समावेशीकरणको
चीरहरण
कान्तिपुर, मंसिर ६, २०७४केशव दाहाल
चुनाव आयो ।
यो चुनावमा सही निर्णय गर्ने कि आज गल्ती गरेर ५ वर्ष नेताहरूलाई गाली गर्दै बस्ने ? यो प्रश्न मतदातालाई । यहींनेर मलाई पढ्ने प्रिय
पाठकहरूलाई साक्षी राखेर केही प्रश्न गर्छु ।
के तपाई आजको चुनावी ढाँचा, शैली र संस्कृतिसँंग
सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ? के
तपाई हाम्रा दल र नेताहरूसंँग खुसी हुनुहुन्छ ? सम्भवत:
धेरैलाई लाग्ला, राजनीति सही बाटोमा
छैन । यो सत्तास्वार्थ, अहंकार, दिशाहीनता
र परिवारवादमा फसेको छ । त्यसो हो भने के यो निर्वाचनमा
मतदाताले कुनै चमत्कार गर्ने सम्भावना छैन ? चमत्कार
याने कि ती मान्छेलाई हराउने, जो
हार्नका लागि सबैभन्दा योग्य छन् ।
मेरा यी प्रश्न ती असल
मान्छेहरूलाई, जो लोकतन्त्रका लागि लडेका थिए । किनभने आज लोकतन्त्र धनतन्त्र या डनतन्त्र बन्यो । मेरा यी प्रश्न ती कार्यकर्तालाई, जो लामो समयदेखि दलमा आबद्ध छन् । उनीहरू हर्दम आन्दोलनको अग्रभागमा उभिन्छन् । तर उनीहरूको दल दलजस्तो छैन । यो कसैको
निजी कम्पनीजस्तो भयो । मेरा प्रश्न ती अभागी कमरेडहरूलाई, जसले पार्टीको
सेवामा जीवनका ऊर्जाशील समय बिताए, तर कहिल्यै निर्णय गर्न पाएनन् । मेरा यी प्रश्न ती इमानदार मतदातालाई, जसले
जिन्दगीमा अनेकौंपटक मतदान गरे र हरेकपटक उनीहरूको विश्वासले हार्दै गयो । प्रिय साथीहरू,
के हामी यो राजनीतिलाई फेर्न
सक्दैनौं ? के हामी चुपचाप सबै बेथिति सहन श्रापित छौं ?
थप केही प्रश्न गर्ने अनुमति
पाऊँ । आखिर प्रश्नहरू नै त हुन्, हामीले गर्ने । थप केही असंगति राख्न स्वीकृति पाऊँ । असंगतिहरू नै त हुन्, हामीले अस्वीकार गर्ने । जस्तो कि लामो समय पार्टीमा काम गरेका इमानदार कमरेडहरूले यो
पाली पनि टिकट पाएनन् । बरु चुनावको ठिक अघिल्लो दिन पार्टी प्रवेश गर्ने
प्रखर मण्डले महोदय टिकटका हकदार भए । किन ? सबैभन्दा ठूला व्यापारीलाई पार्टीले पूजा गरेपछि साना, निम्छरा र
इमानदार सदस्यहरूको समाजवाद के हुन्छ ? जिन्दगीभर
समाजवादको सपना देख्ने तपाई,
समाजवाद बनाउन नेतृत्व गर्छ, दलाल
पुुँजीपतिले । सफा राजनीतिको अपेक्षा गर्ने जनता, टिकट पाउँछ
कुनै बन्दुकेले । जब राजनीतिले गुन्डागिरीलाई वैधानिकता दिन्छ, तब लोकतन्त्र
र सुशासन कता पुग्छ ? यस्तो बेला कसैले बहुमत ल्याउँछ र स्थिर सरकार बनाउँछ
भने पनि त्यो कसको सरकार बन्छ ?
निर्वाचन गाउँ पसेको छ । धुलो उडाउँदै नेताहरूको गाडीको लस्कर सडकमा दौडिन्छ । सयौं कार्यकर्ता नामका लोभी चाकरहरूले घेरिएको नेता मञ्चमा चढेर
भन्छ, ‘म समृद्धि दिन्छु’ । इतिहासदेखि
हेपिएका गरिब मनुवाहरूले कसरी विश्वास गर्ने ? हिजो, अस्ति र
त्योभन्दा वर्षाैंअघि पनि उनै सत्तामा थियो, उनै सरकारमा थियो । त्यो बेला गाउँमा सडक किन बनेन ? त्यो बेला
रोजगारी किन मिलेन ? त्यो बेला अस्पतालमा दबाइ किन पाइएन ? त्यो बेला स्कुलमा पढाइ किन भएन ? त्यो बेला
विकास कहाँ गयो ? त्यो बेला गाँस, बास र कपासको सपना किन पूरा भएन ? इतिहासलाई सचेत मतदाताले यति सजिलै कसरी भुल्न मिल्छ ? बितेका ३० वर्षदेखि इतिहासको ब्याज खाने असफल मठाधीशहरू आज
समृद्धिको सपना बाड्छन् त पत्याउने कसरी ? हामी मतदाताले
तिनका झुटलाई नपत्याउँदा के हुन्छ ?
