चाडबाडको संग्राम शृंखला

 चाडबाडको संग्राम शृंखला

संस्कृतिको उत्पादन र विकासलाई बुझ्न तीन ‘कृति’ लाई गाँसेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ : प्रकृति, संस्कृति र विकृति । प्रकृतिले दिएका कुराले मात्रै नपुगेपछि मान्छेले जे सुरु गर्छ, त्यो संस्कृति हो । संस्कृतिलाई प्रकृतिको विरुद्ध छाँटकाँट गरियो भने त्यो विकृति हो ।

कान्तिपुर कोसेली, कार्तिक २९, २०७७ गनेस पौडेल

पहिलो प्रसंग तिहारको बारेमा होइन ।
तीन वर्षपहिले दक्षिण भारतको लामो भ्रमणमा थिएँ । हामी चढेको मोटरको स्पिकरमा घनाघन मादल घन्किन थाल्यो । बिल्कुल नेपाली झ्याउरे गीतको ‘इन्ट्रो’ सुनेर मैले सोचेँ, क्याब ड्राइभरले हामीलाई नेपाली भनेर चिनेछन् र हाम्रो गीत बजाइदिएछन् । तर, जसै गीतको बोल सुरु भयो म अचम्भित भएँ । त्यहाँ नेपाली होइन उतैको मलयालम गीत बजिरहेको थियो । तर, बिल्कुल नेपाली लय र बान्कीमा ।

भनेपछि यताका लोकगीतमा पनि मादल घन्किदोरहेछ, होइन ? आत्मप्रश्नको जवाफ एउटा सांगीतिक संग्रहालयमा मिल्यो, जहाँ पुराना साजहरू सजाइएका थिए । हाम्रो मादललाई त्यता मृदंगम भन्दा रहेछन् । कुरा संगीतकै मात्रै थिएन । त्यहाँका कतिपय परम्परागत नाच पनि हाम्रैजस्ता चालढालका थिए । नृत्यको चाल मात्रै होइन दक्षिण भारतको भात पनि बिल्कुल नेपाली स्वादकै थियो । खाने पनि हातैले मुछेर, (हामीतिर किरियापुत्रीले मात्रै खाने भए पनि) त्यो पनि केराको पातमा ।

होटलमा फर्केपछि मानवशास्त्री सुरेश ढकाललाई फोनमा सोधेँ, ‘के हामी पहाडी नेपाली र दक्षिण भारतीयका बीचमा कुनै ऐतिहासिक सम्बन्ध छ, भन्नाले पुर्ख्यौली सम्बन्ध छ ?’ उनले त्यसको सम्भावना नभएको बताउँदै स्वाद र संगीत अथवा कुनै सांस्कृतिक सम्पदाको समानता अरू धेरै कारणले पनि देखिन सक्छ भनिदिए । संस्कृतिको समकालीन उत्पत्ति, विकास र प्रसारणका अनेक सम्भावना पो हुँदा रहेछन् ।

घर फर्केपछि पनि मलाई दक्षिण भारतीयसँगको हाम्रो सांस्कृतिक (स्वाद र सांगीतको) समानताको चक्करले छोडेन । यसका बारे लेखिएका सामग्री खोज्न थालेँ । अनलाइन पुस्तकालय चहारेँ । र फेला पारेँ, कहिलेकाहीँ भौगोलिक, जातीय वा भाषिक रूपमा भिन्न समाजमा पनि एकै समयमा एउटै सांस्कृतिक सम्पदा उत्पन्न हुन सक्दारहेछन् । सांस्कृतिक मात्रै नभएर वैज्ञानिक आविष्कारै पनि हुन सक्दा रहेछन् । जस्तो कि हेर्नुस्, कोलम्बस अमेरिका पुग्दा उनले त्यहाँका आदिवासी रेड इन्डियनहरूले डुंगा चलाइरहेको देखेका थिए । अब आफैँ भन्नुस्, डुंगाको आविष्कारक कसलाई भन्ने ? कुन जाति वा व्यक्तिले पहिलो डुंगा बनायो भनेर तथ्य राख्ने ? यस्ता समकालीन र समतुल्य आविष्कार र उत्पादनको प्रतिलिपि अधिकार कसलाई हस्ते गर्ने ?

अझ कुरा अर्कै छ । म गीत, संगीत र नृत्यकै कुरामा फर्किन्छु । तपाईं–हामीले वास्तै नगरेको एउटा तथ्यमा एक छिन गम्नुस् । संसारभरका हिमप्रदेश (अल्पाइन रिजन) का गीत, बाजागाजा र नृत्यलाई ध्यानपूर्वक हेर्नुस् (सजिलोका लागि हाम्रै हिमाली क्षेत्रका जनजातिका नृत्य सम्झिनुस्) । उनीहरू कहिल्यै एक्लै नाच्दैनन् । समूहमा नाच्छन् । त्यो पनि एकअर्काको हात वा कम्मर पक्रेर । नाचमा हात होइन बढी खुट्टा चलाउँछन् । नृत्यको ताल पनि एकनासको र धीमा गतिको हुन्छ । सबैले एकसाथ दाहिने खुट्टा उचाल्यो अनि भुइँमा राख्यो । त्यसपछि देब्रे खुट्टा उचाल्यो अनि भुइँमा राख्यो । सकेसम्म गोलाकार भएर हलुका चालले फन्को मार्दै नृत्य सम्पन्न गर्‍यो ।

संसारभरका शीतक्षेत्रमा एकसमानको चालढालमा किन नाचिन्छ होला ? त्यस्तो संगीत र नृत्यको आविष्कार कुनै जाति, भाषा वा धर्मविशेषको कारणले नभएर भौगोलिक र प्राकृतिक कारणले भएको हो । हावाहुरी चलिरहने, हिउँ परिरहने यस्ता क्षेत्रमा एक्लै हिँड्न प्रायः सम्भव हुँदैन । हिँडिहाले ज्यान जाने खतरा रहन्छ । बाक्लो कपडा लगाएर एकले अर्काको साथ दिँदै सुस्तसुस्त चालमा हिँड्नु यहाँको भौगोलिक आवश्यकता हो । प्रकृतिले सुम्पेको यही आवश्यकताले नै यहाँको नृत्यको आविष्कार भएको हो ।

अब हिमालबाट अलिक तल पहाडमा ओर्लिनुस् । यहाँ एकल, दोकल वा सामूहिक सबै खाले नाच हुन्छन् । तर, संगीतको गति हिमालमा जस्तो धीमा हुँदैन । एकअर्कालाई (पूरै समय) नछोडीकन च्याप्प समातेर वा सम्हालेर नाच्ने पनि हुँदैन । मादलको घन्काइसँगै फन्फनी घुम्ने, बुरुक्क उफ्रिने, खुरुर्र कुद्ने नेपालका सबैखाले पहाडी नाचको समान विशेषता हो । नेपाल मात्रै नभएर संसारभरका पहाडी नाचमा उस्तै चालढालले फुर्तीसाथ किन नाचिन्छ ? कारण उही प्राकृतिक र भौगोलिक अवस्थाले हो । हाम्रैमा हेर्नुस् । पहाडका छरिता खोला तर्न होस् वा उच्चाल भीर उक्लिन होस् । वा कुनै टारीको एउटा आलीबाट बाख्रा खेद्दै अर्कोमा हाम्फालेर कुद्न नै किन नहोस् कसैको हात वा कम्मर समातेर फत्ते गर्न सम्भवै हुँदैन । पहाडले एउटा छरितो गति माग्छ । त्यो पनि एकल प्रयासको ।

अब तराईमा ओर्लिनुस् र त्यहाँका परम्परागत नाचलाई हेर्नुस् । पहाडमा जस्तो एकल नृत्य छैन । तर, हात वा कम्मर समातेर पनि नाचिन्नँ । संगीतको आवाज पनि चर्को चर्को छ । भाला, लाठीको प्रयोग छ । नाचमा आगोसमेत मिसिएको छ । त्यस्तो कसरी भयो ? कारण उस्तै छ । घना जंगलका बीचमा झुप्पा–झुप्पा गाउँमा बसोबास गर्ने जनजातिलाई जहिल्यै जंगली जनावरबाट आफू जोगिने अनि आफ्ना वस्तुभाउ तथा खेती जोगाउने सुर्ता भइरहने भयो । जंगली जनावरलाई तर्साएर खेद्न यस्ता ठूल्ठूला, तिखा र कर्कश आवाज निकाल्ने वाद्ययन्त्र चाहिए । लाठा–भाला चाहिए । आगोको प्रयोग अनिवार्यजस्तै भयो ।

