साकेला देखाउन फौदारी

साकेला देखाउन फौदारी

कुमारी कृष्ण राई ०२६ सालमा साकेला नाच्नकै लागि काठमाडौं आइन् । एकजना महिलाको नेतृत्वमा अञ्चलाधीशहरूसँग फौदारी गरीगरी साकेला प्रदर्शन गरेको भिन्न अनुभूति उनले झन् नयाँसँग बाँडेकी छिन् ।

कुमारी कृष्ण राई

२०७६ जेठ ११ शनिबार ०९:१९:०० | काठमाडाैं

संस्कृति

अहिले काठमाडौंमा पनि झन्डै एक दर्जन फरक–फरक स्थानमा फरक–फरक मितिमा गाउँघरमा जस्तै महिना दिनजति साकेला पूजा र सिली (नृत्य) गरिन्छ । यस अवस्थासम्म आउन इतिहासको निकै लामो समय लागेको छ । साकेलासम्बन्धी लेखिएका पुस्तकमा उल्लेख भएअनुसार, काठमाडौं उपत्यकामा २०२० सालमा पहिलोपटक साकेला सिली प्रदर्शन गरिएको थियो । यही समयकै सेरोफेरोमा मेरै नेतृत्वमा पनि काठमाडौंमा साकेला प्रदर्शन गरेका थियौँ, त्यो कुराचाहिँ इतिहासमा छुटिरहेको देख्छु ।

दुर्गम खोटाङदेखि एकजना महिलाको नेतृत्वमा अञ्चलाधीशहरूसँग फौदारी गरीगरीकन साकेला प्रदर्शन गर्नुको छुट्टै महत्व  छ भन्ने लागेको छ मलाई । त्यही भएका कारण काठमाडौंमा मेरो नेतृत्वमा कसरी साकेला प्रदर्शन गरिएको थियो भन्ने अनुभव बाँड्न चाहेकी हुँ । नेर्पा (खोटाङ)देखि काठमाडौं ९९ कोस छ । अहिलेजस्तो सुविधा थिएन, पहाडैपहाड हिँडेर हामी सात दिनमा काठमाडौं पुग्थ्यौँ । साथमा खसी पनि लैजाँदाचाहिँ नौ दिन लाग्थ्यो । 

नेर्पाबाट दिक्तेल हुँदै खोटाङको हलेसी पुग्थ्यौँ । त्यहाँबाट दूधकोसीको जयरामघाट हुँदै राष्ट्रगानका रचनाकार व्याकुल माइलाको गाउँ सोक्माटार (ओखलढुंगा)बाट सुनकोसी किनारैकिनार बाजुरा खोला पुग्थ्यौँ । बाजुराखोलाबाट तीन दिन हिँडेपछि रोसीखोला पुगिन्थ्यो । त्योभन्दा पहिला हामी टोक्सेलघाटमा डुंगा तरेर चरुंगेबेसी हुँदै नेपालथोक पुग्थ्यौँ । त्यहाँबाट दुई दिन रोसीखोला किनारैकिनार हिँड्थ्यौँ । त्यतिखेर रोसीखोलामा चोर लाग्थ्यो, त्यसैले हामी खोलामा हुल बाँधिएर हिँड्थ्यौँ । खोला छिचोलेपछि भकुन्डेबेसी हुँदै धुलिखेल पुग्थ्यौँ । धुलिखेलबाट बनेपासम्म हिँडेर जान्थ्यौँ । त्यहाँबाट चाहिँ ट्रक चढेर काठमाडौं पुग्थ्यौँ । 

