Magar's tradition since 16th century

कोसेली

सोह्रौं शताब्दीदेखिको पर्व

संस्कृति

कार्तिक २५, २०७४लालप्रसाद शर्मा

काठमाडौं — अविवाहित युवा बारीमा कोदाली, बाउसो घिसार्दै हहहह, हो.....बा, माले भन्दै खन–जोतको अभिनय गर्छन् । केही बूढापाका हिउँदे बालीको बीउ लिएर बारीमा पस्छन् । लगत्तै अविवाहित युवती पनि बारीमा देखिन्छन् । परम्परागत वेशभूषामा ठाँटिएका युवायुवती छरेको बीउ पुर्न बारी खन्छन् ।

विवाहयोग्य युवायुवती मात्र यसमा सहभागी हुन्छन् । बारी खनिसकेपछि कोदाली जुधाएर तरुनी–तन्नेरीबीच तानातान हुन्छ । खेतबारी खन्ने क्रममा बाउसो, कोदाली ठोकिएमा बाली सप्रेर सहकाल आउने (अन्न अभाव नहुने) मान्यताले यस्तो गरिएको हो । वरपर दर्शकको ठूलो भींड छ । ‘छापे खन्ने’ भनिने यस्तो दृश्य प्रत्येक कात्तिक २६ गते अपराह्न देख्न पाइन्छ । 

गीत गाउने र मादल बजाउनेको अगाडि मारुनी नाचिरहेका हुन्छन् । यो समूहलाई नाचपाटी (नास्पाती) भनिन्छ । यो क्रियाकलाप वर्षदिनभरि गाउँमा मृत्यु भएका परिवारको बरखी अर्थात् दु:ख फाल्ने कामका लागि हो । नाचपाटीले मृतकको घरमा पुगेर मारुनी नाची मृतकका आफन्तलाई आशिष दिँदै टीकाटालोदेखि सबै फुकाइदिन्छ । सबै मृतकको परिवारमा बरखी फुकाएपछि शंखु (देवता) घरमा जम्मा भई अर्गासी (सार्वजनिक जग्गामा) युवायुवतीले छापे खन्छन् । शंखु देवताको पूजा गरी अग्नि साक्षी राखी वराना (हली) ले युवालाई छेउ लगाउन भन्छन् । त्यसपछि वरकल (बीउ छर्ने) ले गहुँ, जौ, मटर, भट्टजस्ता हिउँदे बालीको बीउ छर्छन् । तरुनीतन्नेरीले खन्छन् । मादले मारुनी समूह गीतसँगै हातमा राँका, डाला र स्याउला लिएर निस्किन्छन् ।

पश्चिम बागलुङको अर्गल गाविसस्थित मगर समुदायको परम्परागत तथा ऐतिहासिक भुस पोल्ने तथा छापे खन्ने संस्कृतिको दृश्य हो यो । सोह्रौं शताब्दीमा तत्कालीन पाल्पाका सेनवंशीय राजा रूद्र सेनको शासनप्रति विमति राख्दै आफ्नो अस्तित्व रक्षाका लागि पाल्पाको अर्गलीबाट आएको मगर समुदायले सोही बेलादेखि मनाउँदै आएको एक मुख्य सांस्कृतिक पर्व हो यो । 

उतिबेला चारथरी मगर नाउसा (नावसा), पुलिसा, ओसासा र पुन तथा केही दलित परिवार यहाँ आएका थिए । ‘पुर्खाहरू आफ्नै शासन प्रणाली, पदको बाँडफाँड पनि गरेका तर सेन राजाले भनेको नमानेपछि आफ्नो संस्कार र संस्कृतिलाई स्थापित गर्न यहाँ आएका रहेछन्,’ संस्कृतिबारे अध्ययन थालेका शिक्षक बिर्बलाल घर्तीमगर भन्छन, ‘त्यतिबेला ६० घरधुरी हतियारसहित यहाँ आएका थिए ।’ उतिबेला चौबीसे राज्य र अन्य थुप्रै ससाना राज्यरजौटा थिए । एउटा राज्यबाट त्यही पनि हतियारसहित अर्को राज्यमा छिर्न सक्ने अवस्था थिएन । तर आफ्ना पुर्खाहरूको आत्मविश्वासले यहाँ आइपुगेको उनी बताउँछन् । 

