नेतृत्व असफल कि राजनीतिक व्यवस्था ?

 नेतृत्व असफल कि राजनीतिक व्यवस्था ?

भोजराज भट्ट, जेठ ३०, २०७८

रातोपाटी

जनताद्वारा जनताले जनताकै लागि शासन गर्ने व्यवस्था भनेर प्रजातन्त्र (लोकतन्त्र वा गणतन्त्र) लाई भनिन्छ । नेपालमा २०४६ सालपछि भएको राजनीतिक परिवर्तन र अहिलेसम्म जे जति दलले शासन सत्ता सञ्चालन गरे त्यसबाट आम जनताले दैनिक जीवनमा अनुभव हुने खालको परिवर्तन हुन सकेन ।
आवधिक निर्वाचनद्वारा नेतृत्व चयन गर्ने, शक्ति पृथकीकरण तथा नियन्त्रण र सन्तुलनको सिद्धान्तलाई अवलम्बन गरिएको, निर्वाचित जनप्रतिनिधिद्वारा कानुन निर्माण हुने, कानुनको नजरमा सबै समान हुने मूलभूत अधिकार भएको हाम्रो देशको शासन व्यवस्थालाई गलत नै हो भन्नुपर्ने कुनै कारण छैन ।
तर, व्यवस्था राम्रो भएर पनि किन शासन उत्कृष्ट हुन सकेन त ? भन्ने गम्भीर प्रश्न हामीसामु खडा भएको छ । यसो हुनुमा एउटै मात्र कारण अवश्य छैन । प्रमुख कारण त विदेशीको अप्रत्यक्ष हस्तक्षेप नै हो । विशेषगरी दुई ठूला छिमेकी राष्ट्रबीचको अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाको चेपुवामा पर्दा कुनै पनि शासक सफल हुन नसकेको र नेपाली जनतालाई एक आपसमा भिडाउने भारतीय शासकको प्रवृत्तिलाई नेपाली शासकले अवज्ञा गर्न नसक्नु नै सबैभन्दा मुख्य कारण हो । तर, जेजस्तो परिस्थितिमा पनि यदि नेतृत्व सक्षम भएको भए अरूले केही गर्नै सक्ने थिएनन् । 

नेपालमा २०४६ सालपछि जेजति शासक परिवर्तन भए तथा संवैधानिक अङ्ग तथा राज्यका विभिन्न निकायमा जे–जति नेतृत्व आए गए, तिनले अपवादबाहेक सबै असफल नै रहे ।  कुनै पनि नेतृत्वले उचित समयमा प्रभावकारी ढङ्गले प्रणाली विकास गर्न सकेनन् ।

एकजना कुलमान घिसिङले नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको नेतृत्व सम्हाल्ने मौका पाए, तब व्यवस्थापन र प्रणालीमा भएका त्रुटि कमजोरी हटाउन सफल हुँदा सारा जनताले लोडसेडिङको मार खेप्नुपरेन । यस्ता सबै निकायका नेतृत्व तहबाट होस् भन्ने नै आम चाहना हो । तर, जनतालाई अरू नेतृत्वप्रति रतिभर विश्वास छैन । पदमा भएका नाताले जसरी पनि कुर्सी जोगाउने मात्र कामबाट जनअपेक्षा पूरा हुन वा जनविश्वास जित्न नसक्ने प्रष्ट छ । जस जसले नेतृत्वमा रहेर परिणाममुखी काम गरे तिनलाई नेपाली जनताले भगवान झैँ मानेका छन् । आफूले पाएको जिम्मेवारी पूरा गर्न सके मात्र पनि अरू केही गर्नै पर्दैन ।

एउटा सामान्य कार्यालयका प्रमुखदेखि मुख्य जिम्मेवार पदमा आसिन व्यक्तिहरूमा नेतृत्वमा हुनुपर्ने गुण नहुनु नै शासन व्यवस्था असफल हुनुको मुख्य कारण हो । यहाँ राजनीतिक नेतृत्वलाई मात्र दोष थुपारेर विभिन्न निकायमा नेतृत्वदायी भूमिकाको पदमा रहेकाहरू सबै ठीक छन् भन्न किमार्थ मिल्दैन ।

सरकारका हरेक अङ्गले प्रणालीगत रूपमा काम नगरेको अवस्थामा सिङ्गो सरकार कसरी सफल हुन्छ ? त्यो सम्भव नै छैन । परिणाममा देखिने गरी जनअपेक्षा बमोजिमका वा जनविश्वास जित्ने गरी काम गर्न नसक्नुमा प्रशासनिक वा विभिन्न सरकारी वा अर्ध सरकारी निकायका नेतृत्व तहमा रहेकाहरू सबै कि त असक्षम कि त भ्रष्ट भएरै हो ।

हरेक कार्यालयमा दुई तिहाइभन्दा बढी भ्रष्ट छन् । भ्रष्टाचारको एउटा अटुट शृङ्खला नै छ । त्यो शृङ्खला भङ्ग गर्न त्यही निकायको त्यो भ्रष्ट शृङ्खला बुझेको सक्षम र इमानदार व्यक्तिले नेतृत्वको जिम्मेवारी नपाएसम्म वा भएका नेतृत्वले हामीले गलत गरेका छौँ भन्ने महसुस गरी परिवर्तन हुन सक्ने क्षमता नदेखाएसम्म जुनसुकै व्यवस्था आए पनि परिणाम जस्ताको त्यस्तै हुन्छ । नेतृत्व बाहेकमा रहेका कर्मचारीहरूले चाहेर पनि भ्रष्टाचारको शृङ्खला रोक्न त परै जाओस्, बाहिर उजागर गर्दासमेत उसको जागिर नै जाने निश्चित छ ।

यसको वास्तविक अवस्था बुझेकाबाट भ्रष्टाचारको शृङ्खला उजागर गर्न र तोड्न खोज्दा भ्रष्टहरूको रोजीरोटी खोसिएको भन्ने अर्थमा लिइन्छ । उसका सानातिना कमीकमजोरी वा अज्ञान वा भूलवश भएका गल्तीलाई भयङ्कर बनाई दुःख हैरानी दिएर उल्टै कुख्यात गराइन्छ । गलत ढङ्गले जसले आर्जन गर्छ उसले सबैलाई भाग पुग्ने गरी बाँडीचुँडी खान जाने मात्र पुग्छ । भ्रष्टाचार गर्न नपाउनेले मात्र विरोध गर्ने एउटा पद्धतिजस्तै भएको छ । केही सक्षम र इमान्दार कर्मचारीलाई निरीह र तुच्छ प्राणीका रूपमा हेयका दृष्टिले हेरिन्छ ।