गीत, संगीत र नृत्य मात्रै नभएर हाम्रा अन्य सांस्कृतिक सम्पदाको निर्माण र विकासमा पनि खासमा प्रकृतिले प्रभाव पारेको हुन्छ । खाने कुराको स्वाद, लगाउने पोसाक, बनाउने घर, चिन्ने चोक र चौतारामा पनि यसैको प्रभाव हुन्छ ।

दोस्रो प्रसंग तिहारको बारेमा हो ।

नेपालमा लामो समयदेखि ‘तिहार कसरी सुरु भयो ?’ भन्ने विषयमा लामो बहस चलेको छ । जातीय पहिचानको बहसको छेकोमा दसैँ र तिहारजस्ता चाडबाडहरू कतिले मनाउनै छोडेका छन् भने कतिले यस (तिहार) लाई हिन्दुकरण गरिएको निश्चित जनजातिको चाडबाड भएको अर्थमा व्याख्या पनि गरेका छन् । तिनको छिनोफानो गर्ने विज्ञता र सक्यता ममा छैन । इतिहास, संस्कृति र मानवशास्त्रका विज्ञहरूले यसका बारेमा बढी सामर्थ्य राख्लान् ।

इतिहासले ठूला राज्य भनेर बढाइँ गरेको भए पनि खासमा हाम्रा पहाडी राज्यहरू त्यस्ता ठूला थिएनन् । प्रशासनिक केन्द्र रहने दरबारदेखि एक दिनको पैदलयात्रा वा घोड–सवारीमा छिचोलिने क्षेत्रभित्रै हिजोका पहाडी राज्यहरू फैलिएका थिए । हाराहारीमा भन्दा अहिलेका एक जिल्ला बराबर एक राज्य थिए । राज्यका सीमाहरू वैज्ञानिक थिएनन् र स्थायी पनि थिएनन् ।

जति धेरै राज्य उति धेरै अन्तरद्वन्द्व, उति धेरै असुरक्षा, उति धेरै युद्ध ।

नेपालका पहाडी चाडबाडलाई युद्धको पृष्ठभूमिबाट अवलोकन गर्ने प्रयास यो आलेखको हो । उसो त हिन्दुहरूले मनाउने अधिकांश चाडबाडको पृष्ठभूमि युद्ध नै छ । राम, कृष्ण र विष्णुका अन्य अवतारले अरू कुनै आसुरिक प्रतिद्वन्द्वीमाथि गरेको विजयको सन्दर्भमा चाडबाड मनाउन थालिएका व्याख्या भएकै छन् । तर, ती युद्धलाई समकालीन समाजमा हुने युद्धसँग तौलेर अध्ययन गरियो भने संस्कृतिको उत्पादन, प्रशारण र वितरणमात्रै होइन, त्यसको मनाई (प्रस्तृति) मा हुने भौगोलिक विविधताको कोणबाट बुझ्न अझ मद्दत पुग्छ ।

देउसी–भैलोका टोलीहरू राज्यबाट खटाइएका हुन्थे । त्यसैले ‘बलि राजाले पठाएको’ भनिएकाे हो । उहिले हरिबोधिनी एकादशीको दिनसम्म देउसी–भैलो खेलिन्थ्यो । तर, तिहार सकिएपछिको देउसी–भैलो घरघरमा नभएर खेत–खलामा गएर खेलिन्थ्यो ।तिहारपछिको दान खलेगह्रामा थुपारिएको अन्नको नयाँ रासबाट झिकेर दिइन्थ्यो ।

विशेष कारण र अपवादलाई बेवास्ता गर्ने हो भने तिनताकाका अधिकांश युद्धहरू हिउँदमा हुन्थे । आउँदो हिउँदमा हुने वा हुन सक्ने युद्धको छायामा हाम्रा अधिकांश ठूला चाडबाडहरू मनाइएका हुन् । त्यसको सुरुआत तीजबाट हुन्थ्यो । ऋषिपञ्चमी अन्यत्र पनि मनाइएला तर तीज मनाइने नेपालमा मात्रै हो । मुख्य बाली धान रोपिसकी थकाई मारेर बसेको बेला पर्छ तीज । हिउँदको सम्भावित युद्धमा मरिने वा बाँचिने पक्को नभएपछि पुरुष सदस्यहरूले विवाहपछि परिवारबाट छुटेका महिला सदस्यलाई बोलाएर भेटघाट गर्ने र दुःखसुख साट्ने काम तीजमा हुन्छ । उता जन्मघर आएका विवाहित महिला सदस्यले कर्मघरमा छोडिआएको लोग्नेको दीर्घायुका लागि व्रत बस्नाको कारण पनि त्यही हो । (महिनावारी सुरु नहुँदै बिहे गरिने तत्कालीन चलनलाई मध्यनजर गर्दा) महिनाबारी भएका महिलाले मात्रै तीजको व्रत लिनुपर्ने भन्नुको अर्थ बिहे गरेका महिलाले मात्रै तीजको व्रत लिन्थे भनेर बुझ्नुपर्छ । पछि व्रतको अर्थ फेरियो र अविवाहित महिलाका लागि पनि त्यसलाई अनिवार्य गर्न थालियो । यस्तै महिनाबारी बन्द भएपछि पतिको दीर्घायु–व्रत लिनु पर्दैन भन्नुको अर्थ त्यो बेलासम्म महिलाको लोग्ने बूढो भइसक्ने र बृद्ध सदस्यहरूलाई युद्ध नलाग्ने कारणबाट बुझ्न सकिन्छ ।

तीजपछि लाग्छ १६ श्राद्ध, जसमा युद्धमा दिवंगत भएका आफ्ना पुर्खाहरूलाई सम्झिइन्थ्यो । श्राद्ध भनेको श्रद्धा न हो । त्यो १६ दिनमा उनीहरूलाई श्रद्धाञ्जली दिइन्थ्यो । कालगतिले बितेका पुर्खालाई सामान्य तिथिमा श्रद्धाञ्जली दिइन्थ्यो भने युद्धमा वा अकालमा बितेकालाई १६ श्राद्धमा । अहिले सबैखाले पुर्खालाई दुइटै श्राद्ध गर्ने चलन बसेको छ ।

१६ श्राद्ध लगत्तै शक्तिपूजा अर्थात् बडा दसैँ सुरु हुन्छ । व्याख्यामा युद्ध विजयको पर्व भनिए पनि खासमा बडादसैँ युद्ध तयारीको चाड हो । त्यसका लागि हातहतियारको जोहो गर्ने, तिनमा सान लगाउने, तिनको पूजा गर्ने आदि काम हुन्थ्यो । राज्यका सैनिक र प्रशासनिक सेवामा पजनी गर्ने काम यसै बेला हुन्थ्यो । युद्धको तालिम गर्ने, पौष्टिक आहार खाएर हृष्टपुष्ट हुने बेला पनि त्यही थियो । वृद्ध सदस्यसँग विजयको आशीर्वाद त्यसै मागिएको होइन ।

घटस्थापनादेखि तिहारको अघिल्लो दिनसम्म युद्धका अधिकांश तालिमहरू सकिन्थेँ । मुख्य बाली धान भित्र्याउन योग्य हुने तरखरमा रहन्थ्यो तर अघिल्लो वर्षको जगेडा अन्नपात अझै भकारीमै हुन्थ्यो । बारीको काट्नयोग्य अन्न र भकारीमा जगेडा अन्नको मूल्याङ्कनका आधारमा परिवारले आउने वर्ष खर्चिने खान्कीको हिसाबकिताब हुन्थ्यो । अर्को वर्षका लागि यतिसम्म चाहिएला भनी अनुमान गरी जगेडा देखिने सम्पत्तिलाई प्रयोग गरिने चाड भएको हुनाले नै तिहारलाई धनलक्ष्मीको चाड भनिएको हो । यही अतिरिक्त बच्ने मूल्याङ्कन गरिएको अन्नपातलाई दुई भाग लगाइन्थ्यो— जुवा तास खेल्ने र देउसी–भैलोमा दान गर्ने । देउसी–भैलोका टोलीहरू राज्यबाट खटाइएका हुन्थे । ‘बलि राजाले पठाएको’ भनेको त्यही हो । हामी सानो छँदासम्म काग तिहार र कुकुर तिहारको दिनमा भैली खेल्ने चलन थिएन । अन्तिमका तीन दिनमध्ये तेस्रो दिन भैली खेलिन्थ्यो भने चौथो र पाँचौं दिन देउसी । आजकाल गाउँका सबै घरमा खेल्न नभ्याएपछि तिहारका पाँचै दिनले समेत नपुगेर छैटौँ, सातौँ वा अझै बढी दिनसम्म पनि (सामाजिक कामको लागि आँटिएका) देउसी खेल्ने गरिन्छ । कतिपयले तिहारपछि किन भैलो खेलेको भनेर आलोचना पनि गर्छन् । तर, उहिले त झन् हरिबोधिनी एकादशीको दिनसम्म देउसी–भैलो खेलिन्थ्यो । तर, तिहार सकिएपछिको देउसी–भैलो घरघरमा नभएर खेत–खलामा गएर खेलिन्थ्यो । तिहारका ५ दिनभित्रको भैलीदान अघिल्लो वर्षको अन्नबाट दिइन्थ्यो भने तिहारपछिको दान खलेगह्रामा थुपारिएको अन्नको नयाँ रासबाट झिकेर दिइन्थ्यो ।