यस ठाउँमा आएर बसेका पुर्खाले भौगोलिक अन्वेषण गर्दै कुनै पनि राज्य तथा व्यक्तिको अधीनमा अर्गलको भूमि नरहेको यकिन गरेपछि कात्तिक अन्तिममा आफ्नो जग्गा ठहर्‍याउँदै बसेको जनश्रुति रहेको स्थानीय सूर्यबहादुर घर्ती बताउँछन् । ‘कोही पनि जग्गाको दाबी गर्न नआएपछि खोरिया फाँडेर घामको झुल्कोसँगै जलाइएको रहेछ,’ शिक्षकसमेत रहेका उनी भन्छन् । अर्गलीबाट विस्थापित हुने क्रममा र बाटोमा समेत कसैको ज्यान गएको हुन सक्ने बिर्बलाल अनुमान गर्छन् । ‘पुर्खाहरू त्यत्तिकै अर्थात् खुीिसाथ आएका होइनन् । खोरिया फाँडेर जलाइएपछिको खरानी सेलाएसँगै मृत्युको अन्तिम संस्कार पनि सम्पन्न गरेका हुन सक्छन,’ यहाँ आएर घना जंगल फाँडेर बस्ती बसाउने र बारी बनाएको दिनको स्मरणस्परूप यसरी पर्वको रूपमा मनाउँदै आएको हुन सक्ने उनको भनाइ छ । ‘कात्तिक २६ गते बिहान अन्तिम संस्कार हुनु भनेको भूमि हाम्रो अधीनमा रह्यो भनी घोषणा गरेको र हिउँदे खेतीपाती सुरु भएको दिन स्मरणमा संस्कृतिको विकास भएको हो,’ उनी भन्छन्, ‘कात्तिक अन्तिम साता अन्तिम मृत्यु संस्कार एउटा संयोग मात्रै हुन सक्छ ।’ उतिबेला अनिकालको समयमा धनपैसा नभएका कारण ‘रहे किरिया’ गर्ने संस्कार पनि रहेको र वर्षायामको असार, साउनमा मृत्यु भएमा कामको चाप र अन्नपातसमेत नहुने भएकाले कात्तिक अन्तिममा अन्तिम संस्कार गर्ने चलन पनि रहेको हुन सक्ने उनी बताउँछन् । २६ गते पितृमुक्त भएर खुसियालीसँगै भोलिपल्टबाट वर्षदिनभरमा जेठो छोरा जन्मेको घरमा सोही नाच टोली पुगेर हर्षबढाइँ गर्छ । कात्तिक २७ गतेदेखि अर्को कात्तिक २२ गतेभित्र मृत्यु भएका परिवारलाई कात्तिकै २६ गते अम्काउने (दु:ख फाल्ने) गरिन्छ । 

प्रत्येक कात्तिक २४ गतेको अपराह्न ४ बजे होलदास (मृतकको घरमा किरिया रुँग्न) राख्ने चलन छ । मृतक अविवाहित तर उमेरले पाको भएमा मृतकको मावलीमा र विवाहित भएमा मावली तथा श्रीमतीको माइतीबाट होलदास राख्ने चलन छ । होलदासमा १८ माना चामल, १८ दाना सुकेको छाला तथा सुकुटी (कोर्तो) हाचक (मर्चा) र भुस्केट (जडीबुटी) लगिन्छ । होलदास भनेको किरिया रुँग्न (कुर्न) जाँदा हुलाबाट होल भएको हुन सक्ने अनुमान स्थानीय गर्छन् । दास भनेको काममा राख्नु भन्ने बुझिन्छ । पाको मान्छेको मृत्यु प्रमाणित गर्न होलदास लैजाने चलन रहेको हो । २४ गतेको बिहान घामको झुल्कोसँगै बीउ छरेर उब्जनी गर्न खनेको बारीमा कोदो, मकै, भट्टलगायतका बालीको जरा, डाँठ बस्तु जलाउनुपर्छ । अपराह्न ४ बजे होलदासको कार्यक्रम हुन्छ । २५ गते मृतक परिवारका आफन्तजन, भाइखलक जम्मा हुन्छन् । बेलुकी ज्वाइँचेला आएर होलदासमा ल्याइएको चामल, सुकुटीलगायत वस्तु पितृलाई चढाइदिन्छन् । सबै काममा युवापुस्ताको उत्तिकै सहभागिता रहन्छ । ‘यो संस्कृति (पर्व) मा युवापुस्ताको पनि उल्लेख्य सहभागिता रहन्छ’, स्थानीय महेन्द्र घर्तीले भने, ‘यसले संस्कृतिको जगेर्नामा युवापुस्ता आकर्षित गरेको छ ।’ कात्तिक २४ गतेलाई भुस पोल्ने र २६ गतेलाई छापे खन्ने भनिन्छ । यस विषयमा गहिरो अध्ययन अनुसन्धान भने भएको छैन ।
छापे खनिसकेपछि सबै जना शंखु घरमा जम्मा भएर खाजा खाने, गाउने र नाच्ने गर्छन् । पछिल्लो समय विभिन्न कलाकार बोलाएर सांस्कृतिक कार्यक्रम, खेलकुद पनि हुन थालेका छन् । यसले गाउँका प्रतिभाको पहिचान हुने र व्यापार व्यवसायमा पनि सहयोग पुर्‍याउने गरेको छ ।
छापे खन्ने करिब एक रोपनी जग्गा गाउँलेको सामूहिक स्वामित्वमा छ । जग्गामा उब्जिएको बालीबाटै पर्व मनाउने खर्च जुटाइन्छ । ‘यो हाम्रो स्थिर चाड भएकाले अन्य चाडबाड तथा मेलापर्व परे पनि हामीलाई असर पर्दैन,’ अर्गल माविका प्रधानाध्यापक गणेश घर्तीमगर भन्छन्, ‘अहिलेसम्म जीवन्त छ । भविष्यमा पनि जीवन्त राख्न प्रतिबद्ध छौं ।’
विसं १९९७ सालमा श्रेष्ठ थरका एक योगी यो ठाउँमा आएर तपस्या गरेका थिए । गाउँकै बयोवृद्ध नासु नन्दवीर थापाको भनाइमा ती योगीले गाउँको सबै गतिविधि पनि नियालेका थिए । अन्तिममा उनले अफाप हुन सक्छ हतियार एउटा कोत बनाएर राख्नू भन्दै त्रिशूलसमेत दिएर गएका थिए । त्यसपछि स्थानीले आफूले ल्याएका उतिबेलाका हतियार कोत बनाएर सुरक्षित राखेका छन् ।
lalpsharma@gmail.com