उसका प्रणालीगत सुधारका कुरा हावामा उडाइन्छ र शत्रु गत व्यवहार गरिन्छ । धेरै मिहिनेतपछि रोजगारीमा छिरेको व्यक्तिले आफ्नो उन्नति, प्रगति, वृत्ति विकास होस् भन्ने चाहना राख्नु त स्वाभाविक हुन्छ । ती सबै माया मारेर ऊ विरोधी बन्नै सक्दैन । त्यसो हुँदाहुँदै भ्रष्टाचार एउटा आदतका रूपमा विकास भइसकेको छ । त्यो आदतमा परिवर्तन ल्याउन कानुन वा व्यवस्था परिवर्तन गरेर मात्र सम्भव नै छैन ।

सामान्य नेतृत्वबाट पनि सम्भव छैन । मातहतका कर्मचारीको प्रत्यक्ष रेखदेख र सुपरिवेक्षण गर्ने नेतृत्व नै असक्षम र भ्रष्ट भयो भने सुधार सम्भव नै हुँदैन । मात्रामा घटी बढी भए पनि हरेक कार्यालयमा यो समस्या छ । तसर्थ व्यवस्था सफल वा असफल बनाउन हरेक कार्यालयको नेतृत्वकै भूमिका निर्भर रहेको हुन्छ । यसमा एउटा राजनीतिक नेतृत्व मात्र जिम्मेवार रहँदैन ।

राजनीतिक नियुक्तिका पदमा पुग्न कि आफ्नो मान्छे ‘यस म्यान’ हुनुपर्ने कि ठूलो धनराशि घुस खुवाउन सक्ने क्षमता हुनुपर्ने गलत भ्रष्ट शृङ्खला देशमा विद्यमान छ । राजनीतिक नेतृत्वमा पुग्नेहरूमा अपवादबाहेक शैक्षिक योग्यता, प्रशासनिक अनुभव, इमानदारिता केही छैन ।

नेता हुन ठूला नेताकै चाकरी गर्ने, आफन्त नाताको आशीर्वाद पाउने, अरूको आलोचना गर्ने, आफ्नो प्रचार गर्ने, छलछाम, तिकडम बाजी वा अन्धाधुन्ध रकम खर्चेर चुनाव जित्ने र पदमा आसिन हुने सम्मको क्षमता देखाएका नेताले पदमा पुगेका छन् । तिनले जे सिकेर आए त्यही गर्ने हो । तिनकै निगाहमा पदमा आसिन भएपछि आफ्ना आसेपासे पुच्छरहरूलाई रोजगार दिलाउने ठाउँ खोज्नु, आफ्नै ऐस आराम र अर्को चुनावका लागि धन थुपार्नु नै तिनका पनि प्रमुख काम नै बन्न पुग्यो । यो पनि एउटा शृङ्खलाकै रूपमा विकसित भयो ।

जुनसुकै दलका नेता किन नहुन् सत्तामा गएर गर्ने नवीन सोच वा कुनै भिजन नै छैन । निहित स्वार्थ भएका आपराधिक मनोवृत्तिका जमातकै हातमा राजनीतिक नेतृत्व पुग्यो । पहिला राजनीतिज्ञले अपराधीको संरक्षण गर्दै आए तर पछि त तिनै अपराधी नै नेता भए । त्यस्ता नेतृत्वलाई प्रयोग गर्न प्रशासनिक नेतृत्वलाई कुनै समस्या नै भएन । तिनलाई प्रयोग गरेर आफ्ना निहित स्वार्थ पूरा गर्नु नै आफ्नो पदीय कर्तव्य जस्तो सोच छ ।

स्थायी सरकारका रूपमा रहेको प्रशासनिक नेतृत्व विधि विधानको कुनै प्रवाह नै नगर्ने तर आफ्ना निहित स्वार्थ पूर्ति गर्न नीतिगत नै निर्णय वा नियम कानुन नै आफ्नो अनुकुल बनाउन सम्म सक्ने हैसियत बनाए । यस्ता शृङ्खलाबद्ध कार्यले जुन सरकार आए पनि राजनीतिक कुसँस्कार प्रतिस्पर्धा गर्न पुगे । यसका कारण राजनीतिक व्यवस्थाप्रति नै वितृष्णा पैदा भएको छ । 

प्रजातन्त्र र स्वतन्त्रताकै कारण आज संसारभरि नेपाली छरिएर रहेका छन् । संसार सञ्चार नेटवर्कले जोडिएको छ । राजनीतिक र प्रशासनिक नेतृत्वले गरेका कामको परिणाम बुझ्नसक्ने जनताको स्तर भएको छ । भौतिक रूपमा पनि अपेक्षाकृत नभए पनि विकास त भएकै छन् । यो सबै व्यवस्थाकै उपज हो । तर यसको मतलब यो होइन कि स्वदेशमा रोजगारी दिन नसकेर लाखौँ युवा शक्ति विवश भई बिदेशिनु ठीक हो । त्यो त सरासर कुशासनकै उपज हो । तर त्यही कुरा बुझ्न सक्ने क्षमताका जनता हिजो कम थिए ।

 हिजो आफूलाई भोक लागेको छ भन्ने थाहा नपाउनेहरूले कम्तीमा भोक लाग्यो । खाना लेऊ भन्न सक्ने भए । नेतृत्वको असक्षमता बुझ्न छुट्याउन र गुण र दोषका आधारमा समर्थन र आलोचना गर्न सक्ने भए । यो यही व्यवस्थाकै उपज हो । तर, जनतालाई भोक लाग्यो भन्न सक्ने त बनाए खान भने दिन सकेनन् । बीपी, कोइराला, मदन भण्डारीजस्ता नेताका नाम भजाउने, म हिजो यति जेल बसेँ यति सङ्घर्ष गरेँ भन्ने तर्कले मात्र राजनीतिक नेतृत्व ठीक छ भन्नु कदापी ठीक होइन । तिनै नेतृत्वलाई भजाएर नितान्त निहित स्वार्थ पूरा गर्न र पदमा पुग्न सरकारी तथा अर्धसरकारी निकायको नेतृत्वलाई ठीक छ भन्नु गलत सोच हो ।