हरिबोधिनी एकादशीलाई फुल तार्ने एकादशी पनि भनिन्छ । फुल तार्नु भनेको खोला तर्न योग्य भयो भनेर निर्क्योल गर्नु हो । हेलिएर तर्नयोग्य नभएको खोलालाई डोरी (अहिलेको तुइनझैँ) को माध्यमबाट तर्न योग्य बनाउनु हो । त्यसपछि खोला तरेर पराई देशमा आक्रमण गर्न जाने साइत आउने भयो ।

तिहारको बेलामा आफ्ना दाजुभाइलाई झट्टै नसड्ने सुख्खा फलफूल, तेलमा तारिएका सेलरोटीलगायतका पोषिला परिकार त्यसै दिइएको होइन । तिहारमा दाजुभाइको पूजा गरेमा उनीहरूको दीर्घायु हुन्छ भन्ने अर्थ यहीँ निहित हुन्छ । दाजुभाइलाई यस्ता मिष्ठान्न उपहार त्यही दिनमै खान भनेर दिइएका होइनन् । भोलि युद्धमा छँदा भाइ भोकै पर्ला भनेर जगेडा राख्न दिइएका हुन् ।

हिउँदभरिको युद्ध सकिएपछि सिपाहीहरू चैतमा घर फर्किन्थे । हार्नेहरू या त मारिन्थे या त दासदासी बनाइन्थे । घर फर्किने भनेको जित्ने सिपाही नै हो । यसरी विजय उल्लासमा घर फर्केको सिपाहीको स्वागतार्थ चैतेदसैं अर्थात् रामनवमी मनाइएको हो । खासमा भन्ने हो भने चैतेदसैं मात्रै विजयादशमी हो । बडादसैँ भनेको युद्ध तयारीको चाड हो ।

तेस्रो प्रसंग नेपालका पहाडमा हिन्दुहरूले मनाउने चाडबाड किन भारत वा अन्य ठाउँका हिन्दुहरूले मनाउने चाडभन्दा फरक भए वा फरक तरिकाले मनाइए भन्नेबारेमा छ ।

नेपालका धेरै इतिहासकार र संस्कृतिविद्हरूले चाडबाड, मेला, जात्रा आदिलाई कुनै अमुक राजाले चलाएको चलनका रूपमा व्याख्या गर्छन् । जनश्रुति पनि त्यसरी नै बनेका वा बनाइएका हुन्छन् । यो हास्यास्पद र अल्छे व्याख्या हो, जसका लागि कुनै अनुसन्धानको आवश्यकतै पर्दैन । सयौँ वा हजारौँ वर्षदेखि चलेका यस्ता चाडबाड–जात्रा–पर्वहरू कुनै सानो देशको एउटा शासकको उर्दीका भरमा चलेका हुन् भन्ने कुरामा कम्तीमा म त विश्वास गर्दिनँ । चल्थ्यो भने आफूलाई सर्वशक्तिमान् सम्झने संसारका हरेका शासकले त्यसो गर्दा हुन् । हाम्रा प्रधानमन्त्री केपी ओली त झन् आफ्नो नामको जात्रा चलाउन उहिल्यै कम्मर कस्दा हुन् ।

कुनै राजाले दिएको उर्दीका भरमा त्यो देश मात्रै नभएर सारा छिमेकी (सम्भवतः शत्रु) मुलुकभर कुनै चाड मनाउने चलन चल्यो भन्नु कदाचित वैज्ञानिक व्याख्या होइन । त्यस्तो हुन्थ्यो भने शासकले चलाउने यस्ता चलन शासकको राजनीतिक सीमाबाहिरका क्षेत्रमा पनि किन स्थापित हुन्थ्यो ? हामीले चाडबाडहरूको उत्पत्ति र विकासका बारेमा नयाँ वैज्ञानिक विधिबाट सोच्ने सकेनौँ भने यो गल्ती गरिरहनेछौँ । मलाई के लाग्छ भने यस्ता सांस्कृतिक सम्पदाको सामाजिक, आर्थिक, लैङ्गिक, मानवशास्त्रीय व्याख्या हुनु जरुरी छ । अझ जरुरी छ त्यस्ता सम्पदा चलनकै रूपमा स्थापित गरिन आवश्यक ठानिनुको भौगोलिक र प्राकृतिक कारण खोज्न ।

मैले पहिलो प्रसंगमा हिमाल, पहाड र तपाईंका नाचको ताल–चाल–ढालमाथि प्राकृतिक व्याख्या यसैले गरेको हुँ ।

चाडबाड मनाउन चाहिने यस्तै भौगोलिक र प्राकृतिक कारणले गर्दा नै एउटै धर्मका एउटै चाड पनि सबै ठाउँमा मनाइँदैनन् । कम्तीमा उही तरिका र अर्थले मनाइँदैनन् । मुम्बईमा ‘दिवाली’ का दिन एउटा प्रेमीले आफ्नी प्रेमिकालाई ‘ह्याप्पी दिवाली’ भन्दै प्रेम प्रस्ताव राख्न सक्छ । तर, के हामीले ‘तिहारको शुभकामना’ भनेर आफ्नो प्रेमी वा प्रेमिकालाई प्रेमपत्र थमाउन सक्छौं त ? यस्तो फरक कसरी भयो त ?

किनभने हाम्रा सांस्कृतिक पर्वले धर्म अर्थात् मिथक (कथा) को आडेस लागेको मात्रै हो । खासमा संस्कृतिको उत्पादन र विकासलाई बुझ्न तीन ‘कृति’ लाई गाँसेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ : प्रकृति, संस्कृति र विकृति । प्रकृतिले दिएका कुराले मात्रै नपुगेपछि मान्छेले जे सुरु गर्छ, त्यो संस्कृति हो । संस्कृतिलाई प्रकृतिको विरुद्ध छाँटकाँट गरियो भने त्यो विकृति हो (किनकि संस्कृतिको निर्धारण प्रकृतिले गरेको हुन्छ ।)

जंगली खाद्यान्नले नपुगेपछि, जंगली जनावरको सिकारले नधानेपछि कृषि संस्कृति सुरु भयो । यसरी संस्कृतिका अनेकन आयाम बने । भाषा, वेशभूषा, आहार, निवास, जीवनशैली, कला, गीत, संगीत, नृत्य, साहित्य, धर्म, चाडबाड, जात्रा, मेला, पर्व... ।

हिन्दुइतरका नेपालका पहाडी जनजातिहरू कृषि संस्कृतिका उपासक हुन् । उनीहरूका चाडबाड, पर्व, जात्रा, मेला, गीत–संगीत, नृत्य आदि सबै कृषिसापेक्ष उत्सव हुन् । कृषि उत्पादनमा फरक पार्ने ऋतु परिवर्तन, मौसम, वर्षा, खडेरी आदिको प्रभावका आधारमा उनीहरूका धार्मिक विश्वास र अन्धविश्वासको निर्माण भएको छ । जीवनशैली बनेको छ ।

तर हिन्दुहरूको संस्कृति युद्ध संस्कृति हो । हिन्दुका सबै चाडबाडहरू मनाउन पर्नुका कारण स्वरूप सदैव एउटा युद्ध, लडाइँ वा संग्रामको पृष्ठमूमि छ । राम, कृष्ण, वामनलगायत विष्णुका अनेक अवतार, महादेव वा दुर्गा आदिले जितेका लडाइँको स्मृतिमा हिन्दुका चाडबाडहरू मनाइएका छन् ।