तर, काठमाडौंमा साकेला सिली प्रदर्शन गर्न जाँदाचाहिँ तत्कालीन सगरमाथा अञ्चल कार्यालय राजविराज हुँदै गएका थियौँ । पञ्चायतकालमा फागुन ७ गते काठमाडौंमा १४ अञ्चलको संस्कृति झल्किने नाच देखाइन्थ्यो । हामीले यो कुरा सुनेका मात्र थियौँ । एक सालचाहिँ हामीले पनि काठमाडौंमा साकेला सिली देखाउनुपर्छ भनेर टिम बनायौँ । टिममा खोटाङकै रामबहादुर, डम्बरबहादुर, हर्कशेर, बुद्धे, अन्तरे, काजी, रमावती, मालावती, सिम्मा (बर्ती) राई र म गरी १० जना भयौँ । म टोलीको अगुवा थिएँ । १० मध्ये एकजना ढोल बजाउने थिए । यो राजा वीरेन्द्र शाहको ऐश्वर्य राणासँग बिहे भएको वर्षको कुरा हो । मैले सम्झेसम्म वीरेन्द्र र ऐश्वर्यको विवाह २०२६ सालमा भएको हो कि जस्तो लाग्छ ! 

साकेला सिली देखाउनकै लागि नेर्पाबाट दिक्तेल हुँदै हामी खोटाङकै रेग्मीटार झ-यौँ । रेग्मीटारबाट दोस्रो वास बस्न सुनकोसी किनारैकिनार छाम्लिङ पुग्यौँ । छाम्लिङबाट सुनकोसी तरेर दक्षिणतर्फ लागेर तीन दिनमा उदयपुरको बेल्टार पुग्यौँ । बेल्टारमा मेरा कर्नेल मामा चन्द्रबहादुर राईका माइला भाइ हुनुहुन्थ्यो । उहाँ मलेरिया उन्मूलनको हाकिम हुनुहुन्थ्यो । उहाँले मलेरियाको जिप झिकाउनुभयो र फत्तेपुरसम्म पु-याइदिनुभयो । फत्तेपुरदेखि चाहिँ एक दिनमा हिँडेर राजविराज पुग्यौँ । 

राजविराजमा पञ्चायतको महिला संगठन, भूतपूर्व सैनिक संगठन, प्रौढ संगठन आदि थुप्रै संगठनको सम्मेलन थियो । म खोटाङ जिल्लाको महिला संगठनकी अध्यक्ष थिएँ । हामीले त्यो सम्मेलनमा पनि साकेला सिली देखायौँ । सम्मेलनका प्रतिनिधिका लागि तयार पारिएकै खाना खाएँ । तर, मेरो साकेला टिमलाई त खान दिँदैनथ्यो, त्यसैले उनीहरूलाई छुट्टै ठाउँमा राखेर मेरो खर्चले खाना खुवाएँ । अहिलेजस्तो होटेल नपाइने भएकाले हामीले खाना पकाउने भाँडाकुँडा पनि बोकेका थियौँ । 

हामी सम्मेलनमा तीन दिन बस्यौँ । राजविराजमा आउनुभएका भोजपुरका माननीय भुइँदल राईले ‘खुर्पाको बिँड र सेउली समात्ने राईको संस्कृति हो’ भनेर हामीलाई उत्साहित तुल्याउनुभयो । मैले भुइँदल दाइहरूलाई नै ‘हाम्रो साकेला नाच पनि काठमाडौंमा देखाउन पाउनुपर्छ’ भनेर कुरा राखेँ । अञ्चलाधीशले अर्कै टोलीलाई सिफारिस गरिसकेका रहेछन्, त्यसैले हामीले अस्थायी (वैकल्पिक) समूहको मात्रै मान्यता पायौँ । 

सम्मेलन सकिएपछि हामी काठमाडौंतर्फ लाग्यौँ । काठमाडौं पुग्न राजविराजबाट सुनौलीसम्म मोटरमा जानुपथ्र्यो । सुनौलीबाट चाहिँ रेल चढेर वीरगन्जसम्म गयौँ । वीरगन्जबाट गाडी चढेर भीमफेदीसम्म आयौँ । भीमफेदीबाट अर्को मोटर चढेर काठमाडौं आइपुग्यौँ । मचाहिँ २०१३ सालमा भएको राजा महेन्द्रको राज्याभिषेकमा पनि फुटबल खेल्न काठमाडौं 
आएकी थिएँ । साकेला टिमलाई काठमाडौंसम्म आउने–जाने खर्च मैले व्यक्तिगत रूपमा व्यहोरेकी थिएँ । हामीलाई वैकल्पिक (अस्थायी) अनुमति मात्र दिइएकाले भत्ता दिइएको थिएन । 

