तामाङ संस्कृति र इतिहास विमर्श

 तामाङ संस्कृति र इतिहास विमर्श

समीक्षा

श्रावण १९, २०७५कान्तिपुर संवाददाता

काठमाडौँ — गर्भवती तामाङ महिलाले गाईबस्तुको दाम्लो नाग्दैनन् । कुनै जन्तु काटमार गर्दैनन्, काटेको–मारेको हेर्दैनन् । जीव जनावर काटमार गर्दा जुन गतिले मर्छ, त्यस्तै सकलमा जन्मिन्छ भनिन्छ । गाईबस्तुको दाम्लो नाग्दा र शव बाँधेको हेरेमा पेटभित्रको शिशुलाई आन्द्राले बेर्छ भन्ने धारणा छ । जुनसुकै फलफूल राम्रो नफुली नपाकी टिप्दैनन् । सुनचाँदी गालेको हेर्दैनन् । बाँसको टुसा पनि भाँच्दैनन् ।

तामाङ समाजमा गैरतामाङ युवती बिहे गर्ने छुट छ । केटाले गैरतामाङ कन्यासँग बिहे गरेमा, केटीलाई लामा वा ताम्बाद्वारा एक समारोह गरी चल्दोमिल्दो कुटुम्ब थर (क्लान) प्रदान गरिन्छ । थर प्रदान गर्ने यस्तो समारोहमा कोही कसैले चेलीको माइतीको रूपमा उभिदिनुपर्छ । त्यस्ती चेलीलाई भेदभाव, छोइछिटा वा हेयको दृष्टिले हेर्न पाइँदैन ।

मृत्यु संस्कारको बेलामा पनि तामाङ समुदायमा गीत गाउने चलन छ । थुन्दा सोर्बा (मृतकलाई बाटो खर्च दिने) काम सकेपछि मृतकले बाँच्दाको दैनिक जीवनचर्याको विषयमा ज्वाइँ (माक्पा) ले गीत गाउनुपर्दछ । यस्तो गीतलाई ‘कल्पला व्हाई’ भनिन्छ । यसरी ज्वाइँले गीत गाएमा मृतकले जीवनमा पापै गरेको रहेछ भने पनि मुक्ति मिल्छ भन्ने मत पाइन्छ ।

तामाङहरू तिब्बतलाई मात्रै भोट क्षेत्र मान्दैनन् । नेपालमा मनाङ भोट, मुस्ताङ भोट, तिनगाउँ भोट, लार्के भोटलगायत कैयौं भोटहरू छन् । काभ्रेको बनेपालाई नेवारहरू ‘भोट’ (बोंद) भन्छन् । त्यही भोट बस्नेलाई (भोट्पा) र बोंदपा भनिँदै बनेपा बनेको हो ।

तामाङ समुदायसित जोडिएका यस्ता थुप्रै रोचक, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक नालीबेलीसहित परशुराम तामाङले चार कृति एकसाथ ल्याएका छन् । झन्डै दुई दशकअघि अनुसन्धानमूलक रूपमा निकालिएका यी कृतिहरू परिमार्जनसहित उनले हालै नयाँ संस्करण ल्याएका हुन् । ‘तामाङ जाति’, ‘तामाङ वंशावली’, ‘तामाङ संस्कार’ र ‘ताम्बा काअीतेन’ नामक खोज अनुसन्धानमुलक कृतिहरू आफंैमा तामाङ संस्कृति र इतिहास विमर्शका लागि अर्थपूर्ण स्रोत सामग्री बनेका छन् ।

सीमाविहीन खुला बजार र चर्को रूपमा हावी हुँदै गइरहेको उपभोक्तावादी संस्कृतिका कारण नेपालभित्रको मौलिक ज्ञान, अभ्यास र परम्पराहरू धराशायी बन्दै गइरहेको बेला तामाङ समुदायको संस्कृति, इतिहास र जीवनचर्चाको मसिना विश्लेषणहरूसहित आएका यी कृतिहरू आफैंमा अर्थपूर्ण छन् । लेखक परशुराम तामाङले यी कृतिहरूमार्फत तामाङ समुदायप्रति मात्रै हैन, सिंगो नेपाली मौलिक पहिचानको अभिलेखीकरणमा समेत योगदान पुर्‍याएको मान्न सकिन्छ ।