नेपालका खसहरूको हिन्दुकरण भएपछि (यसो भन्नेहरू पनि भएकाले) होस् अथवा नेपालमा हिन्दुहरूको प्रवेश भएपछि होस् (यसो भन्नेहरू पनि भएकाले) वा नेपालमा हिन्दु र प्रकृतिपूजक गैरहिन्दुले एकैसाथ बास बसेपछि (यसो भन्नेहरू पनि हुन सक्ने भएकाले) युद्ध संस्कृतिका उपासक हिन्दुहरूको घुलमिल यहाँका आदिवासी प्रकृतिपूजकहरूसँग भयो । युद्ध संस्कृति र कृषि संस्कृतिको अन्तरद्वन्द्व, संवाद र सहमतिका आधारमा नेपाली पहाडमा नयाँ संस्कृतिको निर्माण भएको हो । किनकि प्रकृतिलाई अपहेलना गर्ने हिम्मत कसैलाई हुँदैन । यहाँका हिन्दुका चाडबाडहरू आदिवासीका प्राकृतिक चाडबाडसँग मिसिए, घुले । यसरी घुल्दा दुवैतर्फ केही नयाँ चाडबाड निस्किए वा भनौँ चाडबाड मनाउने नयाँ तरिका निस्किए । नभए भारतीय हिन्दुले ‘दिवाली’ मा नखेल्ने भैलो नेपाली हिन्दुले किन खेल्थे ? दसैँमा अक्षता र जमरा किन लगाउँथे ? गोठ र खर्कपूजा किन चल्थ्यो ? लुतो किन फालिन्थ्यो ? धानको पहिलो पुला हिमाललाई किन चढ्थ्यो ? गाउँको पुछारमा झाँक्रीको थान किन बसालिन्थ्यो ? हरेलो किन हालिन्थ्यो ? साउने–पुसे–माघे संक्रान्ति, असार १५, किन मनाइन्थ्यो ?

जसरी नेपालका गैरहिन्दु प्रकृतिपूजकमाथि हिन्दु धर्मको प्रभाव पर्‍यो, उसै गरी यहाँका हिन्दुमा प्रकृति पूजकहरूको पनि प्रभाव परेको छ । नेपालका (त्यसमा पनि पहाडी) हिन्दुहरू प्रकृतिपूजक हिन्दु भएका छन् । प्रकृतिपूजकहरू भने हिन्दु प्रकृतिपूजक भएका छन् । यसको अनुपात र विस्तृतिमा भने अवश्य फरक छ । यहाँ यतिखेर संस्कृतिलाई धर्मसँग जोड्ने शासकीय यत्न, हिन्दु धार्मिक शासकहरूको ऐतिहासिक वर्चस्व र तिनले लादेको धार्मिक एकलौटीपनका कारणले हाम्रो सांस्कृतिक अन्तरघुलनमा परेको/पारिएको अप्राकृतिक प्रभाव र त्यसले जन्माएको अल्पसंख्यक जातिको सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचानमाथिको अपमानको जालोलाई बिर्सनु भने अवश्य हुँदैन ।

त्यसो त अहिले संस्कृति कम विकृति ज्यादा चल्तीमा छ ।

प्रकाशित : कार्तिक २९, २०७७ ०९:४५

 

हस्तकला कालिगढ यसको महत्व र परम्परा

 

हस्तकला कालिगढ यसको महत्व र परम्परा

हरि सिन्चुरी वि.क., २०७७ मङ्सिर १५ सोमबार

https://newsabhiyan.com/news-details.php?nid=72267

हस्तकला भन्नाले विशेष दक्ष तथा अनुभवी कालिगढहरुद्धारा आफ्नै कला संस्कृति परम्परागत वस्तुहरुलाई विभिन्न कच्चा पदार्थहरु तथा स्रोतसाधनको प्रयोगबाट हस्त निर्मित गरिएको सामग्रीहरुलाई हस्तकलाको वस्तु भनेर चिनीन्छ । विशेष चाडपर्व, अवसरहरुमा बिभिन्न किसिमका सामग्रीहरु प्रयोगमा ल्याईन्छ । नेपालमा हस्तकला क्षेत्रमा लगभग ११ लाख जना कालीगढहरु प्रत्यक्ष लागि रहेका छन् ।

यो क्षेत्रबाट उनीहरुको घर परिवार चलिरहेको छ । जस्तै शिक्षा, स्वास्थ्य र अन्य आर्थिक दैनिकी यसै क्षेत्रबाछ चलेको छ  ।
हस्तकला भन्ने बित्तिकै सिमित स्रोत र साधन दक्ष कालिगढ जनशक्तिबाट आफ्नै घर र घर परिवारबाट घर घरमै बसि आफ्नो पुर्खाले गरिरहेको परम्परागत पेसालाई बिडो थामेर त्यसलाई निरन्तरता दिई राख्ने कामलाई नै हाम्रो जस्तो विकासन्मुख देशमा हस्तकला मानिन्छ ।

तर अहिले विकसित देशहरुमा हस्तकलालाई परिमार्जन गरिे थोरै मात्रामा हात प्रयोग गरि धेरै मात्रमा आधुनिक औजार तथा मेसिनहरुको प्रयोग गरि विश्वबजारमा प्रतिस्पर्दा गर्न सकिने हिसाबले सामान बनिरहेको  छ । मुख्य हस्तकलाका सामान वस्तुहरुमा जम्मा जम्मि ३० वटा वस्तु पर्दछ ।

हस्तकलामा धेरै किसिमका बिदाहरु छन् जस्तै ः सुनचाँहि, मेटल लगायतका बहुमुल्य धातुहरुको गरगहना तथा सरसामान उत्पादन, धातुका सरसामान, ढुङ्गाका मूर्ति तथा कलात्मक वस्तुहरु, काष्टकला, मूर्तिकला, पोष्टरकला, चित्रकला, सेरामीक, हातेकागज थान्का, बेदबास लगायत धेरै बिदाहरु छन् । प्रकृतिक रेसाजन्य कपडा लगायत आदि । 
वार्षिक नेपालबाट १० अर्बभन्दा बढी निर्यात भइरहेको र ११ लाख यूवालाई प्रत्यक्ष रोजगार दिने क्षेत्र हो । यस क्षेत्रमा काम गर्ने कालीगढहरु ५०% भन्दा बढी नेपालका आर्थिक रुपमा पछि परेका र समाजले पछाडि पारेका एउटा समुदाय (दलित समुदाय) पर्दछ र बाकि जनजाति तथा अन्य वर्ग   पर्दछ । यसै व्रmममा भन्न मन लाग्छ ५०% बढी कालिगढहरु जो सिप र सिर्जना अग्रपंक्तिमा भए तापनि उनिहरु आर्थिक रुपमा र शैक्षिक रुपमा पछि परिरहेका छन् ।

यो क्षेत्रमा आजभोलि दक्ष्य कामदारहरु पलायन भएर खाडी लगायत विभिन्न देशमा गई तल्लो दर्जाको श्रम गर्न बाध्य छन् र केहि वर्षयता नेपाली कालिगढहरु विदेश गई श्रम यहि गर्न जाने प्रचलन बढ्दो व्रmममा छ । जस्तै ः चाइना, इण्डिया, भुटान, इण्डोनेसिया, थाइल्याण्ड आदि जुन नेपालका लागि राम्रो छैन । हाम्रो कला, संस्कृतिक, मौलिकतालाई नै भोली यसले धरापमा पार्नसक्छ र अर्को कुरा नेपालबाट वार्षिक रुपमा हुने निर्यातमा कमि आई अर्थतन्त्रमा नकारातमक असर पर्न जान्छ ।

युवा हरुमा अहिले एउटा यस्तो लहर छ एकचोटी विदेश घुमेर जेट चढेर आउ । बुढापाकाले भन्ने गरेको उखान जस्तै “नयाँ ठाउँ पनि हेरौ, मुख पनि फेरौ” र अर्को कुरा चाहि यो क्षेत्रमा काम गर्ने कालिगढहरुले आत्मासम्मान नपाएको र हाम्रो देशमा काम गर्नेलाई गर्ने सम्मानजनक व्यवहारको कमि तथा यस क्षेत्रमा रहेर कालिगढहरुले आफ्नो आर्थिक उन्नती गर्न नसक्नु र कलाको मूल्याङ्कनको अभाव छ । अहिले सम्म नेपाल सरकारको तर्फबाट यो हस्तकला क्षेत्रमा काम गर्ने कालीगढहरुको सक्षमता मापन गर्ने संयन्त्र छैन ।

यस्तो संयन्त्र बनाएर नेपालका कालिगढहरुको क्षमतामापन गर्नुपर्छ र राम्रो कालिगढलाई नेपाल सरकारले प्रोत्साहन स्वरुप बिना धितो ऋण उपलब्ध गराउने, उसले उत्पादन गरेको उत्कृष्ठ सम्भावना भएका सामाग्रीहरुको लागि बजारीकरण तथा बजार बिस्तार गर्ने हो भने यो समस्या बिस्तारै हल हुनेछ र हाम्रो परम्परागत सिप, मौलिक कला, परम्परागत पेशाहरु अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण हुदै जाने थियो ।