प्रकाशित : कार्तिक २५, २०७४ ०९:०१

Sindure festival in Thimi of Nepal

थिमिमा सिन्दुरे जात्राको रमाइलो

वैशाख २, २०७५तस्बिर : अंगद ढकाल

भक्तपुर — बिस्केट जात्राका अवसरमा मध्यपुर थिमिका बासिन्दाले आज बिहानैदेखि हर्षोल्लासका साथ सिन्दूर खेलेर ३२ खट जात्रा अर्थात् सुथः सिया जात्रा मनाएका छन् ।

थिमिका टोलटोलबाट विभिन्न देवताका मूर्ति खटमा विराजमान गराई खट बोकेर सिन्दूर खेल्दै पूजाआजाका साथ सो जात्रा मनाइन्छ । थिमिमा मात्र मनाइने सो जात्रामा एकार्कालाई सिन्दूर दलेर स्थानीय बाजामा नाच्दै हातहातमा चिराग बालेर खट बोकी बालकुमारीमा ल्याइन्छ । बिहानै बालकुमारी र कालिका अर्थात् बालाखुको खट बालकुमारी मन्दिरबाट बाहिर निकालिएको थियो । शनिबारदेखि विष्णुवीर र दक्षिण बाराहीको खटसमेत मन्दिरमा राखिएको थियो । बिहानै सिद्धिकालीको खट ल्याएर आफ्ना गणसहित बालकुमारी प्रवेश गराएपछि जात्रा शुरु भएको थियो ।

जात्रा शुरु भएपछि पमा (जात्रा चलाउने नाइकेका सहयोगी)हरुले हातहातमा चिराग अर्थात् बत्ती लिएर नाइके प्रधानको अनुमति लिई बालकुमारीको खट उचालेपछि जात्रालाई दिगुटोलस्थित देवता घर परिक्रमा गराइएको थियो । यसैगरी विष्णुवीर, सिद्धिकालीलगायत देवदेवीको खट ल्याएर जात्रा मनाइएको छ ।

मूल देवता खटमा राखी धिमेबाजाका साथ चिराग बाली सिन्दूरे जात्रा मनाइने परम्परा छ । जात्रा प्रत्येक चोक, चौबाटो, घर र टोलमा पुग्दा घरका झ्याल, कौसी र छतबाट सिन्दूर छर्ने र फूल बर्साएर स्वागत गर्ने प्रचलन छ ।

जात्रामा कायाँ बाजा, भुस्या बाजा, धिमे बाजा बजाएर देवताका खटलाई घुमाउँदै एकार्कालाई सिन्दूर दल्ने भएकाले पनि यसलाई सिन्दूर जात्रा भनिएको हो । बालकुमारीबाट परम्परागत रुपमा सिद्धिगणेश, सिद्धिकाली र त्यसका गणसहित क्वाछें द्यो(देवता), हिचो द्यो, अजिमा द्यो, विष्णुवीर र अन्य देवगणको खट उचालेपछि बालकुमारीको जात्रा शुरु गरिन्छ ।

परम्परानुसार नै देवता लायकू दरबारभित्र पस्न नपाऊन् भनेर लायकू प्रवेशद्वारमा बाटो छेकेर पेंखा मुस्या, बालकुमारी, बालखुचा द्यो, सिद्धिकाली र अरु देवताका गण बस्ने परम्परा छ । अगाडि बढाउँदै ल्याइने बालकुमारीलाई भैलः द्यो परिक्रमा गरी क्रमैसँग सुगां द्यो, क्वाछे द्योंमा पनि सिन्दूर खेल्दै परिक्रमा गराइन्छ ।आजै अपराह्न थिमिको जिब्रो छेड्ने जात्रा शुरु हुँदैछ । बोडेका ४६ वर्षीय बुद्धकृष्ण बाग श्रेष्ठले जिब्रो छेड्ने भएका छन् । उनले यसअघि पाँच पटक जिब्रो छेडिसकेका छन् । (रासस)

The Chindits in Mogaung Campaign

"The Chindits, known officially as the Long Range Penetration Groups, were special operations units of the British and Indian armies, which saw action in 1943–1944, during the Burma Campaign of World War II.The creation of British Army Brigadier Orde Charles Wingate, the Chindits were formed for raiding operations against the Imperial Japanese Army, especially long-range penetration: attacking Japanese troops, facilities and lines of communication, deep behind Japanese lines. Their operations were marked by prolonged marches through extremely difficult terrain, by underfed troops often weakened by diseases such as malaria and dysentery. There is controversy over the extremely high casualty rate and the debatable military value of the achievements of the Chindits." Wikipedia
The family of a soldier also spend their life as soldier. They carry the memories of war in their life. This is reflected by one of the hand-woven art-work by a spouse of a Gorkha soldier from 5/5 GR (Gorkha Rifles), who had fought Mogaung Campaign of Burma in WW II.