हामी कार्यक्रम हुने दिनभन्दा पहिले नै काठमाडौं पुग्यौं । कार्यक्रम राष्ट्रिय नाचघरमा थियो । खोटाङ हलेसीकै डिल्लीशेर राई मन्त्री हुनुहुन्थ्यो । हामी मन्त्रीको गाडी चढेर नाचघर गयौँ । पहिरनले पनि काम गर्दो रहेछ । मैले ठूलो कोट लगाएको थिएँ, त्यसले गर्दा पनि डाइरेक्टर र जिएमहरूले मलाई कम आँक्न सकेनन् जस्तो लाग्छ । जवान पनि थिएँ । म घमन्ड गरेरै साकेला नाच देखाउन सफल भएँ । 

त्यतिखेर राष्ट्रिय नाचघरको भवन पुरानो थियो । हामीलाई प्रवेशका लागि अनुमतिपत्र दिइएको थियो । त्यो देखाएर भित्र छि-यौँ । हामीले साकेला नाच देखाउन पाउने कि नपाउने कुनै निश्चित थिएन । हामीलाई त अस्थायी (वैकल्पिक) अनुमतिपत्र मात्र दिइएको थियो । हामीले आफ्ना मान्छे पनि थुप्रै छिराएका थियौँ । खोटाङ चुप्लाका लखनशेर राई, केदार राईहरूलाई पनि मन्त्रीको गाडीमा राखेर नाचघरमा छिराएका थियौँ । किनभने हामीलाई त राजविराजबाट सिफारिस भएर आएका नाचका डाइरेक्टरसँग सल्लाह गरेर, नभए दबाब दिएर पनि साकेला नृत्य देखाउनु नै थियो । 

ती डाइरेक्टरले हामीलाई साकेला देखाउन दिइरहेका थिएनन् किनभने हामीलाई दिँदा उसको नाच कटौतीमा पथ्र्यो । अनेक भनसुन गर्दा पनि नहुने भएपछि मैले झोक्किँदै डाइरेक्टरसँग भनेँ, ‘म पनि तँजस्तै डाइरेक्टर हुँ । हामीले चाहिँ नाच देखाउन नपाउने ? ले तेरो जुल्फी !’ मैले यति भनेर त्यो डाइरेक्टरको जुल्फी तानेर घिसार्न खोजेँ । अरूले पनि हान्न खोजे । हामीले फौदारी नै गरेपछि त्यो डाइरेक्टर त त्यहाँबाट भागिगयो । 

नाचघरका जिएम भलाद्मी हुनुहुँदो रहेछ । त्यो घटना भएको थाहा पाएपछि उहाँले मलाई बोलाउनुभयो । जिएमसँग पनि मैले झ्वाँक देखाउँदै भनेँ, ‘जिएमसाप् ! त्यो डाइरेक्टरले चाहिँ सालैपिच्छे नाच देखाउन पाउने, हामी सगरमाथाको फेदबाट आएको मान्छेले चाहिँ एउटा नाच देखाउँछौँ भन्दा नदिने ? मलाई अञ्चलाधीशले मिलेर नाच देखाउनुस् भनेर अस्थायी (वैकल्पिक) अनुमति दिएर पठाउनुभएको हो, यो डाइरेक्टरले हामीलाई नाच देखाउन नदिने ?’ मैले यति भनेपछि जिएमले १४ वटाको सट्टा १५ वटा नाच देखाउने गरी कार्यक्रम मिलाउनुभयो । १४ वटै नाचको समय बचाएर हामीलाई पनि अरूलाई जत्तिकै पाँच मिनेट साकेला सिली देखाउने अनुमति दिनुभयो । 