तसर्थ समग्र सुधार ल्याउन पहिले मूल नेतृत्व वा राजनीतिक नेतृत्व नै सक्षम र इमानदार हुनुपर्दछ । अर्कोतर्फ राजनीतिक लगायत नियुक्ति गरिने पदहरूमा स्वच्छ र पारदर्शी ढङ्गबाट सक्षम र विवादरहित नेतृत्व चयन हुनुपर्छ । आफन्त र धन हुनेले माथिल्लो स्तरमा अवसर पाउने भएपछि प्रतिस्पर्धामा पदोन्नति हुन चाहनेहरूले सुरुदेखि नै कि त पैसा कि त नियुक्ति दिने स्थानमा आफ्नो मानिस हुनैपर्ने बाध्यात्मक अवस्थाको अन्त्य हुनै पर्छ । सारा देश सञ्चालनको मूल नेतृत्व राजनीतिक भए पनि नेतृत्वको अक्षमताको दोष नेता मात्रलाई देखाएर अरू सारा संवैधानिक अङ्ग, प्रशासनिक तथा सरकारी अर्ध सरकारी निकायमा नियुक्त भई वा आआफ्ना कार्यालयका प्रमुख भई कामकाज गर्ने व्यवस्थापकहरू चोखो र सक्षम हुन सक्दैनन् । हरेक तहमा शृङ्खलाबद्ध रूपमा रहेका भ्रष्ट मनोवृत्तिको शृङ्खला भङ्ग गर्न सक्ने नेतृत्व अपरिहार्य छ । यसकारण इमानदार कर्मचारीको अभिभावकका रूपमा आफ्नो नेतृत्व पाएमा अवश्य राम्रो काम हुनेछ ।

 व्यक्ति विशेषका निहित स्वार्थभन्दा आम मानवको स्वार्थ केन्द्रित भएर काम गर्ने प्रशासनिक नेतृत्व अपरिहार्य छ । तसर्थ व्यवस्था, नीति, कानुन र बजेट भएर मात्र हुन्न, सक्षम नेतृत्व नै आजको अपरिहार्य आवश्यकता हो । तर हालसम्म केही अपवादबाहेक नेतृत्व तहमा रहनेहरूको शासन सञ्चालन गर्ने सक्षमता पटक्कै देखिएन ।

तसर्थ देशको राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, मन्त्रीदेखि संवैधानिक तथा प्रशासनिक, सरकारी तथा गैरसरकारी वा अन्य जुनसुकै तह र तप्कामा रहेका नेतृत्व तहमा रहने व्यक्तिहरूमा इमानदारिता र निष्ठा, विश्वास, प्रेरित गर्न सक्ने, प्रतिबद्धता र जोश, असल सञ्चार, निर्णय लिन सक्ने क्षमता, जवाफदेहिता वा उत्तरदायित्व, प्रत्यायोजित क्षमता र सशक्तीकरण, रचनात्मक र नवीनता, समान अस्तित्व स्वीकार, लचकता, बुद्धिमत्ता, नम्रता, पारदर्शिता, भिजन र उद्देश्य, मितव्ययिता, धैर्यता आवश्यक हुन्छ ।

यी गुणमध्ये कुनै एक नभएमा नेतृत्व सफल हुन कठिन हुन्छ । तर नेपालमा नेतृत्व तहमा रहेकाहरूमा यीमध्ये कुनै एउटा मात्र गुण पनि नभएकाको सङ्ख्या धेरै छ । त्यसैले हरेक नेतृत्व असफल भएका छन् । व्यवस्थालाई दोष दिइन्छ । तर असफल व्यवस्था होइन, नेतृत्व हो । हरेक तहका नेतृत्वमा रहेका, पद ओगटेर आफूलाई महान सम्झने र जनतालाई तृण बराबर नसोच्नेहरू नै यसका दोषी हुन् । पैसा र पदका लागि जे गर्न पनि तयार हुने व्यक्तिहरू नै हुन् । अतः सक्षम र असल नेतृत्व आजको आवश्यकता हो ।

नेतृत्व असफल कि राजनीतिक व्यवस्था ? | Ratopati

जातप्रथाको जरा

 जातप्रथाको जरा

तारालाल श्रेष्ठ

नयाँ पत्रिका, २०७८ असार ९ बुधबार ०९:३०:००

बाहुन नेता त बाहुनवादी भइगए, जनजाति, दलित तथा मधेसी नेता पनि पूरै बाहुनवादीझैँ देखिन्छन् 

‘मलाई ईश्वरको डर लाग्दैन, किनकि ईश्वर छँदैछैन, मलाई केवल ईश्वर मान्नेहरूसँग डर लाग्छ’ भन्ने स्टेफन हकिङ्ग्सको अभिव्यक्ति मननीय छ । रूपा सुनारका अनुसार उनलाई पहिले अति राम्रो व्यवहार गरेकी सरस्वती प्रधानले सबै ठीकठाक हुँदाहुँदै कामीकी छोरी पहिचानले सबै बेठीक बनायो । मिठो व्यवहार जात जोडिएपछि नमिठो भयो । उनले जात बताएपछि घरबेटी आमै (ला...भन्दै) आत्तिइन् । यहाँ रूपा सुनारको दोष देखिन्न । कामीकी छोरी उनको स्थायी पहिचान हो, इतिहासदेखि सबैभन्दा धेरै हिंसा बेहोर्ने नारीभित्र पनि ‘इन्टरसेक्सनालिटी’को केन्द्रबिन्दुमा उभिने प्रतिनिधि पात्र । निर्धक्क उनले आफ्नो पहिचान पेस गरिन् । घरबेटी आमैले अन्ततः मालाई अलि मिल्दैन भनेकी रहिछन् । ‘अनकन्डिसनल’ आमा–छोरीझैँ बनिसकेको सुनार छोरीले प्रधान आमालाई हिरासत पुर्‍याइन् (भलै प्रधान परिवारले विभेद नगरेको बताउँदै आएका छन्) ।