नयाँ पिढीमा भएको नैरास्यतामा कमि आई आकर्षण बढ्दै जाने थियो । नोट ः नेपालमा उत्पादिन हस्तकलाका सामग्रीहरुको विश्वबजारमा आकर्षण बढ्ने व्रmममा छ । हाम्रो छिमेकी देशहरु भारत, चिन लगायत जापान, युरोप, अमेरिका, ल्याटिन अमेरिका तथा लगायत विभिन्न देशमा नेपाली हस्तकलाका वस्तुहरुको माग बढ्दो छ ।
आज नेपालमा सुनका गरगहना बनाउने कालिगढहरु ५०% भन्दा बढी बङ्गालका छन् । भोली यस्तै अवस्था भैरह्यो भने हाम्रो नेपाली कालिगढहरु विदेशी भूमिमा गई जोखिम मुलकमा श्रम गर्न बाध्य हुने र यो क्षेत्रमा बाहिरी मुलुकबाट जनशक्ति भित्र्याउनु पर्ने अवस्था हुन्छ ।

नेपाली वस्तुहरु प्रयोगमा ल्याउनको लागि हामी नेपालीहरुनै जागरुक भई आफ्नै उत्पादनलाई उपभोग गर्ने चलन चलाउन पर्छ र यसो गर्दा आयातित वस्तु घट्छ आफ्नो देशमा उत्पादित हस्तकलाका सामानहरुमा मोह बस्छ जुन हामी सबैका लागि राम्रो हुन्छ ।

देश र जनताको लागि र हामी सबैले बुझ्न जरुरी कुरा के छ भने नेपालि सामान विश्वका शिक्षित र सक्षम मानिसहरुले प्रयोग गर्दछन् भने हाम्रो देशमा उत्पादन गरेको नेपालीपन, नेपाली कला, नेपाली माया मिसिएको सामान किन प्रयोग नगर्ने ? नेपालका सिर्जनाहरु र कलाहरु विश्वका कुनै कला र सिर्जना भन्दा कमी छैन उत्कृष्ट छन् । हामी नेपालीहरुले यो विश्वका उत्पादन भन्दा किफायति पनि छ अब के चाइयो ? मात्र हाम्रो सोचाई परिवर्तनको खाचो छ ।

यो सबै कुराहरुको तालमेल मिलाएको खण्डमा नेपाली हस्तकला र नेपाली उत्पादन राष्ट्रिय र अन्तराष्ट्रिय रुपमा प्रतिश्पर्धा र निर्यात हुनेछ । विदेशमा बस्ने नेपाली दाजुभाई तथा दिदीबहीनी हरुमा पनि यस किसिमको भावना आवश्यकता   छ । यसो भएको खण्डमा अगाडि भनिएको सिमित स्रोत र साधन भर्ने ठाउँमा असिम स्रोत र साधन प्रयोग गरि देशको मेरुदण्डको रुपमा यो उद्योग हुनेछ ।

चाँदीका गरगहना बनाउने कालिगढहरु मुख्य दुई किसिममा विभाजन गर्न सकिन्छ । एउटा पौराणिक डिजाइन र अर्को आधुनिक डिजाइन निर्माण गर्ने । पौराणिक डिजाइनका गहनाहरु विशेष चाडपवर्ममा प्रयोग गरिन्छ भने आधुनिक डिजाइनका गहना सुन्दरताको लागि प्रयोग हुन्छ ।

यस क्षेत्रमा लाग्ने कालिगढहरुको विदेश पलायन हुने क्रम बढ्दो छ । राज्यबाट यसक्षेत्रमा लागेका कालिगढहरुलाई विदेशीनुबाट रोक्नको लागि विशेष प्याकेज कार्यक्रमहरु ल्याएर स्वदेशमै रोजगारीको अवसर मिलाउनु पर्ने देखिन्छ ।
लेखक हरि सिन्चुरी वल्र्ड क्राफट्स काउन्सिल २०१६ बाट इन्टरनेशनल स्तरको सम्मान पाएका उत्कृष्ट कालीगढ हुन् । 

दसैं: शास्त्रीय आवरणमा छोपिएको नेपाली मौलिक चाड

 

दसैं: शास्त्रीय आवरणमा छोपिएको नेपाली मौलिक चाड

डा. मीन श्रीस मगर

९ कार्तिक २०७७, आईतवार २३:३०

https://www.sajhahub.com/others/,

डा. मीन श्रीस मगर

परिचय

नेपाली समाज जातजाति, भाषाभाषी, धर्म–संस्कृति र भूगोलका आधारमा विविधतायुक्त भए पनि राज्यले हिन्दू शास्त्रीय मान्यताको सापेक्षतामा राखेर हेर्ने परम्पराका कारण यहाँ मनाइने सबै चाडवाडहरू हिन्दू ठहरिएका छन् ।

नेपालको संविधान २०७२ मा धर्मनिरपेक्ष राज्य उल्लेख गरिएको भए पनि दसैं, तिहार लगायतका राष्ट्रिय चाडवाडहरूलाई सरकारी सञ्चार माध्यमहरूबाट ‘हिन्दूहरूको महान् चाड’भनेर प्रचारप्रसार हुँदै आइरहेको छ । राज्यले दसैंलाई हिन्दू धार्मिक चाड भने पनि विभिन्न समुदायमा आ–आफ्नै मान्यता र फरक–फरक शैलीमा मनाउने गरिएको पाइन्छ । यदि दसैं हिन्दू धार्मिक चाड नै भए त हिन्दू दर्शनको उद्गम स्थल भारत र नेपालमा समान शैली, विघि र प्रक्रियामा मनाइनु पर्ने हो । त्यसैले दसैं शास्त्रीय मान्यताका आवरणमा छोपिएको नेपाली मौलिक चाड हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ ।

जहानीय राणा शासनका संस्थापक जंगबहादुर कुँवरले वि. सं. १९१० सालमा लागू गराएको हिन्दू धर्मशास्त्रमा आधारित मुलुकी ऐनको प्रभावबाट जसरी नेपाली समाज आजसम्म जातीय तथा लैङ्गिक विभेद र छुवाछुतको अमानवीय दलदलमा फसिरहेको छ । त्यसरी नै नेपाली मौलिक चाडवाडहरू पनि त्यही मुलुकी ऐनको कुप्रभावबाट सङ्क्रमित बनेको छ । वास्तवमा नेपाली समाज धार्मिक तथा सांस्कृतिक औपनिवेशिकरणको दासताबाट मुक्त हुन सकिरहेको छैन । त्यसैले आफ्नै पुर्खाहरूबाट स्थापित मौलिक परम्परागत धरोहरहरूलाई पनि सतही अध्ययन र बतासे निष्कर्षका आधारमा आयातित ठान्ने र भत्काउने बाटोमा उन्मुख भइरहेको देखिन्छ ।

दसैंका मौलिक पक्ष

नेपालमा मनाइने ‘दसैं’भारतमा मनाइने ‘दुर्गापूजा वा दशहरा’को नेपाली भर्सन होइन । प्राचीनकालदेखि नेपालका पहाडी समाजमा मनाइने शरदकालीन कृषि उत्सव (harvest festival)हरूको विकसित तथा एकीकृत रुप नै दसैं हो । असोज महिना वर्षे बाली मकै स्याहार्ने र हिउँदे बाली जौं, तोरी आदि लगाउने समय भएकाले बाली लगाउनु र स्याहार्नु अघि पितृ र प्रकृतिबाट आशीर्वाद लिने तथा धन्यवाद दिने संस्कार सम्पन्न गर्ने क्रममा शरदकालीन उँघौली उत्सव दसैं स्थापित भएको हो ।

नेपाली चाड दसैंमा ऐतिहासिक मगरात भनिने गण्डकी प्रश्रवणक्षेत्रको स्थानीय मान्यता, विधि र शैलीको प्रभाव बढी देखिन्छ भने शास्त्रीय मान्यताको प्रभाव आवरणीय वा सतही रहेको छ । सामान्यतया असोज शुक्लपक्ष प्रतिपदादेखि पूर्णिमासम्मको अवधिलाई दसैं भन्ने गरिन्छ ।