नाचघरका जिएमले भन्नुभयो, ‘थुप्रै देशका राजदूत पनि आउँदै हुनुहुन्छ । तपाईंहरूले मेकअप चाहिँ गर्नुपर्छ ।’ ‘हामी मेकअप गर्दैनौं’ भनेर जिएमसँग पनि मैले घमन्डी कुरा गरेँ । तर, उहाँले राम्ररी नै भन्नुभयो, ‘होइन, मेकअपचाहिँ गर्नैपर्छ ।’ हाम्रा केटीहरू त मेकअप गरेपछि चाइनिजजस्तै देखिए । अरूभन्दा हाम्रा केटीहरू त त्रिबल (तीनगुणा) राम्रा नि ! 
पालो आएपछि हामीले साकेला गीत गाउँदै सिली (नृत्य) देखायौँ– 
‘चानेको चानेको बैडानी, चैसेको चैसेको खैडानी 
सै ढोले सै, सै ढोले सै 
बुन्छर वासिम ठुडानी, उदा सरुवा बैडानी 
सै ढोले सै, सै ढोले सै’ 
(मिठो मिठो खोनकुरा यता ल्याऊ, नमिठो नमिठो उता लैजाऊ
सै ढोले सै, सै ढोले सै 
बुइँछर जाँड छानिल्याऊ, सरुवा जाँड यता ल्याऊ
सै ढोले सै, सै ढोले सै)

 हामीले खस नेपाली भाषामा पनि गीत गायौँ– ‘सिन्केउली सेउली भाँचौँला, राष्ट्रिय नाचघरमा नाचौँला, सै ढोले सै ।’ 
फौदारी गरेर नाच त देखायौँ, तर घर फर्किनका लागि खर्च दिन मानेनन् । खर्च चाहियो भनेर फेरि चर्को कुरा राखेँ । तत्काल दिएनन् । हाम्रो टिमलाई आफ्नै पैसा खर्च गरेर घर फर्काएँ । उनीहरू पहिला आएकै बाटो भीमफेदी, वीरगन्ज हुँदै खोटाङ पुगे । मचाहिँ केही समय काठमाडौंमै बसेँ । पछि खोइ सात सय हो कि ११०० रुपैयाँ भत्ता दिएको थियो । जिउ (प्रतिव्यक्ति)को एक सय ५० रुपैयाँका दरले भत्ता दिएजस्तो लाग्छ । 

त्यतिवेला चाबहिलदेखि टुँडिखेल आउन गाडीभाडा एक सुका लाग्थ्यो । जमाना त त्यतिखेर सस्तो थियो नि ! रेलभाडा चाहिँ हामीलाई त्यतिवेला एकजना बराबर नौ रुपैयाँ लागेको थियो । वीरगन्जदेखि भीमफेदीसम्म आउन गाडीभाडा प्रति व्यक्ति पाँच रुपैयाँ लागेको थियो । भीमफेदीदेखि काठमाडौंसम्म पनि पाँच रुपैयाँ नै लिएको थियो एकजनाको गाडीभाडा । त्यतिखेर टिमलाई खाना र गाडीभाडा गरेर मेरो लगभग तीन हजार रुपैयाँजति खर्च भएको थियो । त्यो वेला पनि मैले साथमा ६ हजार रुपैयाँ बोकेकी थिएँ । 

फर्किने वेला साकेला ढोल काठमाडौंमै छोड्यौँ, झ्याम्टाचाहिँ खोटाङमै ल्यायौं । त्यो ढोल खार्मीको काकाकी छोरीको डेरामा छोडेका थियौँ । हामीले मेरो भाइको रुङ्री काठको ढोल लगेका थियौँ । सानो भए पनि ढोल गुइँगुइँ बज्थ्यो । हामी कलाकार भएर गएका कारण रेडियो नेपालमा पनि गाउन पायौँ । हामीले गीत गायौँ । सिम्मा (बर्ती) राईले बिनायो बजाइन् । खुब मिठो बजाउँथिन् बिनायो । हामीले नाचघरमा गाएको साकेला गीत नै गाएका थियौँ । हामीले गाएको गीतको रेकर्ड रेडियो नेपालमा अझै पनि होला । 