कोठा–कोटा काण्ड : प्रतिगामी राजनीति र प्राकृतिक प्रकोपले आक्रान्त समयमा ‘कोठा–कोटा काण्ड’ भाइरल बनेको छ । ‘दलितलाई धेरै सुविधा दिएर मात्तिएको’ अभिव्यक्ति उर्लिएको छ । तिमीले कोठा पाएनौ । हामीले कोटा पाएनौँ । तिमीलाई कोठा पनि चाहिने, कोटा पनि चाहिने ? जस्ता अभिव्यक्ति छ्यापछ्याप्ती उम्रिएका छन् । जनप्रतिनिधिहरूसमेत ‘दलितको कोटा काटिदिनुपर्छ’ भनेर सामाजिक सञ्जालमा उत्रिएको देखिन्छ । ‘के पायौ रूपा तिमीले, आलु ?’ जस्ता अराजक अभिव्यक्ति अनगिन्ती गुञ्जिरहेको छ । ‘सरस्वती प्रधानलाई विनासर्त रिहा गर’ भन्ने एकातिर । पीडक प्रधानलाई कसुरअनुसार ‘हदैसम्मको कारबाही गर’ भन्ने अर्कोतिर । ‘कोठा खोज्ने कामी, कोठा नदिने नेवार, गाली खाने बाहुन’ भन्ने अझ अर्कोतिर । सामाजिक सञ्जालदेखि दिक्क भएर यसो बाहिर निस्कन्छु । झुन्डझुन्ड समूह मुन्डमुन्ड सत्यझैँ झुटहरू भट्याइरहेका भेटिन्छन् । ‘यी दलितहरू जात जनाइहाल्छन्, जति दियो उति टाउकामा टेक्न खोज्छन्, बरु मलाई मारोस्, दलितलाई दिन्न’ यस्ता अभिव्यक्ति छ्यापछ्याप्ती सुनिन्छन् । विवाद यस्तरी उर्लिएको छ कि आरोप–प्रत्यारोप ‘कोठा–कोटा काण्ड’ बनिसक्यो । ‘कोठा चाहिए कोटा छोड’ भन्नसम्म भ्याइसके । 

मापसे परीक्षणझैँ सबैको जाँच गर्ने हो भने जातीय कसुरबाट मुक्त पवित्र मानव हिन्दू समाजमा सायदै भेटिन्छन् । राजादेखि रैतीसम्म, जनजातिदेखि दलितसम्म जातव्यवस्था मान्ने छन् । कथित उच्चले जातव्यवस्थाको संरचनात्मक लाभ लिन्छन् । नेता अगुवा उस्तै छन् ।

एन्टोनियो ग्राम्सीको मान्यतामा ‘कमन सेन्स’ निकै खतरनाक हैकमको स्वरूप हो । सत्यझैँ देखिने झुट आममान्यता बनेपछि झुट नै सत्यको स्वरूपमा स्थापित बन्छ । जसलाई आमसमाजले स्विकार्छ, कसैले आफ्नो घरमा भाडा लगाउँदा जसलाई मन पर्छ, उसलाई राख्ने हो, मेरो घरभित्र दलितलाई पसाउँदिनँ, बसाउँदिनँ भन्न किन नपाउने ? बाउबाजेदेखि मान्दै आएको रीतिलाई मान्न किन नपाइने ? नयाँ संविधानले पनि धर्मनिरपेक्षता सनातनदेखि चलिआएको परम्परालाई स्वतन्त्र छाडेरै अवलम्बन गर्नु भनेको छ । यी तर्क सत्यझैँ देखिने सफेद झुट हुन् । कानुनले जातीय विभेदलाई कसुर मानेको छ । अभियन्ताका आँखामा यी अझ कसुर मात्रै होइनन्, मानवलाई असमान मान्नु अपराध हो । आममानिसको ‘कमन सेन्स’ले वर्णव्यवस्था अपराध मान्दैन, ईश्वरले अह्राएको सनातनदेखि चलिआएको धर्मकर्म ठान्छ । समाजमा व्याप्त ‘कमन सेन्स’ले प्रधान आमाले जे गरिन्, ठीक गरिन् भन्ने छ । कानुन पालना गर्ने निकाय यही ‘कमन सेन्स’वाला संस्कारबाटै हुर्केर आएका हुन् । तिनको ‘कमन सेन्स’ले पनि यसलाई खास मुद्दा मान्दैन । खोजी गर्दै जाँदा उपल्ला ओहदाकै कोही होलान्, विभेद नगर्ने मनुवा । 

रूपा सुनार मीडियाकर्मी हुन् । आफ्नो आवाज आफैँ कसरी मुखरित गर्नुपर्छ, उनलाई ज्ञान थियो । एक अभियन्ता पनि भएकीले उनले जातव्यवस्था बुझेकी छन् । विभेदविरुद्ध लड्ने साहस बटुलिबसेकी छन् । विभेदविरुद्ध उनी बोलिन् । विभेद गर्ने अभियुक्तलाई कानुनको कठघरामा पुर्‍याइन् । उनकै शब्दमा– उनी कार्यरत मिडिया हाउसले भने एउटा सामान्य विज्ञप्तिसमेत निकालेन । सहकर्मी कलाकारले साथ दिने प्रतिबद्धता गरेनन्, अपवादबाहेक । एउटा ठूलो तप्काको ‘कमन सेन्स’ले भन्छ, रूपाले बेठीक गरिन् । तर, मलाई लाग्छ रूपाले ठीक गरिन् ! यस्तो साहस अघिल्ला पुस्तामा भइदिएको भए, यो समाज अर्कै भइसक्थ्यो । धेरैको मानसिक विचलन तथा आत्महत्या टर्थ्यो, सायद । गाउँ नै विस्थापित हुनबाट बच्थ्यो । अजित मिजार, नवराज विकहरू मारिन्नथे । बीभत्स घटनापछि पनि ‘उसो भए कामी–दमैले हुल बाँधेर छोरी लिन आउँदा हात बाँधेर बस्नुपथ्र्याे’ भन्ने साहस गर्दैनथे । सबाल्टर्नको विद्रोह गर्ने हुती हुँदैन भन्ने मान्यता स्थापित हुन्नथ्यो । धेरै दलित अभियन्ताले जात ढाँट्नु अनि जात उत्खनन भएर वियोगान्त बेर्होनुपर्दैनथ्यो । एउटा उदाहरण, एकजना ठूलै कदका दलित नेता कथित उपल्ला जातको घरमा जात ढाँटेर बसेका थिए । सधैँ घरबेटीसँगै मर्निङवाक जान्थे । त्यस दिन पनि बिहान हिँडेर दुवै घर आए । अखबार हेर्दा उनै डेरावाल मित्रको फोटो छापिएको रहेछ । नाम उही छ, जात फरक । राजनीतिक नियुक्तिबाट सम्मानित खबर छापिएको थियो । नियुक्तिले उनको वास्तविक जात पनि बाहिर ल्यायो । असल मित्र, घरबेटी झस्किए । तुरुन्तै घरबेटीले भनेछन्, ‘यदि जात नढाँटेको भए म मेरो घरमा राख्थेँ, अब राख्दिनँ ।’ जात ढाँट्दा पनि सधैँ संकटमा, जात नढाँट्दा पनि यस्तो हबिगत । 