यो समयलाई धौलागिरी र राप्ती क्षेत्रका मगरहरूले पितृपक्ष मान्दछन् । वागलुङ, गुल्मी र अर्घाखाचीका ‘चारथर–तीनघर–चारखाल’ समूहका मगरहरूले दसैंको षष्टीका दिन पितृपूजा गर्दछन् । पश्चिम वागलुङको निसी र रुकुमको खलङ्गा, महत, रुघा आदि स्थानका मगरहरूले अष्टमीका दिन कुलपितृ पूजा गर्दछन् । गुल्मीको ऐतिहासिक मुसीकोटदरवारको दसैंघरमा सारु मगर पुजारीले नवमीका दिन आफ्नो कुल भैरमलाई पुज्ने गर्दछन् । पितृपूजामा दहीचामलको टीका र जमराको प्रयोग गरिन्छ (श्रीस मगर; २०६८: १२४) । खासगरी फूल नपाइने समयमा पितृ र प्रकृतिको पूजा गर्दा मगरहरूले जौंको जमराको प्रयोग गर्दछन् । वागलुङ ताराखोलाका मगरहरूले साउने सङ्क्रान्तिमा पनि जौंको जमरा प्रयोग गर्दछन् भने रुकुम रोल्पातिरको मगर समाजमा माघे सङ्क्रान्ति र सोही समयमा गरिने पितृपूजामा जौंको जमरा र दहीचामलको टीका प्रयोग गर्दछन् (घर्ती मगर, २०७१: ६१ र श्रीस मगर, २०७५: ८८) । डोल्पाली मगरहरूले चैतमा मनाउने रुङ्मा (चैती) चाडमा जौंको जमरा र दहीचामलको टीका लगाउँदछन् (बुढामगर र घर्तीमगर, २०७१: १६५) ।

त्यसैले दहीचामलको टीका र जमरा मगर संस्कृतिको प्रतीक बनेको देखिन्छ, जुन प्रतीक दसैंसँग अन्तरसम्बन्धित भएर नेपाली राष्ट्रिय संस्कृतिको समेत प्रतीक बन्न पुगेको हो । नेपालको तराई र भारतमा मनाइने दुर्गोत्सव वा दशहरामा दहीचामलको टीका र जमराको चलन छैन ।

पिङ्, मारुनी,सराँय नाच र कृषि औजार तथा कोटपूजा दसैंको अर्को मौलिक विशेषता हो । दसैंको आगमनसँगै कोटघरका छेउछाउमा युवाहरूले लिङ्गेपिङ तथा चर्खेपिङ हाल्ने, युवतीहरूले खाजाको व्यवस्थापन गर्ने, पिङ खेलेर रमाइलो गर्ने र झाम्रे बस्ने पुरानो चलन आद्योपान्त चलिरहेको पाइन्छ । अष्टमीका दिन कोट–मौला पूजा गरेपछि साँझपख मारुनी नचाउने गरिन्छ । यसैगरी दशमी अर्थात टीकाको दिनदेखि पूर्णिमासम्म पश्चिम पहाडका गुल्मी, अर्घाखाँची, स्याङ्जा, पाल्पा, प्यूठान, बागलुङ लगायतका जिल्लाहरूमा सराँय नाच्ने गरिन्छ । खुँडा, खुकुरी, तरवार, ढाल जस्ता हतियारहरू प्रयोग गरेर युद्ध अभ्यास वा त्यसको अभिनय गरेर सराँय नाच नाचिन्छ । वाइसी–चौवीसीकालमा सराँय नाचको विकास भएको मानिन्छ । ‘सरायँ नाच’मगर भाषाको ‘सरङ्या स्याई’बाट अपभ्रंश भई जनजिब्रोमा प्रचलित भएको हो । ‘सरङ’नक्कल गर्नु तथा ‘सरङ्या’नक्कल गर्ने व्यक्ति वा नक्कले र ‘स्याइ’को अर्थ नाच हुन्छ । युद्धको नक्कल वा अभिनय गरेर नाचिने नाचको अर्थमा सराँय नाच जनजिब्रोमा प्रचलित भएको बुझिन्छ । वर्षेवाली स्याहार्ने र हिउँदेवाली लगाउने समयमा आफ्ना कृषि औजारहरू दुरुस्त राख्न र त्यसको सुरक्षित प्रयोगका निम्ति एकै स्थानमा राखेर पूजागर्ने क्रममा सैन्य प्रयोजनका निम्ति प्रयोग गरिने खड्ग लगायतका हतियार समेतको पूजा तथा प्रदर्शन गर्ने चलन बस्न गई कालन्तरमा खड्गजात्रा तथा खड्गसिद्धीका विधिविधान र सराँय नाचको परम्परा विकास भएको हो । कोट भनेको हतियार भण्डार हो ।

दसैंमा पूजा गरिने कोटघरहरूमा खुकुरी, खुँडा, ढाल, बन्दुक जस्ता हातहतियारहरू राखिएका हुन्छन् । नेपाल एकीकरणको समयमा कृषि औजार एवं हातहतियार भण्डार गरिने कोटघरहरू देवीका देवस्थलहरूका रुपमा रुपान्तरण भएको बुझिन्छ । राणाकालमा कोट–मौलालाई स्थानीय प्रशासनिक इकाई वा त्यसको केन्द्रको रुपमा समेत लिइन्थ्यो ।

दसैंको सप्तमीका दिन कोटघरहरूमा फूलपाती भित्र्याउने चलन गोरखाको मौलिकता हो । स्थानीय परिवेशमा उपलब्ध हुने वस्तुहरू धानको बाला, मकै आदि अन्नबाली केरा, दारिम, बेल, उखु आदि फलफूलका साथै माने (जलुको), कचूर, जयन्ती, हलेदो (बेसार), अशोक आदि वनस्पतिलाई फूलपातीका रुपमा दसैंघर (कोटघर) मा चढाउने गरिन्छ । एकीकरणको क्रममा गोरखा राज्यको राजधानी काठमाडौं स्थित हनुमानढोका दरवारमा सरेपछि गोरखा दरबारका मगर पुजारीहरूले फूलपाती हनुमानढोका दसैंघरमा भित्र्याउने परम्परा बसालिएको हो । ऐतिहासिक मगरात भनिने गण्डकी र राप्ती प्रश्रवणक्षेत्रमा अहिलेसम्म पनि कोटघर (दसैंघर) हरूमा मगर पुजारीको परम्परा रहेको छ । गोरखादरवार, लमजुङदरवार दसैंघर, कास्कीदरवार दसैंघर, हनुमानढोकादरवार दसैंघर, मुसीकोट दरवार, सल्यानकोट, मनकामना, आलमदेवी लगायतका सबैजसो दसैंघरका पुजारी वंशपरम्परा अनुसार मगर जातिका रहेका छन् ।

त्यसैले दसैंमा दहीचामलको टीका र जमराले कुलपितृ, कृषि औजार एवं कोट–मौला पुजेर परिवारका मान्यजनबाट आशीर्वाद लिनु, कोटघरमा फूलपाती भित्र्याउनु, मारुनी र सराँय नाच्नु, पिङ खेल्नु आदि ऐतिहासिक मगरात क्षेत्रका मौलिक विशेषता हुन् ।

काठमाडौं उपत्यकाका रैथाने नेवार समुदायमा आश्विन शुक्लपक्षलाई मोहनी चाडको रुपमा मनाउने प्रचलन रहेको पाइन्छ । घटस्थापनाका दिन आगमघर (पूजाकोठा) मा जमरा (नःलस्वाँ) राखेर मोहनी चाडको प्रारम्भ गरिन्छ । त्यसपछि दसमीसम्म विभिन्न शक्तिपिठहरूमा पूजाआरधना र विभिन्न स्थानहरूमा विभिन्न जात्रा चलाइन्छ । अष्टमीका दिन आफ्नै टोल र शक्तिपिठहरूमा पूजाआजा गर्नुका साथै कुछिभ्वय् (एकै कुलका सदस्य परिवार बसेर गरिने भोज) गरिन्छ । नवमीका दिन अदुवाको बोट, उखुको वोट, कालो र रातो कपडा राखेर घरघरमा आफ्ना पेशा र व्यवसायमा प्रयोग गरिने औजार तथा सामानहरूको पूजा गरिन्छ जसलाई स्याक्वत्याक्व भनिन्छ । यसै दिन दियो बालेर मोहनी टीका भनिने कालो टीका बनाइन्छ । नवमीका दिन कुखुरा, हाँस आदिको बलि दिएर दाजुभाइ बसेर भोज खाने कार्यलाई सीकाःभू भनिन्छ ।