(भोगीराज चाम्लिङले कुमारी कृष्ण राईसँग २०७४ माघ १० मा दिक्तेल रुपाकोट मझुवागढी नगरपालिका,खोटाङअन्तर्गत उहाँकै घर नेर्पामा गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश)

कुँडुले (गोलो) घर

पाल्पाको मगर बस्तीमा चिटिक्क कुँडुले (गोलो) घर

रानीमहल संवाददाता || १७ जेष्ठ २०७६,शुक्रबार १२:३८

---

पाल्पा – पाल्पाको पूर्वी भेग झिरूबासमा देखिएको परम्परागत कुँडुले घर । तर त्यहाँ स्थानीय बालिकाले घरको लागि आवश्यक पानी बोक्दैं । दश वर्ष अघिसम्म यस भेगमा छ्याप्छ्याप्ती देखिने कुँडुले घर पछिल्लो समय लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् । कुँडुले घर बस्न र स्वास्थ्यका लागि समेत उपयुक्त मानिन्छ । कुँडुले घर संरक्षण गर्न सके यस भेगमा ग्रामीण पर्यटनको समेत सम्भावना छ । झिरूबास नेपालमै नमूना अम्लिसाे खेती भएको क्षेत्र समेत हो ।

गोचालीदेखि चलीगोचाली

कृष्णराज सर्वहारी
फुर्सद

 २८ बैशाख २०७६ १०:२०:००

पहिचान

थारू साहित्यको जग ‘गोचाली’मार्फत महेश चौधरीहरूले २०२८ सालमा बसाले। अब हामीले तमाम गोचाली जन्माउनु छ। 

थारू साहित्यको जग महेश चौधरीहरूले बसाले, २०२८ सालमा ‘गोचाली’ पत्रिका प्रकाशन गरेर। उनी अझै पनि थारू भाषा, साहित्यको उत्थानका लागि मरिमेटेर लागेको देख्दा औधी खुसी लाग्छ। थारू भाषा, साहित्यकेन्द्रित मेरा २६ पुस्तक प्रकाशित छन्। म २०२८ सालमा जन्मिएको हुँ। थारू भाषा, साहित्यप्रति मेरो पनि नजानिँदो गहिरो लगाव भएको देख्दा कहीँ ‘गोचाली’को रूपमा म नै जन्मिएको त होइन ? भन्ने प्रश्न गर्न पनि मन लाग्छ।

दाङदेउखुरीबाट प्रकाशित ‘गोचाली’ पञ्चायत व्यवस्थाविरोधी पत्रिका थियो। त्यसैले, प्रशासनको धरपकडले यसको नियमित प्रकाशन, बिक्रीवितरण हुन सकेन। स्थापनाकालको ४८ वर्ष अवधिमा यसको जम्मा १८ अंक मात्र प्रकाशित हुन सकेको छ। ‘गोचाली’को २०२८ सालको पहिलो अंक मेरो सम्पादनमा प्रकाशित हुने ‘बिहान’ पत्रिकाको २०७३ सालको अंकमा पुनप्र्रकाशन गरेर हामीले अगुवाहरूले गरेका कामको संरक्षण गरेका छौं। 

तत्कालीन महान्यायाधिवक्ता रामानन्दप्रसाद सिंहले ‘थारू संस्कृति’ (२०३३) पत्रिका प्रकाशन गरेर पूर्वीया, पश्चिमा थारू भाषा साहित्य जोड्ने काम गरे। लेखको अन्त्यमा अप्ठ्यारा शब्दहरूको अर्थ पनि दिएर यसलाई थप सहज बनाउन खोजिएको छ। पत्रिकामा राजारानीको तस्बिर, राजाको महावाणी प्रकाशित गरेपछि यो पत्रिकाले निर्बाध रूपले आफ्नो यात्रा थाल्यो। ललितपुरको कृष्णगल्लीमा ‘थारू संस्कृति’ पत्रिकालगायत थारूका अन्य पुस्तक छाप्न प्रेस सामूहिक नै स्थापना गरिएको थियो। तर पनि सिंह परिवारले प्रेस निजीकरण गरेपछि पत्रिका पनि अनियमित भयो। थारू कल्याणकारिणी सभाको मुखपत्र भए पनि यो पत्रिका स्थगित छ।