मार्मिक जाहेरी : रूपा सुनारले महानगरीय प्रहरी वृत्त सिंहदरबारमा दिएको जाहेरीअनुसार प्रधान आमाले भाडामा बस्नेलाई हेप्न हुँदैन, एउटै घरपरिवारजस्तै मिलेर बस्नुपर्छ भनेकी थिइन् । तपाईं छोरीजस्तै भन्दै अत्यन्तै राम्रो व्यवहार देखाइन् । सुनार प्रधान आमाको व्यवहारबाट अत्यन्तै प्रभावित भइन् । जब जातको कुरा आयो, केही बेरअघि छोरीजस्तै भन्ने व्यक्तिको व्यवहारमा एक्कासि ठूलो परिवर्तन भयो । एक हिसाबले उनी छाँगाबाट खसे जस्तै भइन् । सुनार पनि खिस्रिक्क भइन् । अन्ततः अरू भए हुन्छ, दलितलाई हुन्न भन्ने सन्देश दिइयो । पुनः कुरा गर्दा पनि घरमा बूढी आमा, पूजाआजाको कारण देखाएर कोठा नदिने जवाफ आयो । सुनारले लेखेकी छन्, ‘मेरो मानवीय भावना, मर्यादामा अत्यन्त पीडाजनक आघात परेकाले...निजहरूले गरेको कसुरअनुसार हदैसम्मको सजाय गरी पाऊँ’ । जाहेरी मार्मिक देखिन्छ । सरस्वती प्रधानलाई रूपा सुनार छोरीजस्तै लागेकै हो । निकै राम्रो व्यवहार पनि देखाएकै रहिछन् । तर, सनातनदेखि चलिआएको आस्था (कमन सेन्स)ले रूपाको जातलाई स्विकार्न सकेन । उनको ‘कमन सेन्स’अनुसार रूपालाई कोठा दिनु अधर्मी हुनु हो । छोरीझैँ बोध गरेकी रूपाको दिल दुखाउनु सामान्य बन्यो । ईश्वरप्रतिको आस्थामा आघात अस्वीकार्य भयो । अन्ततः सुनार छोरीले राम्रो व्यवहार गरेकी प्रधान आमालाई कठघरामा उभ्याइन् ।

जयस्थिति मल्लले मैथिल र पहाडे बाहुनको सहयोगमा सबैभन्दा पहिले नेवार समुदायलाई ५६ जातमा विभाजन गरेका थिए । जातप्रथा ईश्वरले रचना गरेको होइन, कुटिल शासकको प्रदूषित परिकल्पनाको उपज हो । शासकको निकटतम छहारीको सेपले प्रभावित नेवार समुदाय जातव्यवस्थाको सिकार भए । झापामा अनुसन्धानका क्रममा एक हुल दलित शिक्षक अभियन्तासँग जातव्यवस्थाबारे बहस गर्दै थिएँ । खस–आर्यभन्दा बढी नेवारले आफूहरूलाई जातीय विभेद गर्ने गरेको सुनाउँदा खिस्रिक्क भएको थिएँ । काठमाडौंमा बहस गर्दैगर्दा बिबिसी नेपाली सेवामा कार्यरत सबिता विकले तपाईं पनि जातीय विभेद गरिरहनुभएको छ भन्दा भुतुक्कै भएको थिएँ । दलित समुदायसँग सम्बन्धित पुस्तकका लागि भेटघाट, छलफल गर्दैगर्दा पटक–पटक विभेदपूर्ण अभिव्यक्ति दिइसक्दो रहेछु । रूपा सुनारसँग कुराकानी गर्ने पत्रकार मित्रहरू पनि उनलाई ‘तल्लो जात’ र अन्यलाई ‘उच्च जात’ भन्दै सम्बोधन गर्दै थिए । हामी यस्तो सामाजिक पृष्ठभूमिबाट हुर्किरहेका छौँ, जहाँ हाम्रा बाआमा, आफन्त, पुरेत–पुजारी, शिक्षक सबै जातव्यवस्था मान्छन् । जातको जरा खोतल्दैनौँ । ‘कास्टिस्ट’का सन्तान, शिष्य हौँ, हामी । मापसे परीक्षणझैँ सबैको जाँच गर्ने हो भने जातीय कसुरबाट मुक्त पवित्र मानव हिन्दू समाजमा सायदै भेटिन्छन् । राजादेखि रैतीसम्म, जनजातिदेखि दलितसम्म जातव्यवस्था मान्ने छन् । कथित उच्चले जातव्यवस्थाको संरचनात्मक लाभ लिन्छन् । नेता अगुवा उस्तै छन् । बाहुन नेता त बाहुनवादी भइगए । जनजाति, दलित तथा मधेसी नेता पनि पूरै बाहुनवादीझैँ देखिन्छन् । बाहुनवाद जहाँतहीँ फैलिसकेको छ, प्रवाससम्म । वर्ग उत्थान हुनेबित्तिकै उच्च जातीय अहंकार शिरोपर गरिहाल्छन् । 

जातीय विभेदको प्रधान अभियुक्त वर्णव्यवस्था हो । सरस्वती प्रधान आफैँ उत्पीडित अस्तित्व हुन् । उत्पीडितको अगुवाइमा अब विद्रोह गरौँ : बाहुनविरुद्ध होइन, बाहुनवादविरुद्ध । खास–आर्य, जनजाति, दलित, मधेसी, महिला सबै समुदायमा बाहुनवाद जब्बर भाइरस भएर पसेको छ । अमरझैँ भएर बसेको छ । 