Dhimal people of Nepal

वि.सं. २०३९ सालमा प्रकाशित यस पुस्तकको प्रकाशकीयमा नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिषनका तत्कालीन उपकुलपति माधवप्रसाद घिमिरे लेख्नु हुन्छ, ‘‘लोकधर्म सहज विश्वासमा अाधारित हुन्छ । भावनाशील हुन्छ । विशिषट धर्मकाे मूल अाधार पनि विश्वास हो, तर त्याे चिन्तनशील हुन्छ । विराटकाे उपस्थितिकै अनुभूति गर्नु र त्यसका अशीषबाट मनुषय अश्वस्त रहनु यहीनै सारा धर्मको विशेषता हो । लोकले विराट सत्ताको अाभासलार्इ अाफनै प्राकृतिक परिवेश र अाफनै दैनिक जीवनकाे सीमा भित्रै सीमित राख्छ र त्यसलार्इ जीवनमुखी बनाँउछ । तर विशिषट धर्मले त्यो विराट सत्ताको अाभासलार्इ दर्शनमा ढाल्छ र त्यसलार्इ लोकोत्तर बनाँउछ ।’’

यस पुस्तकका १४ खन्डमा जाति परिचय, गाँउ तथा घर, थर र उपथर, वेशभूषा तथा रूपसज्जा, खाना र यस संग प्रचलित प्रचलन, लोक खेल र मनाेरन्जन, लोक देविदेवताहरू, पुजाअाजा, लोक चाडपर्वहरू, लाेकगीत, लोकनृत्य, धामी एवं अाेझा परम्परा, रोग, व्याध र अाैषधोपचार तथा लोक विश्वास र परिशिषट छन् ।

यस पुस्तकका लेखक तुलसी दिवस नेपालका जात–जातिका बारेमा अनुसन्धान गर्ने एक मुर्धन्य विद्वान हुनुहुन्छ । उहाँमा म यसै अवसरमा अाफनो फेसबुक पेजमा यस्ता खोजका बारेमा पाठक हरूका लागी सामग्री राखी दिनु भएमा अाभारी हुने थियाैं भन्ने विचार राख्ने दुस्साहस गर्छु ।

Darjeeling and Nepal

तामाङ राजासँग पृथ्वीनारायण शाहको युद्ध

तामाङ राजासँग पृथ्वीनारायण शाहको युद्ध

इतिहास

कार्तिक २७, २०७५राजकुमार दिक्पाल

काठमाडौँ — तिमाल क्षेत्रलाई तामाङहरुले आफूहरुको ऐतिहासिक महत्वको क्षेत्र मान्दै  आएका छन् । झिंगु, रोशी र सुनकोशी नदीले छुने मध्यपहाडी बेँसी भेगमा रहेको तिमाल क्षेत्रले  महत्वपूर्ण इतिहास र सांस्कृतिको विरासत बोक्दै आएको छ ।

हरेक वर्षका चैत्र शुक्ल चतुर्दशीका दिन बौद्ध स्तुपमा तामाङहरुको ठूलो तीर्थयात्रा हुन्छ। यसको भोलिपल्ट अर्थात् चैत पूर्णिमामा तीर्थालुहरु बालाजुको बाइसधारामा स्नान गर्न पुग्छन् र उनीहरुको यो तीर्थयात्रा स्वयम्भूमा दीप प्रज्वलन, दानदक्षिणा र पूजापाठसम्म पुग्छ। यसरी दुई दिनसम्म लाग्ने यो तीर्थ यात्राको नाम 'तिमाल जात्रा' हो। तिमाल क्षेत्रका अन्तिम शासक रिन्छिन दोर्जेले पनि यो जात्रामा सहभागिता जनाएका हुनाले पनि तामाङहरुले यसलाई महत्वपूर्ण सांस्कृतिक र ऐतिहासिक विरासतको रुपमा लिँदै आएका छन्।