दसमीको दिनको कार्यक्रमलाई चालं क्वकायेगु भनिन्छ । अघिल्लो दिन पूजा गरी राखिएका सामानहरू दसमीका दिन पूजा गरेर निकालिन्छ । यसो गर्दा सिद्धि प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ । दसमीमा मोहनी टीका, रातो र सेतो कपडाको कोखाः माला लगाइन्छ । यस दिनमा चेलीवेटी बोलाएर टीकाजमरा लगाई भोज ख्वाइन्छ । मोहनी चाडमा पूर्णिमासम्म आफन्त नातेदर बोलाएर खुवाउने गरिन्छ । टेबहा, कोहिटी, असन, मखन, यटखा आदि टोलहरूमा बौद्धमार्गी नेवारहरूले तान्त्रिकमतानुसार नवमी र दसमीका दिन खड्गजात्रा चलाउँछन् । पञ्चमीका दिन पचली भैरव र अजिमा (आजु र आजिमा देवत्व प्राप्त गरेका पुर्खाहरू) देवीका जात्रा भव्यताका साथ मनाइन्छ ।

पाटनमा नवरात्रदेखि दसमीसम्म प्रत्येक रात अष्टमातृका नृत्य (गँप्याख) मूलचोकमा नचाउने परम्परा छ । पुरानो गुहेश्वरी बालाजुबाट नेवारी ज्यापुहरूले बोकेर क्षेत्रपाटी ल्याई हनुमानढोका कडेल्चोक भगवती पीठमा फूलपाती (३३ थरीका फूल र पात) भित्र्याउने मल्लकालीन चलन पनि यद्धपि रहेको पाइन्छ । यसरी फूलपाती भित्र्याउँदा हाँसको बलि दिइन्छ । ललितपुरको दक्षिणी खोकना गाउँमा घटस्थापनाको दिनदेखि नवमीसम्म सिकाली जात्रा चलाएर उत्सव मनाइन्छ । चौठीका दिनमा गुठीमा राँगो बलि चढाइ साँझ सामुहिक भोज गरिन्छ । पञ्चमीका दिन गाउँभरिका मन्दिरहरूमा रहेका मूर्तिहरू बाहिर निकाली खटमा राखेर विशेष पूजा गरिन्छ भने साँझ खट यात्रा गराइन्छ । षष्ठीका दिन गुठीबाट देवीनाच, श्रीकालीको नाच गरी जात्रा निकालिन्छ । जात्रापछि भोजभतेर पनि हुन्छ । सप्तमीको दिनभरि विभिन्न देवीको नाच गरी साँझतिर मन्दिर प्रवेश गराइन्छ । अष्टमीमा गुठीबाट देउताका मूर्तिहरू बाहिर निकाली गाउँभरि जात्रा गराई राति पुनः स्थापित गराइन्छ । नवमीका दिन प्रत्येक घरमा पाठपूजा गरी गुठीमा सामुहिक भोज खाएर सिकाली जात्रा समापन गरिन्छ । यसरी नौ दिनसम्म जात्रा मनाए पनि त्यस गाउँमा दसमीका दिन टीकाजमरा लगाउने चलन छैन ।

तराईबासी नेपालीहरूले दसैंको बेला दशहरा वा दुर्गापूजा भनेर अलि भिन्न शैलीमा मनाउने गर्दछन् । पहिलो दिन कलशस्थापनादेखि दस दिनसम्म दुर्गाभवानीको विधिपूर्वक पूजाअर्चना गरिन्छ । दुर्गासप्तशती पाठका साथै घरघरमा महादेव पूजन गरिन्छ । यस अवधिमा प्रत्येक विहान घरघरमा ढोल बजाएर दुर्गाभवानीलाई आह्वान गर्ने चलन छ । जनकपुरधाममा दुर्गाभगवतीको मूर्ति बनाएर दस दिनसम्म पूजाआराधना र सांस्कृतिक कार्यक्रम गरिन्छ । घरको प्रवेशद्वारमा गोलाकार मोसो दल्ने, बोक्सीको प्रभावबाट बच्नका लागि कालो कपडामा हिंग, लसुन र सुईको टुक्रा बाँधेर बालबालिकाको घाँटीमा झुण्ड्याउने चलन रहेको पाइन्छ । तान्त्रिक र बोक्सीको टुनामुनालाई प्रभावहिन बनाउन दसैंभरि तन्त्रविद्यामा आधारित झिझिया नृत्यको आयोजना हुनेगर्दछ ।

सन्थाल समुदायमा दसैंभरि सन्थालनाच नचाइन्छ । असंख्य छिद्र भएको माटोको गाग्रोभित्र माटाकै दियो बालेर किशोरीहरूले शिरमा राखी नाच्ने यो नाच घटस्थापनादेखि शुरु गरेर दशमीको रातिसम्म नाचेर गाग्रोलाई नजिकैको जलासयमा सेलाइन्छ । दसैंको बेलामा घटस्थापनादेखि तृतीयासम्म विभिन्न शक्तिपिठहरूबाट बाजागाजा सहित झाँकी निकालिन्छ र बेलवृक्षको पूजा गरिन्छ जसलाई बेलनौती भनिन्छ ।

त्यसपछि एउटै हाँगामा जुधेर फलेका बेलफललाई पहेंलो कपडाले बेरेर मन्त्रोचारण गरी बाँधिन्छ । सप्तमीमा सो बेललाई टिपेर शक्तिपिठहरूमा लगेर बलि दिइन्छ । अष्टमीका दिन राजदेवीको मन्दिरमा बलिपूजा गरिन्छ । कतिपय स्थानमा पञ्चमी, सप्तमी, अष्टमी र नवमी तिथिमा बलि प्रदान गरिन्छ । मिथिलामा दसैं घटस्थापनादेखि नवमीसम्म मात्र मनाइन्छ । दसमीका दिन विहानै नीलकण्ठ चराको दर्शन गरेर दहीचिउरा खाने परम्परा पाइन्छ । घरमा राखिएको जयन्ती लगाइन्छ तर टीका लगाउने चलन छैन । दशमीका दिन मूर्ति स्थापना गरेको स्थान तथा काली र भगवती मन्दिरमा मेला लागेपछि दशहरा समापन हुन्छ । कोजाग्रत पूर्णिमाका दिन लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ । मिथिलाका विवाहित महिलाहरूले नवरात्र प्रारम्भ भएदेखि पतिको दीर्घायुको कामना गर्दै उपासना बसेर सप्तमीका दिन दुवो, अक्षता, बेसार, जनै, सुपारी र भेटी सहितको पोका दुर्गादेवी भवानीको खोइँछ (पोल्टा) मा चढाउने परम्परा रहेको छ । माटोबाट बनाइएका देवीका प्रतिमाहरूका आँखा उघार्ने विधि पनि सप्तमीकै दिन गरिन्छ । षष्टिकै दिन रोजिएको बेलको भेट्नाले कातेर आँखा उघार्ने चलन रहेको छ ।

समग्रमा तराईको दशहरा चाड आसामी र वंगाली समुदायको जस्तो बढी धार्मिक र तान्त्रिक हुन्छ भने पहाडी भेकमा मनाइने दसैं बढी सांस्कृतिक र सामाजिक हुन्छ ।

नेपाली वौद्धमार्गीहरूले दसैंलाई राष्ट्रिय चाडकै रुपमा युगौंयुगदेखि मनाउँदै आइरहेका छन् । काठमाडौंका वौद्ध तथा हिन्दूमार्गी नेवार समुदायले समान आस्था र मर्यादाका साथ दसैं मनाउँदै आएका छन् । पाटनवासीले दसैंको अवसरमा कुमारीको हातबाट रातो टीका र जमरा ग्रहण गरी दक्षिणा दिने गर्दछन् । कुमारी वौद्धमार्गी वज्राचार्य परिवारबाट गुठीले नियुक्ती गर्ने परम्परा रहेको छ । काठमाडौं वौद्ध स्तुपा क्षेत्रमा बसोबास गर्ने अधिकांश वौद्धमार्गीहरूको घरघरमा दसैंको रातो र कतिपयले सेतो टीका र जमरा लगाउने चलन रहेको पाइन्छ । दोलखा जिल्लाको उत्तरी भेकमा पर्ने ऐतिहासिक एवं धार्मिक महत्वको विगु गुम्वामा बलि चढाएपछि दैनिक वत्ति बाल्ने परम्परा अद्यापि कायम छ । धार्मिक महत्वको धरोहर मानिने यस गुम्वामा हरेक वर्ष दसैंमा पशु बलि दिइए पछि प्रायश्चित स्वरुप वत्ती बाल्ने चलन रहेको छ (गोरखापत्र समाचारदाता, २०६७: ९) । वौद्धमार्गी डोल्पाली मगरहरूले दसैंमा माईको थानमा कुखुरा काटेर पूजा गरी मनाउने गर्दछन् ।