अग्रणी अभियन्ता भगत सर्वजित विश्वकर्माले दलित मुक्ति आन्दोलन छेडे । धेरै आन्दोलनकर्मीले चरम यातना भोगे । उनले नेतृत्व गरेको दलित मुक्ति आन्दोलनको प्रमुख मुद्दामध्ये विश्वकर्माले पनि कर्मकाण्ड र जनै धारण गर्न पाउनुपर्ने माग थियो । उक्त आन्दोलनलाई दबाइयो, उनी विस्थापित भए । अहिले उनको वंशकै ठेगान छैन । कामीलाई दलितको बाहुन भन्नेहरू भेटिन्छन् । दलितभित्रै आन्तरिक छुवाछुत छ्यापछ्याप्ती छ । वर्णव्यवस्थाबाहिरका जनजातिमा उस्तै गरी छुवाछुत फैलिसकेको छ । नेवारभित्र पनि आन्तरिक छुवाछुत विद्यमान छ । नेवार शक्तिशाली जनजाति समुदाय हुन् । वर्ण नै वर्ग बनिसकेको नेवार समुदायले जातव्यवस्थाको जरो उखेल्ने आन्दोलन हाँकेमा धेरै सुध्रिन सक्छ । कीर्तिपुरमा शुक्रसागर श्रेष्ठ जस्तो प्रबुद्ध व्यक्तिलाई महर्जन समुदायले अति अनादर गर्दारहेछन् । बुझ्दै जाँदा उनमा उच्च जातीय अहंकार थियो भन्छन् । सबैैजसो जनजाति नेतामा बाहुनवाद हावी देखिन्छ । राजालाई हिन्दू सम्राट मान्ने पूर्वपञ्च बाहुनवादी भैगए । वर्चस्वशील वर्तमान जनजाति नेता शेरधन राई, सुवास नेवाङ, पृथ्वीसुब्बा गुरुङ, रामबहादुर थापा पनि बाहुनवादी बन्दै छन् । मधेसीमा बाहुनवाद उस्तै कहालीलाग्दो छँदैछ । आजसम्म दलहरूले जातव्यवस्था उन्मूलनका लागि प्रशिक्षण दिएको देखिन्न । अहिले आहुति जातव्यवस्था ढालेर वैज्ञानिक समाजवाद स्थापना गर्ने भन्दै मैदानमा उभिएका छन् । रूपा सुनारको मार्मिक जाहेरी बाहुनवादी ऐतिहासिकतासँग जोडिन्छ ।

जातप्रथाको जरा : सन् १८२७ देखि राममोहन रोयले ब्राह्मो समाज गठन गरे । दयानन्द सरस्वतीको आर्य समाज अस्तित्वमा आयो । रामकृष्ण परमहंस र स्वामी विवेकानन्द सुधार आन्दोलनमा लागे । ज्योतिराव फुलेहरू आन्दोलनमा उत्रिए । अम्बेडकरले मनुस्मृतिको दहन गर्दै बौद्धिक, राजनीतिक, आध्यात्मिक अझ सशक्त आन्दोलन छेडे । दशौँ हजार समर्थक लिएर मन्दिर प्रवेश गर्दै हिँडे । अन्ततः बौद्ध भिक्षु बनेर बितिगए । बाहुनवादीको बिगबिगी बढ्यो, घटेन । गान्धी नै वर्णवादी थिए । बालकृष्ण समले गान्धीलाई समयअनुसार तजबिज मिलाएर फाइदा लुट्न खप्पिस भन्थे । डोनाल्ड ट्रम्पदेखि नरेन्द्र मोदी हँुदै केपी ओलीसम्म तजबिजवादी बाहुनकै स्वरूपमा देखा परेका छन् । शशांक कोइराला उस्तै छन् । मोदनाथ प्रश्रित मार्काका अनगिन्ती बाहुनवादी बढ्दो छ । एउटी प्रधानलाई जेलमा कोच्दैमा कसरी जातव्यवस्था निर्मूल होला ? नेवाः समुदायलाई सबैभन्दा पहिले हिन्दूकरण गर्ने जयस्थितिभन्दा अघिदेखिको बाहुनवादको जरा देश–विदेशसम्म फैलिसकेको छ ।

भुटानमा ठाकुरसिंह पौडेल (विश्वकर्मा) शिक्षामन्त्री भए । तर, उनी तोकिएकै स्थानमा बस्ने, कथित उपल्ला जातका घरभित्र नपस्ने गरी आफ्नो धर्म निर्वाह गर्थे अरे । भुटानी शरणार्थी शिविरतिर उनको तारिफ हुन्थ्यो । जब ठाकुरसिंह शिक्षामन्त्री भए ‘अब यो कामीले सबैको टाउकामा टेक्ने भो, यिनका सन्तान सबै विष्ट–बराजुका अघि नझुक्ने भए’ भन्ने भय थियो । तर, ठाकुरले जातीय लक्ष्मणरेखा पार गरेर बितण्डा मच्चाउने आँट गरेनन् । स्वयं शिक्षामन्त्री गाउँगाउँ घुम्दा घरबाहिरै बसेर धर्म पालना गरेको भन्दै तारिफ हुन्थ्यो, शिविरमा । भुटानी शरणार्थी देशविहीन बने, जातव्यवस्थाविहीन बनेनन् । प्रवासमा पुनर्वासी भुटानी शरणार्थी मित्रहरूको घरघर वास बस्दै हिँडेँ । जहाँ पुग्यो, त्यहीँ सोधिन्थ्यो, बाबु के थरी हो ? मलाई झोँक चल्थ्यो, विश्वकर्मा भनिदिन्थेँ । कतिपय बुबाआमा झसंग हुन्थे । यो कुरा मैले आहुतिलाई सुनाएँ । आहुतिले त्यस्तो झुट नबोल्नुस् भने । 