रिन्छेन दोर्जेः प्रामाणिक शासक

तामाङहरुले आफ्नो अन्तिम राजा मानेका तत्कालीन तिमालका स्थानीय शासक रिन्छिन दोर्जेका बारेमा अनुश्रुतिका आधारमा इतिहास लेखिएको पाइन्छ। तर उनी स्थानीय शासक हुन् भन्ने प्रामाणिक आधार प्रकाशमा आइसकेको छ। पुरातत्व विभागको मुखपत्र 'प्राचीन नेपाल' पूर्णाङ्क ९१ (पुस–माघ २०४२:६)मा चन्द्रप्रसाद त्रिपाठीले लेखेको 'प्राचीन तामाङ बस्तीः तिमालको इतिहासमा प्रकाश' शीर्षकको लेखमा मकवानपुरका अन्तिम राजा दिग्वन्धन सेनले रिन्छिनको नाममा जारी गरेको एक ताम्रपत्र छापिएको छ। तिमाल कल्लेरी निवासी भूपू न्यायाधीश धर्मप्रसाद पाण्डेले सुरक्षित गरिराखेको यो ताम्रपत्रमा जग्गा विर्ता दिइएको भनी लेखक त्रिपाठीले उल्लेख गरेका छन्। विक्रम सम्वत १८१९ भाद्र सुदिमा हरिहरपुरबाट रिन्छिन दोर्जेका नाममा जारी गरिएको ताम्रपत्रको ब्यहोरा यस्तो छः

(विरु) दावली विराज मानन्नत श्री

मत्महाराजधिराज

श्री श्री श्री द्दिक्वन्धन सेन देवदेवाना सदा

समय विजइ नाम

आगे रिजिन मिझारको कल्या मटे

य मरि १० लाक्या मद्दे वाझो मुरि ६०९

...पहरो पश्चिम सालको ...

ढलो उत्तर कोसी पूर्व डाडो ल्व (कि)

ल विर्ता गरि दियोको छ च...

वा गरि षातिरजामा सा वित

नु विर्ताका सरह सेवा गर्नु घडे

रि पाथि तिन विव जान्या...

मा गरि दियाको छ इति सम्वत १८

१९ भाद्र सुदि... हरि

हरपुरमा आगे सुक्रिविक्री सरिषानु

मकवानपुरका तत्कालीन राजा अर्थात् अन्तिम राजा दिग्वन्धन सेनले हरिहरपुरबाट रिन्छेन दोर्जेलाई यस्तो ताम्रपत्र पठाएको देखिएकोले उनी तिमाल क्षेत्रका स्थानीय शासक भएको प्रमाणित हुन्छ।

तिमाल हात लिने गोरखाली तयारी

पृथ्वीनारायण शाहले सुरुमा उपत्यका कब्जा गर्न वरिपरिका साना राज्यहरुलाई हात लिँदै उपत्यकालाई घेर्दै लैजाने नीति बनाएको देखिन्छ। यसका लागि तामाङहरुको आवाद रहेको र उनीहरुकै जातिको शासक रहेको तिमालकोट आक्रमण गरी त्यसलाई हात लिन पृथ्वीनारायण शाहले व्यवस्थित र गम्भीर तयारी गरेको देखिन्छ।

यहीँ अभियानअन्तरगत नेपाल राज्य अर्थात् काठमाडौं उपत्यकालाई घेर्दै जाने क्रममा गोरखाली सेना शिवरामसिंह बस्नेतको नेतृत्वमा साँगाभञ्ज्याङमा उत्रेको यियो। त्यो समयमा पलाञ्चोक आसपासका बगाले थापाहरु गोरखालीहरुको त्यो अभियानबाट सशंकीत भए। गोरखालीहरुलाई भगाउने जिम्मा काशीराम थापाले कान्तिपुरका राजा जयप्रकाश मल्लबाट प्राप्त गरे। बाबुराम आचार्यद्वारा लिखित 'श्री ५ बडामहाराजधिराज पृथ्वीनारायण शाहको संक्षिप्त जीवनी ' (२०६१:१७१–१७६)मा पलाञ्चोक क्षेत्रका बगाले थापाहरुलाई कसरी पृथ्वीनारायण शाहले हात लिए भन्ने प्रसङ्ग पढ्न पाइन्छ।

आचार्यअनुसार काशीराम थापाको नेतृत्वमा रहेको कान्तिपुरका सेनाले आक्रमण गर्दा साँगाभञ्ज्याङमा उत्रेको गोरखाली सेनाका सेनानायक भारदार शिवरामसिंह बस्नेतलाई नै मारिदिएपछि गोरखाली सेना नुवाकोट फर्क्यो। यसबाट जयप्रकाश मल्लको खुसीको सीमा रहेन। यता काशीराम थापा थप उत्साहित हुँदै नुवाकोट पनि कान्तिपुरलाई फिर्ता गरिदिने उद्योगमा लागे। तर उनी हारे। यता जयप्रकाश मल्ल उनीसँग रिसाए। नुवाकोट कान्तिपुरलाई फर्काउने उद्योगमा असफल भएपछि काशिरामलाई बोलाए।

जयप्रकाश मल्लले भन्नेबित्तिकै उनी कान्तिपुर आएनन्, पछि देउपाटननेरको कुटुम्बहीमा डेरा गरी बसे। जयप्रकाश स्नान गर्ने बाहनामा आएर काशिरामलाई मराए। काशिरामको हत्यापछि उनका भाई परशुराम थापा जयप्रकाशसँग क्रुद्ध भए। यो परिस्थिति बुझिरहेका पृथ्वीनारायण शाहले परशुरामलाई नुवाकोट बोलाए। त्यो बेला परशुराम जयप्रकाशसँग फुटेर भक्तपुरका राजा रणजीत मल्लको बफादार भएका थिए। पृथ्वीनारायणले उनैलाई साँखु र चाँगुमाथि आक्रमण गर्न लगाई त्यो कब्जा गरी आफ्ना मितबुवा रणजीत मल्ललाई सुम्पे।

