुट्की खानु बेग्लै कुरा हो । मादकपदार्थ सेवन गरेर नाच्दैनौं ।’ उनी लाखे नाच आयोजना गर्ने ‘यल लायकु मिप्वा लाखे पुचः’ मा आबद्ध छन् ।

आफ्नो संस्कृति परम्परा जर्गेना गर्नकै लागि नाच्ने गरेको बताउँछन् पाटन नकबहिल टोलका २२ वर्षीय पुजन श्रेष्ठ । उनी पनि यल लायुक मिप्वा लाखे पुचः मा ०७५ देखि आबद्ध छन् । ‘पुर्खाले संरक्षण नगरेको भए आज हाम्रो पुस्ता लाखे नाचबारे अनभिज्ञ हुन्थ्यौं । आउँदो पुस्तालाई नाचबारेमा थाहा दिन पनि लागिपरेका हौं,’ उनले भने । आफ्नो भविष्य बनाउने नाममा सम्पदा संरक्षण प्रवर्द्धनप्रति बेवास्ता गर्ने युवाहरू थुप्रै छन् । उनीहरूलाई आफ्नो करिअर र परम्परा सँगसँगै लैजानुपर्नेमा उनी जोड दिन्छन् । ‘संस्कृति बचेन भने विकृति मौलाउँछ,’ उनले भने ।

पाटन नःटोलका १८ वर्षीय सुप्रिन्स शाक्यलाई संस्कृतिप्रति औधी मोह छ । उनी कात्तिक नाच, अष्टमाटिका नाचमा पनि नृत्य गर्छन् । लाखे नाचमा बाजा बजाउँछन् । तीनपाकु (लाखेसँगै नाच्ने अर्को पात्र) का रूपमा पनि नृत्य गर्छन् । सानै उमेरदेखि संस्कृति सम्पदाप्रति रुचि भएकाले संस्कृतिको अभिन्न अंगका रूपमा काम गर्दै आएको उनी बताउँछन् । लाखे नाच र अन्य नाचमा निकै भिन्नता छ । अरू नाचमा देवहरूको नृत्य हुन्छ । लाखेमा दानवको । ‘बाजाको ताल पनि छुट्टाछुट्टै हुन्छ,’ उनले भने । यल ल्याकु मिप्वा लाखे पुचःका अध्यक्ष उत्तमरत्न शाक्य मूर्तिकार हुन् । ०३९ सालदेखि कात्तिक नाचमा कामसेन राजा, बुद्धअवतारको भूमिका खेल्दै आइरहेका उनी पछिल्लो समय लोप भइसकेको लाखे नाच जर्गेना गर्न लागिपरेका छन् । लाखे नाचका गुरु उनकै अग्रसरतामा दुई दशकभन्दा बढी समय बन्द भइसकेको नाच ०७४ यता निरन्तर रूपमा चल्दै आएको छ । नाचलाई अझै दिगो बनाउन ०७५ मा उनकै नेतृत्वमा ‘यल ल्याकु मिप्वा लाखे पुचः’ संस्था पनि दर्ता गरेका छन् । लाखे नाच नेवार समदायले विशेष चाडपर्वमा मात्र नचाइन्छ । यो ठूलठूला आँखा, जामा, चोलो, दाह्रा निस्केको रातो वर्णको मुकुट पहिरिएर झ्याप्प बाक्लो डरलाग्दो कपाल, कम्मरमा धँगलाको आवाज निकाल्दै, धिमे र भुस्याको जीउ नै थर्किने आवाजमा मञ्चन गरिने नाच हो । नाचमा शरीर पूरै हल्लाउनुपर्ने भएकाले निकै ऊर्जा चाहिन्छ ।

नेवार समदायमा विभिन्न प्रकारका नाचहरू नचाइन्छ । प्रायः देवी नाचहरू छन् । यीमध्ये लाखे नाच भिन्नै फरक रोचकको छ । धिमे, धाः, दमोखी बाजाको तालमा नचाइने नाच घण्टाकर्ण चतुदर्शी, गाईजात्रा, मतयाः, जनैपूर्णिमाका अवसरमा विभिन्न ठाउँमा नचाइन्छ र इन्द्रजात्रामा काठमाडौंमा देखाइन्छ । नाचका लागि नाथ गुरु अनिवार्य रूपमा पूजा गर्नुपर्छ ।

यल ल्याकु मिप्वा लाखे पुचःका अध्यक्ष शाक्यका अनुसार नेपाल भाषामा ‘ला’ को अर्थ मासु र ‘खे’ को अन्डा बुझिन्छ । ‘मासु र अण्डा अत्यधिक मन पराउने राक्षस भएकाले लाखे भनिएको हो । लाखे नेपालमा १२ वर्षसम्म अनिकाल परेका बेला वृष्टि गराउन भक्तपुरका राजा नरेन्द्रदेव, कान्तिपुरका तान्त्रिक बन्धदत्त आचाज र रथचक्र भनिने ललितपुरका ललित ज्यापूले भारत असमको कामरूपकामाक्ष पर्वतबाट यक्षका सन्तान रातो मत्स्येन्द्रनाथ ल्याउँदा सँगै आएको मानिन्छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले लाखेलाई राक्षसका सन्तानका रूपमा पनि लिइन्छ ।’