धन, पार्टी, सत्ता र शक्ति
कसले कब्जा गर्यो ? यो प्रश्न सचेत कार्यकर्ता र मतदाताहरूले नेताहरूलाई
किन नसोध्ने ? समानुपातिक उम्मेदवारहरूको सूची हेरौं । त्यहाँ परिवारवाद, धनवाद र डनवादको राजनीतिक
‘कनेक्सन’ प्रस्ट देखिन्छ । किनभने समानुपातिक सूचीमा एउटै परिवारका अनेकौं लालची
प्राणीहरूको नामावली समाविष्ट छ । तर इमानदार र योग्य मान्छेहरू किनाराकृत छन् । स्पष्ट छ कि समानुपातिक सूची डनवादको पापी फेहरिस्त हो । यो सूची लोकतन्त्र सकिएको र परिवारवाद मौलाएको असली प्रमाण हो । के पार्टीको गजुरमा बस्नेहरूको कार्यकर्ता, लोकतन्त्र र
जनमतप्रति कुनै दायित्व हँुदैन ?
अन्यथा टिकट वितरणमा महिला, सीमान्त
समुदाय र गरिखाने वर्गका नाम कसरी छुट्न सक्छन् ? यस्तो
राजनीतिले न्याय र समृद्धि दिँदैन । यस्तो
नेतृत्वले लोकतन्त्रलाई सुन्दर रंगहरूले सजाउँदैन । यो
समावेशीकरणको चीरहरण हो ।
जगजाहेर छ कि सत्ता, शक्ति र
स्वार्थलाई एउटै परिवारमा केन्द्रित गर्नु परिवारवाद हो । यो लोकतन्त्रको विकृत रूप हो । यसले अमूक
परिवारमा सार्वभौमसत्ता निहित भएको भ्रम सिर्जना गर्छ । यसले राजनीतिमा पारिवारिक वर्चस्ववाद स्थापित गर्छ । आफ्नो परिवार र त्यसको शक्तिमाथि प्रश्न गर्ने सबैलाई फत्तुर
लगाउनु परिवारवाद हो । हामीले राजशाहीको यसकारणले विरोध गरेका थियौं कि त्यो
पारिवारिक भयो । त्यो लोकतन्त्र भएन । त्यो
गणतन्त्र हैन । त्यसले परिवारको देवत्वकरण गर्यो । अहिले के भिन्न भयो ? निश्चित
परिवारमा सार्वभौमसत्ताको हस्तान्तरण आज पनि छ । निश्चित
मठाधीशमा लोकतन्त्रको केन्द्रीकरण आज पनि छ । तपाई जसलाई
भोट हाल्नुहोस्, त्यो,
यो वा त्यो कुनै परिवारकै
प्रतिनिधि शासक बन्छ । परिणाम एउटै परिवारले सत्ताको दोहन गर्छ । एउटै परिवारले नीति बनाउँछ र उसैले त्यो नीतिको फाइदा लिन्छ । यो कस्तो गणतन्त्र हो ? यो गणतन्त्र
हुनै सक्दैन, यो त परिवारतन्त्र हुन्छ । हामीले
राजनीतिक रूपमा त शाह परिवारको शासकीय वर्चस्वलाई तोड्यौं । तर दलका नेताहरूको पारिवारिक वर्चस्वमा पुन: पँmस्यौं । यसलाई नतोडी लोकतन्त्र बन्दैन । यसलाई नतोडी
चुनाव चुनावजस्तो हुँदैन । यसलाई नतोडी इमानदार कार्यकर्ताको लोकतन्त्र बन्दैन ।
त्यसो त समानुपातिक निर्वाचन
पद्धति लोकतन्त्रको गजव प्रयोग हो । यसको
राजनीतिक अर्थ र उपादेयता पनि छ । तर दलहरूले जेजस्तो शैलीबाट समानुपातिक सूची बनाए, त्यो आफैमा
सिद्धान्तहीन बन्न पुग्यो । किनभने त्यो सूचीमा समाविष्ट नामावली हेर्दा
समानुपातिक निर्वाचनको व्यवस्थाकै चीरहरण गरियो । वस्तुत: यो