यस्तै चालवाजीअनुसार पृथ्वीनारायण शाह पलाञ्चोकका थापाहरुलाई पनि हात लिँदै रहेका थिए। यता बगाले थापाहरु पनि पृथ्वीनारायण शाहसँग मिल्न लालायित थिए, यस घटनालाई पुष्टि गर्ने एक लालमोहर इतिहासकार मोहनप्रसाद खनालले आफ्नो पुस्तिका 'पृथ्वीपत्र संग्रह भाग १' (२०१८:१०)मा प्रकाशमा ल्याएका छन्। लछिमन थापाको नाममा पृथ्वीनारायण शाहले जारी गरेको लालमोहरको व्यहोरा यस्तो छः

स्वस्ति श्री गरिराज चक्रचूडामणि नरनारायणेत्या

दि विविध विरुदावलिविराजमानोन्नत श्री

मन्महाराजधिराज श्रीश्रीश्री मत्पृथ्वीनारायण साहदे

वानां सदासमरविजयिनाम्।

आगे लछिमन थापाके आसिषपूर्वक पत्रमिदं यहाँ कुु

सल तहाँ कुसल चाहिये पत्र आयो अर्थ मालुम भयो यहाँको

समाचार निको छ. उप्रान्त हिजो पनि मईले तेरो पिछा लि

याकै हो तैलेई कपट घाली विर्‍या धामिको नेल काट्न ला

ईस् तेरै भर परि नेल काट्यां आज उ पारिको भोट्या उठाई

चमक्या छ अरु कौनै तेरो विराउ छैन धर्म भागि

पिछा पर्छस् त हाम्रा काजि साथै कविला पठा.तेरो जति

हो तति वकसुला. उप्रान्त तिमालको काज पुर्‍याऊ छु

भनि विन्ती पारि पठाइछस् भलो हो. सकन्या भया आ

ट. भदउका दिन नसकी जैसिले साइत दियानन्

ततिन्जेलसंम भोट्यालाई संझाईबुझाई थामन्या काम

गर. अरु बाँकी काजिकै मोहर देषत गर. इति सम्वत्

१८१९ भाद्र शुदि १ रोज ६ शुभम्

यस लालमोहरमा व्यक्त गरिएको भाकाअनुसार लछिमन थापाले बिरे धामी नामका व्यक्तिको नेल काटेर भगाएको, बीरे पारी अर्थात् तिमाल क्षेत्रमा गई भोटे अर्थात् तामाङहरुलाई उक्साएको र उनीहरु पनि आवश्यक परे युद्ध लड्न तयारी अवस्थामा रहेको बुझिन्छ। साथै यस लालमोहरबाट तिमालको युद्धमा लछिमन थापाले पृथ्वीनारायण शाहलाई आवश्यक सहयोग गर्ने खबर पठाएको र उनलाई पृथ्वीनारायण शाहले तिमालका तामाङहरुलाई सम्झाउँदै बुझाउँदै गर्न पनि आदेश दिएको बुझिन्छ।

तिमालको त्यो युद्ध

पृथ्वीनारायण शाह कुनै पनि क्षेत्रमा युद्ध वा आक्रमण गर्नुअघि ज्योतिषलाई साइत हेराउन लगाउँथे। माथि उल्लेखित लालमोहरअनुसार तिमाल क्षेत्रमा आक्रमण गर्न भदौ महिनाभर ज्योतिषले साइत दिएनन् भन्ने स्पष्ट हुन्छ। असोज लाग्नासाथ गोरखालीहरुले तिमाल क्षेत्रमा आक्रमण गरे। यस युद्धमा त्यो समयमा नाम चलेका गोरखाली भारदार र सैन्य अधिकारीहरुले त्यो आक्रमणमा भाग लिएका थिए। 'भाषा वंशावली' लाई उद्धृत गर्दै इतिहासप्रधान पत्रिका 'पूर्णिमा' पूर्णाङ्क १४(श्रावण, भाद्र, आश्विन २०२४:१४४)मा पृथ्वीनारायण शाहको भाकामा यस्तो छापिएको छः

मकवानपुर सर भयो। तिमाल र सिन्धुली फत्ते भयो। अब मैले तिमाल र सिन्धुली हानामा हो भनी आफ्ना मन्त्रीवर्गसित सल्लाह गरी तिमाल हान्न भना सर्दार दलजित शाह, काजी वंशराज पाँडे, जीव शाह, रुद्र शाही, जेठाबुढा रामकृष्ण कुँवर प्रभृति नजिकी, द्वार्‍या, उमराव गैह्रथरघर मालमानिस समेत फौज विदा गर्नुभयो, लस्कर। लिई भाइभारदारले तिमालकोट हान्या। हान्दा ३०० गीड पर्‍याका।