हालसम्म एक सयभन्दा बढी थारू पत्रिका प्रकाशित भएका छन्। तर कुनै पत्रिकाले ‘थारू संस्कृति’ पत्रिकाजस्तो थारू साहित्यलाई जोड्ने प्रयास गरेनन्, ती आआफ्नै जिल्लामा सीमित भए। काठमाडौंबाट प्रकाशित भए पनि ‘बिहान’ (२०४६) वार्षिक पत्रिकाले पश्चिमा तथा ‘चिरखा’ (२०४७) मासिकले पूर्वीया थारू भाषाका रचना मात्रै प्रकाशित गरे। अझ पछिल्लो समयतिर प्रकाशित भइरहेको ‘थारू संस्कृति’ पत्रिका त नेपाली भाषामा पो प्रकाशित हुन थालेको थियो। तर यो आलेख थारू पत्रकारिताभन्दा पनि थारू साहित्यिक अभियानमा केन्द्रित छ। 

थारू साहित्य मेला 

अजित बराल, नीरज भारीलगायतले साहित्य महोत्सव सुरु गरेपछि काठमाडौं संस्करणका सबै फेस्टिभलमा मैले भाग लिएको छु। अहिले पोखरा सरेको यो कार्यक्रमबाट एनसेलको प्रायोजन हटेर हो कि त्यो नाम झुन्डिएको छैन। यो कार्यक्रममा सहभागिता जनाइरहँदा थारू साहित्य केन्द्रित यस्तै कार्यक्रम गर्न पाए क्या गजब हुन्थ्यो भन्ने हरदम लागिरहन्थ्यो।
बर्दिया मयूरबस्तीका मित्र सुशील चौधरी जागिरका क्रममा नेपालगन्जबाट काठमाडौं उक्लिएपछि उहाँसँग साँझ बिहान यसबारे घनिभूत छलफल भइरहन्थ्यो। उहाँको सम्मानमा मेरो कीर्तिपुरस्थित डेराको छतमा थारू साहित्य वाचन कार्यक्रम पनि गरियो। यसलाई पहिलो शृंखला मान्दै २०७५ चैतसम्म ७३ शृंखला कीर्तिपुरमा सम्पन्न गरेका छाँं। यस शृंखलाले पूर्व, पश्चिम, मध्य सबै थारू साहित्यकारहरूलाई जोड्ने काम गरेको छ। यही नियमित शृंखलाको ऊर्जाले नै बृहत् थारू साहित्य मेला आयोजन गर्ने जाँगर थपिदियो।

थारू साहित्य मेलाको पहिलो भाग २०७२ सालभित्रै गर्ने योजना थियो। हामीले सोही वर्ष दसैंमा सुशीलसँग दाङदेउखुरी, बाँके र बर्दियामा ‘डस्यक् गोरपासु’ भनेर प्रचारसँगै स्थानीय आयोजकहरूसँग मिलेर साहित्यिक कार्यक्रम पनि गरेका थियौं। तर विविध कारणवश तयारी अपुगका कारण २०७३ वैशाख ३ र ४ गते मात्र दाङको घोराहीमा पहिलो थारू साहित्यिक मेला सम्पन्न गरियो। जिविस दाङ र नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानले केही रकम सघाएका थिए। तर सोचेभन्दा बढी खर्च भएकाले आयोजक हर्चाली समूह तथा थारू भाषा तथा साहित्य संरक्षण मञ्चकै पदाधिकारीले जनही रकम उठाएका थिए। पहिलो मेलामा यो पंक्तिकारको संयोजनमा थारू लेखक संघ नेपाल नामक लुज फोरम पनि गठन गरियो।