निर्वाचन प्रणाली नेताहरूको परिवारवादलाई प्रबद्र्धन गर्न छनोट गरिएको होइन । तर भयो, त्यही । यो व्यवस्था नेताहरूको धन आर्जनको लागि थिएन । यो नेताहरूको ‘क्राइम पार्टनर’लाई खुसी पार्ने प्रयोजनका लागि
थिएन । खासमा यो पद्धति यसकारण अपनाइयो कि चुनावी
प्रतिस्पर्धामा भाग लिन नसक्ने सीमान्त समुदाय, वर्ग र लिंगलाई नीति निर्माणको
उपल्लो हतमा लैजान आवश्यक छ । यो लोकतन्त्रको सुन्दर परिकल्पना थियो । तर नेताहरूले यो प्रणालीलाई यति धेरै विकृत गरे कि लोकतन्त्र नै
लाजले निहुरियो ।
पटक–पटक बहस गरिएको विषय हो कि
युवाहरू राजनीतिमा आउनुपर्छ । पुरानाहरूलाई सम्मानपूर्वक विदा दिनुपर्छ । नयाँहरूको रचनात्मक क्षमताको उपयोगविना सिर्जनशील राजनीति सम्भव
छैन । नयाँहरूको नेतृत्वविना समृद्धि पनि सम्भव छैन । तर यो पटकको निर्वाचनमा पनि पुरानाहरूको वर्चस्वले निरन्तरता
पाउने स्पष्ट देखियो । पुरानाहरू टिकट वितरणमा त हावी छन् नै, उनीहरू नै
शासकीय नेतृत्वमा पनि आउनेछन् । बितेका ३० वर्षमा जो सबैभन्दा असफल भए, अब पनि उनीहरू
नै जित्नेछन् । यस्तो बेला कसरी भन्न सकिन्छ कि हाम्रो भविष्य सफल
बन्छ ?
अत: सोचौं, अब पनि किन
तिनै असफलहरूलाई भोट हाल्ने,
जसले हामीलाई खराब ३० वर्षहरू
उपहार दिए ? यो आजको युगप्रति बेइमानी हो । यो युवा स्वप्नद्रष्टाहरूप्रति बेइमानी हो । यो थोत्रो राजनीतिक सोच र वर्चस्वको हस्तक्षेप हो । यो कञ्चन र चलायमान राजनीति होइन ।
स्पष्ट छ, हामीले
परिवारमुखी, विकृत र धनवादी लोकतन्त्रका लागि बलिदान गरेको होइन । नेताहरूले परिवारवादको जुन धागो समाए, यसले उनीहरूको
स्वर्ग त पक्का मिल्ला, तर जनताका लागि यो सुखद बाटो होइन । त्यसैले भन्नैपर्छ, परिवारवाद मुर्दावाद । मुर्दावाद जस्तो कठोर शब्द प्रयोग गर्नुपरेकोमा क्षमा चाहन्छु । यो मेरो आवेश होइन । अत्यन्तै
सुविचारित रूपमा यो शब्दको प्रयोग गरिएको हो । जब
लोकतन्त्र परिवारवाद, डनवाद र धनवादको घेराबन्दीमा पर्छ, कसैले न कसैले
त यस्तो राजनीतिलाई
मुर्दावाद भन्नैपर्छ । अन्यथा कित आफूले गरेका आन्दोलनहरूलाई ब्यर्थ ठान्नुपर्छ । सहिदहरूको सपना बिर्सनुपर्छ । नेताहरूको
शरण पर्नुपर्छ । नत्र यति धेरै बेथितिलाई सहनु आफैमा अपराध हो । यो निर्वाचनमा अपराध गर्न इन्कार गरौं ।
हरेक निर्वाचनले नेताहरूलाई
बलियो र मतदातालाई झन्–झन् कमजोर किन बनाउँछ ? यो उल्टो बाटो
हो । उल्टो बाटो हिँड्न मतदाताहरू कसैगरी अभिशप्त छैनौं । हामी न त श्रापित छौं, न ऋणी । हामी स्वतन्त्र मतदाता हौं । यहींनेर
आजका लागि म अन्तिम प्रश्न गर्छु,
के हामी फोहोरी राजनीतिलाई
इन्कार गर्न सक्दैनौं ? यो प्रश्नले हामी मतदाताहरूको परीक्षा लिँदैन ?
dahal.keshab@gmail.com
प्रकाशित : मंसिर ६, २०७४ ०८:१३