भाषा वंशावलीको यो वर्णनबाट तिमालको त्यो युद्धमा तीन सय जना मारिएका स्पष्ट हुन्छ। यसबाट तत्कालीन तामाङ राजा अर्थात् स्थानीय शासक रिन्छिन दोर्जे पनि मारिए भन्ने अनुश्रुति तिमाल क्षेत्रमा पाइन्छ। उनलाई शान्ति सम्झौता गर्ने बाहनामा सुनकोशी बगरमा निशस्त्र आउन खबर पठाइएको र त्यहीँ सर्तअनुसार उनी त्यहाँ पुगेका तर गोरखालीहरुले सुनकोशी किनारमा बालुवामा लुकाएर राखिएको हतियार झिकी रिन्छिन दोर्जे लगायत उनका मानिसहरुको हत्या गरिएको अनुश्रुति बटुलेर तिमाल क्षेत्रकै स्थानीय बासिन्दा लेखक लिलाबहादुर दोङ तामाङले आफ्नो पुस्तक 'तेमाल दरबार र तामाङ राजाहरु' (२०६०:३०–३४)मा यस्तो उल्लेख गरेका छन्ः

त्यो समयमा राजा रिन्छिन दोर्जे आफूसँग बाँकी रहेको राज्यलाई जोगाउन सैनिक दस्ता तयार पार्दै थिए। उनलाई शान्ति सम्झौताका लागि झिंकु खोला र सुनकोशी नदीको बगरमा आउन गोरखाली पक्षबाट बोलाइयो। रिन्छिनका भाईभारदारहरुले गोरखाली पक्षप्रति अलि शंका व्यक्त गरे, तर भाईभारदारको कुरा रिन्छिनले सुनेनन्। उनी बिना हातहतियार वार्ता स्थलमा पुगे। उनी घोडामा चढी वार्तास्थलमा पुगेका थिए।

उनलाई पलाञ्चोके काजीले स्वागत गरे। वार्ताका लागि बस्दै उनले सोधे, 'राजा चाहिँ वार्ताका लागि किन नआएको?'

षडयन्त्रको आभास भएपछि आफ्नो घोडामा चढेर उनी त्यो ठाउँबाट भाग्न खोज्दा बालुवामा यसअघिनै लुकाएर राखिएको हतियार गोरखाली पक्षबाट झिकियो, भाग्दै गरेका रिन्छिन दोर्जेमाथि भोगथुम्का भन्ने ठाउँमा प्रहार भयो र उनी ढले। उनको टाउको सुनकोशी नदीमा बगाइयो।

यस युद्धमा तामाङ सैन्यमा ठूलो क्षति पुग्यो। यता गोरखाली पक्षले पनि सानोतिनो क्षति बहोर्न पर्‍यो। जंगबहादुर राणाको जिजुबुवा र बलभद्र कुँवरका ठूला हजुरबुवा त्यो समयको चर्चित सेनानायक रामकृष्ण कुँवरका एक जना भाईले यस युद्धमा ज्यान गुमाए। यस विषय खुल्ने एक लालमोहर रेग्मी रिसर्च सेरिज वर्ष ४ अङ्क ५ (डिसेम्बर, सन् १९७२:९४–९५) मा पृथ्वीनारायण शाहले रामकृष्ण कुँवरको नाममा लेखेको लालमोहरमा उल्लेख छ। 'किरात राज्य जित्नका लागि म तिम्रै भर परेको छु, तिम्रा बुद्धि र तरबार बिना किरात फत्ते गर्न सक्दिनँ, तिम्रा भाई जब तिमालमा मारिए, त्यो बेला म निक्कै दुःखी भएको थिएँ' भन्दै किरात फत्ते गर्न रामकृष्ण कुँवरलाई लालमोहरमा उत्साहित गरिएको छ।

कीर्तिपुरबाट बुधबार आश्विन ५ मा लेखिएको यो लालमोहर विक्रम सम्वत् १८२९ लेखिएको हुन सक्ने इतिहासशिरोमणि आचार्यको अनुमान छ। किरात जित्न १८२९ भदौ १३ मा रामकृष्ण दूधकोशी तरिसकेको आधारमा आचार्यले यस्तो अनुमान गरेका हुन्।

मित्रताको नाममा धोका

तिमाल क्षेत्रमा प्रचलित अनुश्रुतिअनुसार तामाङ शासक रिन्छिन दोर्जेको षडयन्त्रमूलक ढङ्गले कसरी हत्या गरियो भन्ने प्रसङ्ग माथि परिसकेको छ। यसबारे मूलधारका भनिने इतिहासकारहरुले छर्लङ्ग हुने गरी लेखेको हालसम्म पाइएको छैन। तर आधिकारिक मानिने सरकारी निकाय, स्वयम् राजदरबारले प्रकाशित गरेको तथा इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले लेखेको इतिहासहरुमा पृथ्वीनारायण शाहका पूर्खा तथा उनी स्वयम्ले मित्रताको नाममा अघिल्लै समय हतियार जमिनमुनि गाडिराख्ने र जोसँग मित्रता गाँस्ने हो, त्यो पक्षलाई बिनाहतियार बोलाउने तथा अन्तिममा हतियार झिकेर निशस्त्र आएकाहरुलाई मार्ने गरेको उल्लेख भएको पाइन्छ।