नेपाल तामाङ घेदुङको केन्द्रीय अध्यक्ष, अन्तर्राष्ट्रिय तामाङ परिषद्को संस्थापक अध्यक्ष, संयुक्त राष्ट्र संघ आदिवासी स्थायी मञ्चका सदस्यसमेत रहिसकेका परशुरामको लेखन व्यक्तित्व हुन त संस्कृति र इतिहास विमर्शभन्दा पर र निकै फराकिलो पनि छ । लामो समय अर्थशास्त्र र तथ्याङ्कशास्त्रको प्राध्यापनमा बिताएका उनले राजनीतिक विश्लेषण, आदिवासी जनजाति अधिकार, पहिचान, अर्थ–राजनीतिक बहसलगायतका सन्दर्भमाथि डेढ दर्जनभन्दा बढी पुस्तकहरू पनि लेखेका छन् । यी पुस्तकहरूको तुलनामा हालै सार्वजनिक चार कृतिको भिन्न महत्त्व छ ।

 

तामाङ जीवन, दर्शन र संस्कारमा मुख्यतया तीन सांस्कृतिक निकाय लामो समयदेखि प्रचलनमा छ । बोन्बो, लामा र ताम्बा । बौद्ध सम्प्रदायमा बदलिनुअघि तामाङहरू प्राकृत बोन थिए । पछि लामावाद पनि मिसियो । त्यसअघि नै मौखिक इतिहासविद्, संस्कृतिविद्को रूपमा ताम्बा (कथा भन्ने मान्छे) तामाङ समुदायमा अस्तित्वमा थिए । तामाङ संस्कृतिको तीन खम्बा मानिने यी सांस्कृतिक धरोहरको कार्य, अर्थ र महत्त्वसहितको संस्कृति सविस्तार ‘तामाङ संस्कार’ पुस्तकमा लेखकले उतारेका छन् । त्यस्तै विवाहका प्रकार, सम्बन्धविच्छेददेखि मृत्युसंस्कार, त्यसको सामाजिकीकरण र तामाङ संस्कारका चुनौतीहरू पुस्तकमा छन् । संस्कृतिविहीन आधुनिक शिक्षा, धर्म परिवर्तन, तान्त्रिक पद्धति र सुधारवादी बौद्धधर्मबीचको तनाव, बसाइँ सराइजस्ता समस्याहरूका कारण चेपुवा पर्दै आएको तामाङ संस्कृतिको दस्ताबेज बुझ्न पुस्तकले सघाउँछ ।

‘ताम्बा काअीतेन’ भने तामाङ समाजमा प्रचलित ताम्बा संस्कृति, दर्शन र कार्यहरू आधारित पुस्तक हो । यसमा तामाङ समुदायमा जन्मदेखि न्वारान, छेवर, विवाह र मृत्य संस्कारसम्ममा ताम्बाले गर्ने कार्य, उनीहरूले गाउने गीत, पूजा विधिसमेत समेटिएको छ । संस्कृति मर्मज्ञ, प्रतिपादक, वंशावलीकार, सामाजिक–धार्मिक कर्मकाण्डका अगुवा,
निरीक्षक र मूल्यांकनकर्ताको रूपमा समेत मानिने ताम्बाहरू अचेल तीव्र सहरीकरण र सांस्कृतिक विचलनका कारण लोपोन्मुख छ । उनीहरूले गाउने गीतहरू पनि फ्युजन भएर क्षयीकरणतिर गएकाले मौलिकता संकटमा छ । यस्तो परशुरामको ‘ताम्बा काअीतेन’ ले नयाँ पुस्तालाई राम्रै खुराक दिन्छ । यद्यपि यसअघि नै सन्तविर पाख्रिनले विसं २०१६ मा ‘ताम्बा काअीतेन व्हाई रिमठिम’ ल्याइसकेका थिए । रत्न पुस्तकबाट प्रकाशित सन्तवीरको यो पुस्तक सर्वाधिक बिक्री हुने तामाङ पुस्तक पनि मानिन्छ । परशुरामले भने काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक लगायतका ताम्बा र स्रोतव्यक्तिहरूको सहयोगमा ‘ताम्बा काअीतेन’ तयार पारेका हुन् ।

‘तामाङ वंशावली’ मा परशुरामले थरको उत्पति र विभाजनदेखि तामाङ समुदायमा ‘स्वाँगे भाइ’ (सहगोत्री) को महत्त्वबारे पनि प्रकाश पारेका छन् र केही विभिन्न २२ वटा थरको वंशावली, उनीहरूको किपट र कुलदेउतासमेत उतारेका छन् । तर, यो कृति भने अपुरो लाग्छ । केही थरको वंशावली नितान्त व्यक्ति केन्द्रित र साँघुरो देखिन्छ । यसमा बृहत् अध्ययन, खोज र विश्लेषण खट्किन्छ ।