शास्त्रीय मान्यता

शास्त्रीय मान्यताका आधारमा दसैंलाई ‘विजयादशमी’वा ‘दुर्गोत्सव’का रुपमा मनाउने चलन रहेको छ । हिन्दू धार्मिक शास्त्रीय मिथकका अनुसार रामले रावण माथि र दुर्गाले महिषासुर माथि विजय प्राप्त गरेको उपलक्ष्यमा विजयादशमी र दुर्गोत्सव मनाउन थालिएको भनाई रहेको छ । ई. पू. २०० तिरको कृति मानिएको रामायणका पात्र रामलाई भारत उत्तर प्रदेश अयोध्याका राजा दशरथका पुत्र तथा रावणलाई लंकापुरीका राजा मानिन्छ । अनुसन्धानकर्ता विज्ञहरूका अनुसार रामायणको लंकापुरी मध्य प्रदेशको अमरकंटक दण्डकारण्य क्षेत्र हो ।

दण्डकारण्य क्षेत्र अर्थात समस्त विन्ध्य पर्वत र वनक्षेत्रमा द्रविद आदिवासीहरू गोण्ड, उराँव र शवरहरूको बसोबास छ । गोण्डहरूले आफूलाई रावणवंशी मान्दछन् । ‘लंका’शब्द शवर भाषाको शब्द हो जसको अर्थ पहाडको चुचुरो भन्ने हुन्छ । नर्मदा नदीको मुहान लवण पर्गना निकट किल्ला सहितको एउटा पहाडी टाकुरालाई दक्षिणमा दलदल, उत्तरमा ताल र पूर्वमा समुद्र झैं फैलिएको शोण नदीले घेरेको छ । सोही स्थान नै रामायणमा उल्लेखित लंका हो (चाम्लिङ, २०७७) ।

अर्का मिथकीय पात्र महिषासुरको स्मरणमा शहादत दिवस मनाउन सन् २०१४ अक्टुवर ९ का दिन जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालय नयाँदिल्लीमा कार्यक्रम आयोजना भएको उल्लेख thttp://thehimalayanvoice.blogspot.com मा गरिएको थियो । उक्त अनलाइन प्रेसनोटका अनुसार महिषासुर वंग प्रदेश (वंगाल, विहार, उडिसा र झारखंड) का प्रतापी, न्यायप्रेमी र शक्तिशाली राजा थिए । आर्यहरूले महिषासुरलाई युद्धमा परास्त गर्न नसकेपछि छलपूर्वक दुर्गाद्वारा हत्या गराइएको थियो । शास्त्रीय मान्यताअनुसार प्राचीनकालको शरदकालीन पूर्णिमाको समयमा अयोध्याका रामले लंकापुरीका रावण तथा दुर्गाले वंग प्रदेशका राजा महिषासुर माथि विजय प्राप्त गरेकाले विजयदशमी वा दुर्गोत्सवको थालनी भएको मानिएको छ ।

यही हिन्दु शास्त्रीय मिथकलाई तोडमोड गरेर नेपालमा केही समूहले लमजुङका द्रव्य शाहले गोर्खाका मगर राजाको हत्या गरेर वा आर्यहरूले आदिवासी जनजाति समुदाय माथि हमला गरेर दसैं मनाउन थालिएको भ्रम सिर्जना समेत गरेको पाइन्छ । दसैंको वास्तविक तथा मौलिक पक्षलाई ओझेलमा पारेर एउटा राज्यले अर्को राज्यलाई वा एउटा समुदायले अर्को समुदायलाई दमन गरेको वा पराजय गरेको मिथकलाई केन्द्रमा राखेर चाडवाडहरूको अपव्याख्या गर्नु भनेको असभ्यता र अमानवीयताको द्योतक हो । धार्मिक तथा सांस्कृतिक औपनिवेशीकरणको दासतामा रमाउने प्रवृत्ति हो ।

गोर्खाली राजा पृथ्वीनारायण शाहको समयदेखि औपचारिक रुपमा नेपाली मौलिक संस्कृतिमा भारतीय संस्कृतिको प्रभाव भित्रिन थालेको मानिन्छ । उनले उत्तर भारतका राजा रजौटाका कन्याहरूसँग विवाह गर्ने परम्पराको थालनी गरेका थिए । यो परम्परालाई पछि राणा शासकहरूले पनि सिको गरे । नेपाल दरबारबाट खजान्जी, ज्योतिष र वेदोक्त ब्राह्मण गरी तीन जनालाई डोलेको रुपमा उत्तर भारतको वनारस, गाजीपुर, आजमगढ, छपरा, गोरखपुरतिर पठाउने गरेको कुरा राष्ट्रिय अभिलेखालयमा संग्रहित उबेलाका अर्जीपत्रहरूबाट प्रष्ट हुन्छ । नेपाल–अंग्रेज युद्ध (सन् १८१४–१६) देखि गोर्खा भर्तीको थालनी भएसँगै सर्वसाधारण स्तरबाट पनि संस्कृतिकरणको प्रक्रियामा मलजल पुग्यो । गोर्खा भर्तीको थालनी अघि दरबारिया र उच्च घरानियाहरूले शिक्षा र वैवाहिक माध्यमबाट भारतीय शास्त्रीय मान्यताहरूलाई नेपाली समाजमा भित्र्याएका थिए । परिणाम स्वरुप नेपाली मौलिक चाड दसैंमा राम–रावण तथा दुर्गा–महिषासुरको मिथक मिश्रण हुनगयो भने कोट–मौलाहरू दुर्गा मन्दिरमा रुपान्तरण हुनपुगे ।

निष्कर्ष

दसैं आम नेपालीमा हर्ष र उमंग ल्याउने चाड तथा सांस्कृतिक सम्मिलन र अन्तरघुलनको बिम्ब हो । यसलाई धार्मिक वा साँघुरो परिभाषामा बुझ्नु भन्दा पनि राष्ट्रिय एकता, भाइचारा र सहिष्णुताको सन्देश प्रवाहकका रुपमा बुझ्दा उत्तम हुन्छ । सहिष्णुताको प्रतीक दसैंलाई संकुचित भावना र आडम्वरमा होइन आदर्शमा मनाउनु पर्छ । दसैंलाई हिन्दू, वौद्धमार्गी र स्थानीय प्रकृतिपूजक समुदायले आ–आफ्नै मान्यता र परम्पराअनुसार मनाउनु नै अनेकतामा एकताको सर्वोत्कृष्ट नमूना एवं सामाजिक सद्भावको प्रतीक हो । मध्यकालको उत्तराद्र्धसम्म दसैं सबै जातजाति र सांस्कृतिक समूहको साझा चाडको रुपमा स्थापित भइसकेको कुरा गोरखा दरवार दसैंघरको पूजाआजा सम्पन्न गराउनका लागि विभिन्न जातजातिका मानिसहरूलाई उनीहरूको स्वभाव, विशेषता र जीवनशैलीका आधारमा कर्तव्य तोकिएबाट प्रष्ट हुन्छ । त्यसकारण दसैं शब्दले पनि बालीनाली भित्र्याउने र लगाउने कार्यको थालनी (डस्याक्के) को अर्थबाट माथि उठेर दसौं दिनसम्म देशैभरि धुमधामसँग भिन्न–भिन्न स्थान र समुदायअनुसार दसौं प्रकारले मनाइने दसौं थरिका स्थानीय मान्यताहरूको समग्रतालाई संकेत गरेको देखिन्छ । समय परिस्थितिअनुसार दसैं सम्बन्धि विश्वास, मान्यता र शैलीमा अनेकन रुपान्तरण एवं परिष्करण भित्रिएका छन् ।

नेपाली संस्कृतिमा क्रमशः मगरीकरण, नेपालीकरण र संस्कृतिकरणका प्रक्रियाहरू क्रियाशिल हुँदै आएका हुन् । नेपाल एकीकरणको चरणमा नेपाली संस्कृति निमार्णमा मगरीकरणले केही बढी प्रभाव पारे पनि तत्पश्चात नेपालीकरणको प्रक्रियाले स्थान पायो ।

राणाकालको प्रारम्भसँगै बनेको वि. सं. १९१० को मुलुकी ऐन (legal code 1854)  ले संस्कृतिकरणको प्रक्रियालाई वैधानिकता प्रदान गरेपछि चाडवाडहरूमा शास्त्रीय मान्यताहरूले बढी प्रभाव पारेको देखिन्छ । परिणाम स्वरुप नेपाली मौलिक चाड दसैंलाई विजयादशमी वा दुर्गोत्सवको रुपमा मात्र बुझ्ने प्रवृत्ति देखापरेको छ । आयातित होइन आफ्नै मौलिक परम्परालाई चिन्ने र गर्व गर्ने सोंचको विकास गर्न सकेमा मात्र सही अर्थमा पहिचानको सवालले सार्थकता पाउने देखिन्छ ।