प्रवासमा पनि दलितहरू पीडाका घटना सुनाउँथे । म्यानहटन महाबजारमा एक पठित दलित मित्रले आँखाभरि आँसु बनाएर विभेदको कुरा सुनाउँदा खिस्रिक्क बनाएको थियो । सिड्नी विश्वविद्यालयमा विद्यावारिधि गर्दैगर्दा मोम विश्वकर्माले अस्ट्रेलियामा आफूमाथि भएको जातीय विभेदलाई औँल्याएर लेखेका छन् । अमेरिका, क्यानडा, बेलायत, अस्ट्रेलियालगायत युरोपेली मुलुकहरूमा छुवाछुत र भेदभाव भोगेर उनी आत्तिए । थोरै नेपालीमा पनि थोरै दलित परदेश पुगेका छन् । परदेशमा पनि नेपाली भेट हुँदा सबैभन्दा पहिले जात सोधिहाल्छन्, दलितको थर बताएमा तपाईंबाट तिमी सम्बोधन गर्ने, पश्चिमा देशमा कसरी दलित आइपुग्यो भनी आश्चर्यात्मक दृष्टिले अनावश्यक सोधखोज गर्ने, सम्बन्ध विस्तार गर्नतिर खासै ध्यान नदिने...थ्री–डी (डर्टी, डेन्जर, डिमिनल÷डिफिकल्ट) काममा पनि असहयोग...कानुनी उपचार पनि असजिलो...रंगविभेदको कानुनले जातपातभेदलाई समेट्न नसक्दोरहेछ भन्थे, मोम विश्वकर्मा । परदेशमा त्यस्तै छ, स्वदेशमा यस्तै छ ।

अब के गर्ने त ? : जातीय विभेदको प्रधान अभियुक्त वर्णव्यवस्था हो । सरस्वती प्रधान आफैँ उत्पीडित अस्तित्व हुन् । उत्पीडितको अगुवाईमा अब विद्रोह गरौँ : बाहुनविरुद्ध होइन, बाहुनवादविरुद्ध । खास–आर्य, जनजाति, दलित, मधेसी, महिला सबै समुदायमा बाहुनवाद जब्बर भाइरस भएर पसेको छ । अमरझैँ भएर बसेको छ । जबकि, यो अस्थायी छ, रणनीतिक रूपले टिकाइरहेको छ । जातव्यवस्थाविरुद्ध व्यापक प्रशिक्षण गरौँ । जातीय विभेदसँग जोडिएका साहित्यको पनि आलोचनात्मक भञ्जन गरौँ । समकै ‘चिसो चुह्लो’ले अन्तरजातीय प्रेमीको कन्तबिजोग देखाएको छ । यशकुमारकै कलाले अन्तरजातीय प्रेमीलाई तर्साउँछ । अन्तरघुलन प्रयास असम्भवझैँ वियोगान्तमा टुंगिन्छन् । माओवादी जनयुद्धले उर्लाएको अन्तरघुलन उस्तै वियोगान्त बन्न पुगेको छ । विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म, कक्षाकोठादेखि पाठ्यक्रमसम्म, सडकदेखि सदनसम्म व्यापक प्रशिक्षण गरौँ । बरु दलितकै अगुवाईमा उत्पीडित सबै एकत्रित बनौँ । हामी कास्टिस्ट हौँ भन्ने स्विकारौँ र परिवर्तन गरौँ । नेल्सन मन्डेलाले भनेझैँ ‘फर्गिभ बट नट फर्गेट’ सिद्धान्तलाई शिरोपर गरौँ । जातव्यवस्थाको जरोलाई उखेलौँ । धर्म बाधक भए ‘एगनस्टिक’ बनौँ बरु । अनि सम्भव हुन्छ, असलीमा अन्तरघुलित समाज निर्माण । जहाँ सबै जातजातिका सन्तती स्वतन्त्र प्रेमी बन्नेछन् । जातव्यवस्थाको केवल इतिहास भन्नेछन् । 

 

दलित हामी हिन्दू हौँ, तर हिन्दू बन्न पाएका छैनौँ

 

दलित हामी हिन्दू हौँ, तर हिन्दू बन्न पाएका छैनौँ

डा. मित्र परियार

नयाँ पत्रिका, २०७८ असार १० बिहीबार ०७:४६:००

हामी पनि हिन्दू नै हौँ भने बाहुनक्षेत्री सरह सम्मान र स्थान चाहियो, कुनै पनि संस्कारगत विभेद हुनुभएन

खेम सेन्चुरीको संगीत, नेत्र अर्यालको शब्द, अनि खेम आफैँ र समीक्षा अधिकारीको स्वर । यी प्रतिभाहरूको उत्कृष्ट लोकदोहोरी ‘सुर्ती माड्दै–माड्दै गयो जोवन’ले विगत एक महिनामा लोकसंगीतको क्षेत्रमा निकै तहल्का मच्चाएको छ । टिकटकमा हजारौँ युवायुवती यही गीतमा रमाएर नाचेको, रमाइलो गरेको, लकडाउनको कहर काटेको देखिन्छ । यो सुन्दर रचनाको पहिलो र दोस्रो लाइन सापटी लिएर मैले हिन्दू समाजलाई, त्यसमा पनि विशेषतः ब्राह्मण समुदायलाई, प्रश्न गर्न चाहेँ, ‘कि म तिम्रै हो भन, कि मायाले भो भन ।’ अझ प्यारोडी पनि थपौँ होला, ‘पीडा सहँदै–सहँदै गयो जीवन, घृणा खप्दै–खप्दै गयो जीवन, हिंसा झेल्दै–झेल्दै गयो जीवन ।’ 

विगतका दशकमा थारू, मधेसी, आदिवासी तथा जनजातिको र अन्य धेरै पीडित पक्षको निकै सशक्त आन्दोलन भए । सम्बन्धित आन्दोलन, संघर्ष र विद्रोहहरूले एक हदसम्म आफ्नो अधिकार सुनिश्चित गर्न सके । आफ्नो पहिचान र गौरव निर्माण गर्न पनि सफल भए । तर, तिनले समेत छिःछि दूरदूर गर्ने दलितको आन्दोलन आजसम्म पनि किन उठ्न सकिरहेको छैन ? किन उनीहरू पहिचानविहीन बनेका छन् ? अधिकारबाट विमुख छन् ? 