पहिलो मेलामा थारू कविता, आख्यान, भाषालगायत विषयमा कार्यपत्र प्रस्तुति भएकाले कार्यक्रम बोझिलो भयो। त्यसैले दोस्रो २०७३ चैत १६ र १७ गते कैलालीको पटेलामा भएको दोस्रो थारू साहित्य मेलामा खुला छलफलको कार्यक्रम राखियो। थारू मातृभाषामा शिक्षा, थारू पत्रकारिताको अवस्था, लेखनमा थारू महिलालगायत विषयमा बहसमूलक छलफलले सहभागी लाभान्वित भए।

आख्यानकार रामलाल जोशी तथा नवीन विभासले थारू लेखकहरू माृतभाषासँगै नेपाली भाषामा समेत पकड बनाएर लेखनमा अघि बढ्न दिएको टिप्सले धेरैलाई ऊर्जा थपिदियो।
बर्दियाको बढैयातालमा २०७४ माघ ५ र ६ गते भएको तेस्रो राष्ट्रिय थारू साहित्य मेलामा थारू लोककथाबारे विमर्श, रेडियोमा थारू कार्यक्रम, आख्यान लेखन र रचना गर्भ, थारू रंगमञ्चका चुनौती र सम्भावना, स्थानीय विकासमा बरघर प्रणालीलगायत विषयमा प्यानल छलफल भएको थियो। स्थानीय निकायबाट थारू समुदायको भाषा र संस्कृति संरक्षणलाई लक्षित गर्दै गरिएको बर्दिया विकास बहसले कार्यक्रममा रौनकता थपेको थियो। मेला शब्दले व्यापक अर्थ नदिने हुँदा यसलाई सम्मेलन राख्ने निचोड तेस्रो कार्यक्रममा गरिएको थियो।

थारू भाषाको मानकीकरण

२०७५ चैत २२ र २३ गते रुपन्देहीको सैनामैना होमस्टे उचडिहवामा भएको चौथो राष्ट्रिय थारू साहित्य सम्मेलनमा दंगौरा थारू भाषाको मानकीकरणबारे व्यापक बहस भयो। प्यानलिस्ट डा. कृष्णप्रसाद 

पौड्याल तथा रामबहादुर चौधरीले दंगौरा थारू भाषामा त, थ, द, ध को प्रयोग नभएकाले जिब्रोले जस्तो उच्चारण गर्छ, लेखनमा पनि त्यस्तै प्रयोग गर्दा वैज्ञानिक हुने राय दिए। उता थारू भाषाको पहिलो पत्रिका गोचालीका संस्थापक सम्पादक महेश चौधरीले थारू साहित्य लेखनमा त, थ, द, ध भिजिसकेकाले यसलाई बिगार्न नहुने धारणा राखेका थिए। समस्या कुन वर्ण प्रयोग गर्नेमा नभई थारू भाषामा विविधता भएकाले कुन क्षेत्रको भाषालाई मानक मानेर अघि बढ्न सकिन्छ भन्ने विषयमा बहस छिर्न सकेन। महेश चौधरीले आफूहरूले पत्रिका प्रकाशन गर्दा मानकको कुरा झिक्ने भाषा वैज्ञानिकहरू कहाँ थिए ? भन्दै भाषा स्थिर नभई चलायमान हुन्छ भन्ने तर्क राखे। तर, आफ्नै भनाइ काट्दै आफूहरूले २०२८ सालमा प्रकाशित गरेको ‘गोचाली’ पत्रिकाको शैलीलाई नै दंगौरा थारूभाषीहरूले लागू गर्नुपर्नेमा जोड दिइरहे। 

थारू आयोगका अध्यक्ष विष्णुप्रसाद चौधरीले आगन्तुक शब्दलाई थारू भाषामा चलाउन नहुने तर्क राखे। उनले विज्ञहरूको समूह बनाई थारू शब्दकोश, व्याकरण बनाउन आयोगले सघाउने बताए। 