चौथो पुस्तक ‘तामाङ जाति’ मा एकमुष्ट रूपमा तामाङ इतिहास, सामाजिक संरचना, संस्कृति, भाषा, लोक साहित्यदेखि अर्थतन्त्रसम्मको सविस्तार व्याख्या पाइछ । चित्र, नक्सा र सन्दर्भ तस्बिरहरूसहितको ४१६ पेजको यो पुस्तक उत्तिकै गहन छ । यसमा समग्र तामाङ जातिको चित्र पाइन्छ । सन्दर्भसूची र फुटनोट्सहरूको प्रयोगले पुस्तकलाई विश्वसनीय र वैज्ञानिक बनाएको छ । पुस्तक पढ्दै जाँदा नेपाल एकीकरणपछि तामाङ समुदायमाथि भएको विभेद, कानुन बनाएर गरिएको दमन, तामाङहरूले गरेको ऐतिहासिक विद्रोहजस्ता तथ्यहरू मात्र नभई थकाली, गुरुङ, ह्योल्मो, छन्त्याललगायतका समुदायसित तामाङ समुदायको भाषिक निकटताका रोचक तथ्यहरू पनि परख गर्न पाइन्छ । यद्यपि यो पुस्तकमा अन्य तीन पुस्तकका केही सामग्रीहरू दोहोरिएको अनुभूति हुन्छ ।

जनसंख्याको हिसाबले प्रदेश नम्बर ३ को पहिलो समुदायको तामाङ । राजधानी छेउछाउ घनाबस्ती भएको यो समुदाय यतिबेला सबैभन्दा बढी सांस्कृतिक संक्रमणमा छ । मौलिक ज्ञान, जीवनदर्शन, धार्मिक आस्था, खानपान, संस्कृतिदेखि जीवनशैलीमा तीव्र विचलन आइरहेको यो समुदायको सुन्दर सांस्कृतिक विगत भने परशुरामका चार कृतिमा कैद छ । किताबमै उल्लेख भएजस्तो शुद्ध सांस्कृतिक जीवन अम्ंभव भइरहेको बेला सांस्कृतिक अभ्यासको संक्रमित र नयाँ आयामका केही सन्दर्भहरूसहित पुस्तक परिमार्जन गरिएको भए सुनमा सुगन्ध हुने थियो । सबै पुस्तक सैलुङ प्रकाशनले छापेको हो ।
– फूलमान वल

प्रकाशित : श्रावण १९, २०७५ ०९:५९

‘जीवैमामा ज्यो मा रे’ विषयक विचार गोष्ठी सम्पन्न

जीवैमामा ज्यो मा रे’ विषयक विचार गोष्ठी सम्पन्न

 

Makalu Khabar, 3 March 2019

 

काठमाडौं । प्रज्ञा भवन, कमलादी, काठमाडौँमा मगर जातिको लोपोन्मुख गीतिनाटक ‘जीवैमामा ज्यो मा रे’ विषयक विचार गोष्ठी सम्पन्न भएको छ । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, सामाजिकशास्त्र विभाग र मगर अध्ययन केन्द्रद्वारा आयोजित कार्यक्रममा बोल्दै प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्व कुलपति तथा वरिष्ठ कवि बैरागी काइँलाले नेपाल विविध जाति, भाषा, धर्म र संस्कृतिले भरिपूर्ण देश भएको उल्लेख गर्दै मगर जातिको संस्कृति विशिष्ट रहेको बताउनुभयो । उहाँले मगर जातिको लोपोन्मुख गीतिनाटक सम्बन्धी गोष्ठीले आँखीझ्यालबाट चियाएको जस्तो अनुभूति भएको विचार व्यक्त गर्नुभयो ।

त्यस्तै, नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, सामाजिकशास्त्र विभागका प्रमुख प्राज्ञ प्रा दिनेशराज पन्तले मगर जाति विशिष्ट परम्परा र संस्कृति सम्पन्न जाति भएको बताउनुभयो । मगर अध्ययन केन्द्रका अध्यक्ष डा गोविन्दबहादुर थापा मगरले मगर संस्कृति राष्ट्रिय सम्पत्ति भएको उल्लेख गर्दै मगर जातिमा प्रचलित संस्कृतिको संरक्षणका लागि नयाँ पुस्ता र सम्बन्धित सबै लाग्नु पर्नेमा जोड दिनुभयो ।

गोष्ठीमा डा मीन श्रीस मगरले मगर जातिको लोपोन्मुख गीतिनाटक ‘जीवैमामा÷ज्यो मा रे’ सम्बन्धी कार्यपत्र प्रस्तुत गर्नुभएको थियो ।

उहाँले उक्त गीतिनाटक कालीगण्डकी र राप्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मगर जातिमा प्रचलित मामाचेली विवाहमा आधारित संस्कृति भएको बताउनुभयो । कार्यक्रममा गीतिनाटकका विषयमा निर्मित बृत्तचित्रसमेत देखाइएको थियो । कार्यक्रम केन्द्रकी सचिव प्रतिभा पुनले सञ्चालन गर्नुभएको थियो ।