नेपालमा धेरै प्रकारका लाखे छन् । संरक्षक देवताका रूपमा सबै लाखेको छुट्टाछुट्टै महत्त्व छ । धेरै लाखे नाच अस्तित्वविहीन भइसकेका छन् । पुचःका अध्यक्ष शाक्यले युवाहरूको समर्थनमा ‘मिप्वाः’ लाखे नाच पुनः ब्युँताइएको बताए । नेपाल भाषामा ‘मि’ को अर्थ ‘आगो र ‘प्वाः’ को ‘आगोवाला’ लाखे भन्ने बुझिन्छ । नाचमा लाखेसँगै अर्को पात्र ब्याँचा (भ्यागुतो) अथवा ‘तीनपाकु’ पनि नाच्ने गर्दछ । कथनअनुसार मिप्वाः लाखे र भ्यागुतो तीनपाकुलाई कृषकका सहयोगी हुन् । रोपाइँ सकेर सबै किसान आराम गर्दै थिए । लाखेले धानबाली बिगार्न थाल्छ । भ्यागुतोले बाली नबिगार्न लाखेसँग आग्रह गर्छ । तर, लाखेले उल्टै भ्यागतोलाई लखेट्छ । लाखे खाल्डोमा फस्छ । भ्यागुता ज्यान जोगाएर उफ्रिएर बाहिरिन्छ । नष्ट हुन लागेको बाली भ्यागुताले जोगाइदिएको विश्वासमा त्यही हाउभाउमा नाच नचाउने गरेको पुचःका अध्यक्ष शाक्य बताउँछन् ।

कतिपय ठाउँको लाखे नाच तान्त्रिक विधिबाट नचाइन्छ । कतिपयका लागि धार्मिक विधि, शास्त्रगत कुरा चाहिँदैन । कुनै लाखे नाचमा जाति विशेष पनि हुनुपर्छ भन्ने छैन । नेवार समुदायका बाहेक अन्य जातीय समुदाय पनि नाचमा सहभागी हुन सक्छन् । नाचमा भाग लिन र रमाउन पाउँछन् । यसका लागि कुनै गठीको विशेष तालिम पनि चाहिँदैन । काठमाडौंको मजिपात लाखे भने विधिवत् रूपमा नचाइने भएकाले अन्य स्थानमा नचाउन मिल्दैन । मजिपाटको लाखे नाच, कुमारीको रथयात्राको भीड सँगसँगै देखापर्ने सबभन्दा आकर्षित एउटा डरलाग्दो राक्षसको नाच हो । इन्द्रजात्राको साता दिनसम्म यो नाच देखाइन्छ ।शान्त भजन मण्डलका कोषाध्यक्ष सुनील महर्जनका अनुसार सुनाकोठीमा १५ वटा समूहले छुट्टाछुट्टै लाखे नचाइन्छ । ‘तीमध्ये अझै दुई वटा समूहले तान्त्रिक विधिबाट नचाउँदै आएको छ,’ उनले भने । लाखे नाचका अध्येता गणेशराम लाछी भन्छन्, ‘ठाउँअनुसार लाखेको कथा छुट्टाछुट्टै छ । काठमाडौंमा सिमरौनगढबाट तलेजु भित्रिँदा कुमारीको अंगरक्षक रूपमा लाखेलाई ल्याएको पनि भनिन्छ ।’ उनका अनुसार लंकाबाट लाखे बोलाई एकै रातमा ‘सिमरौनगढ नगर बनाइदिए । सिमरौनगढमा तलेजु भवानी रहेकाले लाखेहरू नगर सुरक्षाका लागि त्यहीं बसेको र समय परिस्थितिवश तलेजुलाई नेपाल ल्याएपछि त्यसको सुरक्षासँगै लाखे पनि नेपाल आएको भन्ने कुरा राजा नान्यदेवले सिमरौनगढ निर्माण गरेको प्रसंग भाषा वंशावलीहरू उल्लेख छ । अध्येता लाछी भन्छन्, ‘कुमारी तलेजुकी प्रतीक हुन् । इन्द्रजात्रामा कुमारीको जात्रा हुने भएकाले उसका सुरक्षाका लागि लाखे पनि सँगै नचाइएको पनि किंवदन्ती रहिआएको छ ।’

उनका अनुसार लाखेलाई शान्त भैरवका रूपमा पनि पुजिन्छ । कुनै समय मनुष्य रूपी लाखे (राक्षस) र काठमाडौंकी ज्यापू युवतीबीच माया बस्छ । छिमेकीले लाखेलाई मानिसभन्दा फरकको रूप देखेपछि राजाकहाँ सुटुक्क खबर गर्छन् । राजाको आदेशमा सैनिकले लाखेलाई समात्छ । अनि उक्त लाखेले राक्षस भए पनि सबैको भलो/सहयोग गर्ने वाचा गर्छन् । राजाले लाखेको इच्छाअनुरूप काम गर्न छुट दिन्छ । लाखे नाच्न थालेदेखि उपत्यकामा भूतप्रेतको डर हट्न थाल्यो र शान्त भैरवका रूपमा मान्न थालियो । अनि उपत्यका नेवार समुदायले टोलटोलमा लाखे नचाउने चलन चलेको अध्येता लाछी बताउँछन् । पछिल्लो समय लाखे नाच राजनीतिक दलका सभासमारोह, जुलुसमा पनि नचाउन थालेको छ । परम्परागत रूपमा नचाउँदै आएको लाखेलाई देवताका रूपमा पुजिने भएकाले निश्चित समयबाहेक अन्यमा नचाउनु गलत भएको लाछी बताउँछन् ।

प्रकाशित : माघ १९, २०७९ ०८:४५