त्यस्तै, थारू नेतृत्व विकासको सवाल विषयको बहसमा टीकापुर घटनामा मुछिएर भर्खरै रिहा भएका लक्ष्मण थारू आकर्षणका केन्द्रबिन्दु थिए। उनले टीकापुर घटना आपराधिक हो कि राजनीतिक ? भनेर सहभागीलाई हात उठाउन लगाएका थिए। सबै सहभागीले ‘राजनीतिक’ भनेर हात उठाएपछि उनले टीकापुर घटनालाई राजनीतिक ढंगले नै सल्टाइनुपर्ने, नभए यसले अर्को विद्रोहको रूप लिन सक्ने चेतावनी दिएका थिए। सोही सेसनमा डेनमार्कका पूर्वराजदूत विजय कर्णले थारू, मधेसी, दलितलगायतलाई राज्यले हेर्न दृष्टिकोण अझै पनि उपेक्षित भएको बताएका थिए। 

डा. धनप्रसाद सुवेदी, नवीन विभास, मुना चौधरीसँग भूमिका चौधरीले मातृभाषा लेखनमा आख्यान विषयमा बहस चलाउँदा साहित्यकारहरू एउटा मात्र भाषामा सीमित हुन नहुने निष्कर्षमा पुगे। उता डा. गोपाल दहित र महेश चौधरीसँग थारू र बुद्धको अन्तरसम्बन्ध विषयमा सुशील चौधरीले बहस गरे। शाक्य वंशसँग थारूहरूको धेरै कुरामा समानता भेटिनुले थारू र बुद्धको सम्बन्ध नङ, मासुझैं देखिएको उनीहरूको मत थियो। गैरथारू अन्वेषकका नजरमा थारू समाज र संस्कृति विषयमा डा. मुकुन्द शर्मा र चन्द्रकिशोरसँग दिलबहादुर चौधरीले बहस गरेका थिए। थारूहरू खानपानलगायत आफ्नै कारणले पछि परेको आरोप डा. शर्माले लगाएपछि कम्तीमा थारूहरूले आयोजना गरेको कार्यक्रममा थारू समुदायको सम्मान गर्न चन्द्रकिशोरले आग्रह गरेका थिए। 

अन्त्यमा,
थारू साहित्य सम्मेलनको चौथो शृंखलासम्म आइपुग्दा यसको मूल संयोजन मैले गर्दै आएको छु। थारू लेखक संघको संस्थापक अध्यक्षको नाताले थारू साहित्यलाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्ने मेरो दायित्व छ। तर जिम्मेवारीमा रहे पनि, नरहे पनि प्रत्येक वर्ष थारू साहित्य सम्मेलनको संयोजनमा मेरो संलग्नता रहिरहने छ। थारू साहित्य सम्मेलनको अवसरमा दर्जनभन्दा बढी कृति प्रकाशन भएर विमोचन हुन सक्नु यसको लोभलाग्दो विशेषता छ। यस वर्षको सम्मेलनमा पनि १४ थारू साहित्यकारका १४ कृतिको घुम्टो उघारियो। 

थारू साहित्यको जग ‘गोचाली’मार्फत महेश चौधरीहरूले बसाले। अब हामीले तमाम गोचाली जन्माउनु छ। मैले चलीगोचाली नामक अर्को पत्रिका सुरु गरेको छु । यो जगमा तलामाथि तला थप्दै माथि जानु छ। महेश चौधरीहरूले सुरुमा हामीले जस्तो लेख्यो, अहिले पनि त्यही शैलीमा लेख्नुपर्छ भन्ने अडान लिए भने थारू भाषा, साहित्यले
फड्को मार्न सक्ने छैन। स्थानीय निकायहरूले होस्टेमा हैंसे गरिदिने हो भने थारूलगायत विभिन्न मातृभाषा साहित्यले फल्ने फुल्ने मौका पाउने छन्। यसका लागि मातृभाषीहरूले नै गोडमेल मलजल, गर्न सक्नुपर्छ। 

@ksarbahari