मलाई लाग्छ, दलित आन्दोलन थला पर्नुमा राजनीतिक, आर्थिक, शैक्षिक, भौगोलिक, पेसागतलगायत थुप्रै कारण छन् । त्यसमा पनि धार्मिक र सांस्कृतिक पक्ष प्रधान छ । अरू उत्पीडित समुदायको अलग भाषा छ, संस्कार छ, संस्कृति छ, भेष छ, धार्मिक परम्परा र इतिहास छ । भलै गुरुङ, मगर, थारू, धिमाल, राई, लिम्बूका भाषा र संस्कृतिहरू हराउँदै गएका हुन सक्छन् । ती कतिपय कमजोर बन्दै गएका पनि होलान्, विभक्त होलान् । तैपनि तिनको एकजुट हुने सांस्कृतिक आधार छन् । धार्मिक परम्परा छन्, हामी दलितको त्यस्तो अलग्गै पहिचान छैन ।

जोसँग सांस्कृतिक रूपमा नजिक छौँ, उनै हामीलाई नजिक पर्नै दिन्न । हाम्रो भाषा, संस्कृति, लवाइ, खवाइ सम्पूर्ण चिज पीडक (जाति) सँग मिल्छ । नश्ल, शारीरिक बनोट, नाकको आकार सबै उस्तै छ । कामी, दमाईं, सार्की, गाइने र बादी पहिला खस समुदायका थिए भन्ने पनि बलियो आधार छ । हरेक हिसाबले हामी सर्लक्कै बाहुनक्षेत्री हौँ । तर, पानी नचल्ने जातका रूपमा विदेशीभन्दा पनि परकोजस्तो व्यवहार हामीलाई गरिएको छ । 

ब्राह्मणवादले हामी दलितलाई यसरी फसाएको छ– वर्ण–व्यवस्थाले थिचिएका दलितको वर्ण नै छैन । हामीलाई अवर्ण भनिन्छ । हामी आफूलाई हिन्दू नै ठान्छौँ, तर हिन्दू बन्न दिइएको छैन ।

राज्यले अझै पनि यो व्यवस्था स्विकार्नु झनै दुःखद हो । कुनै तल्ला भनिएका जातिले पनि उच्च स्थान दाबी गर्ने दुस्साहस गर्ला भन्ने खतरा देखेरै होला ०७२ सालको संविधानले नै खसआर्य भन्नाले बाहुन, क्षेत्री, दसनामी आदि जातहरू मात्र हुन् भनेर किटानी गरेको । संविधानबाट नै जातीय तहगत विभेद संरक्षण गर्दै उस्तै अनुहारका, एकै देउता पुज्ने, एकै भाषा बोल्ने दलितले खसआर्यको सम्मानित स्थान खोज्न पाइँदैन भनिएको प्रस्ट छ ।

ब्राह्मणवादले हामी दलितलाई यसरी फसाएको छ– वर्ण–व्यवस्थाले थिचिएका दलितको वर्ण नै छैन । हामीलाई अवर्ण भनिन्छ । हामी आफूलाई हिन्दू नै ठान्छाैँ, तर हिन्दू बन्न दिइएको छैन । गाउँका देवीदेउता पुज्न भेटी–अक्षता दलितबाट पनि उठाइन्छ, तिनकै बाजा, धजा, पाला, त्रिशूल, गजुर नभई पूजा सम्पन्न हुँदैन । तर, फेरि तिनै दलित मन्दिर पसेर अरूले जस्तै पूजापाठ गर्न पाउँदैनन् । तिनको घरमा नाग टाँस्न, संस्कार र अनुष्ठान गर्न पुरोहित घिन मान्छन् । तँ हिन्दू होस् भनिन्छ । क्रिस्चियन बनेकाहरूमाथि आफ्नो सनातन धर्म बेचेको आरोप लाग्छ । कतै जान्नँ भन्ने दलित अझै धेरै छौँ, तर पवित्र वेद पढ्न त के छुन पनि पाइँदैन । हिन्दू भएर हिन्दूको घर पस्यो, धाराकुवा छोयो भने, मान्छे छोयो भने गालीगलोज र हिंसाको सिकार भइन्छ । जहाँ पनि देवीदेउताको, कुलकुलाइनको, बाईको, पितृको डर देखाएर हामीमाथि अपमान र हिंसा हुन्छ । यसरी धार्मिक रूपमा, सांस्कृतिक रूपमा हामी दलित घरको न घाटको बनाइएका छौँ । न यताको, न उताको । न वारि, न पारि । न भित्र, न बाहिर । न आफन्ती, न पराई । न पक्का मित्र, न परम शत्रु । न शुद्ध, न त पूरै अशुद्ध । यो स्थितिलाई अंग्रेजीमा ‘लिमिनल स्पेस’ वा ‘लिम्बो’ भनिन्छ । मुक्ति चाहने दलितले यो हदसम्मको ‘लिमिनालिटी’बाट छुटकारा खोज्नुपर्छ ।

खेम सेन्चुरीको गीतकै शैलीमा हामीले एलिट जातिलाई, समुदायलाई सोध्नैपर्छ अब कि म तिम्रै हो भन, कि मायाले भो भन । अर्थात्, हामी पनि हिन्दू नै हौँ भने बाहुनक्षेत्रीसरह सम्मान र स्थान चाहियो । कुनै पनि संस्कारगत विभेद हुनुभएन । हामीले पनि उपनयन गर्न पाउनुपर्‍या । बाइबलझैँ बेद सबै कामी, दमै, सार्की, बादी, डोम, चमार, मुसहरको हातहातमा पुग्नुपर्‍यो । सबैसँग रोटीबेटी चल्नुपर्‍यो । कुनै मन्दिरमा, पूजामा, अनुष्ठानमा, चुलाचौकामा रोकतोक हुनुभएन ।

यदि यस्ता सवालमा भो भनिन्छ भने, संस्कारगत समानता सम्भव हुँदैन भने, मान्छे भएर मान्छेझैँ बाँच्न पाइँदैन भने, विकल्प खोज्नैपर्ने बाध्यता हुनेछ । सधैँ बाँधेर पिटिरहे गाईवस्तुले समेत दाम्लो चुडाएर उम्किने कोसिस गर्छन् । कुकुरभन्दा तल्लो व्यवहार गरे पनि आखिर हामी मान्छे नै हौँ । हरकोणबाट कथित उपल्ला जातिभन्दा फरक छैनौँ । समानताको प्रयासमा जे–जे त्याग्न पर्छ त्याग्छौँ । आशा गरौँ कि मुक्तिका खातिर धर्म परिवर्तनको बाटो रोज्नु नपरोस् ।