पुरातत्व विभागको मुखपत्र ‘प्राचीन नेपाल’ संख्या २८(श्रावण २०३१:२०)मा प्रकाशित ‘गोरखा वंशावली’को राम शाह प्रकरणमा यस्तो एउटा तथ्य पढ्न पाइन्छ।

बारपाकका घले राजा चाग्या र उनका भाई सुर्तानले मित्रताको मनसुवा राखी राम शाहलाई पत्र पठाए। यसबारे राम शाहले ६ थर प्रभृति भारदारहरुलाई सुनाए। भारदारहरुले चाग्या र सुर्तानको फौज धेरै भएको, उनीहरु शारीरिक बलमा पनि बलियो भएकाले उनीहरुलाई हराउन कठिन हुने हुँदा छल गरी मार्नुपर्ने सुझाव राम शाहलाई दिए। यसका लागि चाग्या र सुर्तानलाई हतियार नलिई बालुवाबेंसीमा मित लगाउन बोलाए। यता गोरखालीहरुले भने मित लगाउने अघिल्लो दिन नै बालुवाबेंसीमा गई खुँडा, खुकुरी, तरवार आदि लुकाइ राखे।

ती भारदारहरु राम शाहजस्तै अनुहार परेका ‘चुहान’ नामका व्यक्तिलाई राम शाहजस्तो तुल्याएर राम शाहको दर्शन गरी विदा भएर बालुवाबेंसी गए। चाग्या र सुर्तान पनि पूर्वसर्तअनुसार हात हतियार नलिई आफ्ना लस्करका साथ बालुवाबेंसी आइपुगे। गोरखालीहरुले आफ्नो अनुकुल ठाउँमा उनीहरुलाई राखे। दुवैतर्फ आराम कुशल विषयमा कुराकानी भए। मितेरी लगाउने काम सुरु भयो। त्यहाँ आएका निशस्त्र घले तथा भोटेहरु निशंक भएर मितेरी समारोह हेर्न लागे। त्यतिबेलै गोरखालीहरुले बालुवामा लुकाएर राखिएको हतियार झिकी चाग्या र सुर्तानमाथि प्रहार गरे। चाग्या त्यही मारिए। सुर्तान भाग्न सफल भए।

यस्तो काम पृथ्वीनारायण स्वयंले पनि गरेका थिए भने इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले श्री ५ महाराजधिकार संवाद सचिवालय राजदरबारबाट छापिएको 'श्री ५ बडामहाराजधिराज पृथ्वीनारायण शाहको संक्षिप्त जीवनी' यस्ता प्रसङ्ग छापेका छन्।

आचार्य (२०६१:२०८)अनुसार पृथ्वीनारायण शाह भक्तपुरका राजा रणजीत मल्लको पाहुना भएर बसेको समय उनले रणजीत मल्लबाट एक युवती मैजुकन्या सेवासुसाराका लागि सौगात पाएका थिए। पृथ्वीनारायण नुवाकोट आएपछि ती मैजुकन्या भित्रिनी बनिन्। उनलाई क्षयरोगले समात्यो। उनीलाई देवघाटको बाटो गरी बनारसतिर पठाउँदा तनहुँका राजा त्रिविक्रम सेनले ती मैजु बसेको डोलीको झापन झिकेर उनको मुख हेरिदिए। यो घटनाले पृथ्वीनारायण शाह रिसले चुर भए।

आचार्य (२०६१:२११)अनुसारनै यो घटनाको बदला लिन पृथ्वीनारायण शाहले लमजुङ राज्यलाई फुटाएर आधाआधा गरी बाँड्ने भनी त्रिविक्रम सेनलाई सम्झौताका लागि निशस्त्र आउन भनी ज्यामिरघाटमा बोलाए। तर पृथ्वीनारायण शाहले आफ्ना भारदारहरुलाई अघिल्लै रात बगरका बालुवाभित्र आफ्ना अङ्गरक्षकहरुको हतियार लुकाएर ठीक गरेका थिए।

त्यहाँ पृथ्वीनारायण शाहको भित्रिनीको झपन खोली मुख हेरेको कुरा उठ्यो, विवाद चल्यो। त्यहीँ बेला गोरखालीहरुले बालुवाको लुकाइराखिएको हतियार झिके अनि त्रिविक्रम सेनलाई पक्रिएर नेल हाली गोरखा ल्याए। पछि रिस ठण्डा भएपछि पृथ्वीनारायण शाहले त्रिविक्रम सेनलाई छाडिदिए।

यस्तो षडयन्त्रमूलक घटनाहरुको पृष्ठभूमी भएका कारण भन्न सकिन्छ, तिमाल क्षेत्र पनि त्यहाँका शासक रिन्छिन दोर्जेलाई मारे र, गोरखालीहरुले त्यो क्षेत्र आफ्नो राज्यमा गाभे।प्रकाशित : कार्तिक २७, २०७५ ११:३५