Thursday, June 22, 2023

मानेभन्ज्याङका अन्तिम मुखिया

 



मानेभन्ज्याङका अन्तिम मुखिया

२०४५ मा स्थानीय विकास शुल्क एक कित्ता जग्गा बराबर दुई रुपैयाँ उठाउने अनुमति मुखियालाई थियो । त्यो रकम उनले आफ्नो तलबसरह खर्च गर्न पाउँथे ।

असार १९, २०७९कुम्भराज राई

ओखलढुंगा कमलसिं राई गाउँका नामी डकर्मी हुन् । ५९ वर्षका भए । उनले बनाएका घरहरू गाउँभरि छन् । तर मानेभन्ज्याङ गाउँपालिकाउदैपुरका कमलसिंलाई गाउँमा अझै मुखिया भनेर चिन्छन् । उनी साबिक मानेभन्ज्याङ गाविस क्षेत्रका अन्तिम मुखिया हुन् 

राणाकालसम्म पनि मुखिया गाउँका प्रशासकसरह थिए । जग्गाजमिनको तिरो (राजस्व) संकलन गर्नेदेखि झैंझगडा निरूपण र न्याय सम्पादनसम्मका काम जिम्मावाल मुखियाले गर्थे । कमलसिंले पञ्चायतको उत्तराद्र्धमा दुई वर्ष मुखियाको काम गरे । २०४४ मा जग्गाजमिन नापी भयो । सोही नापीका आधारमा उनले २०४६ सम्म तिरो संकलन गरे । त्यसपछि बहुदल आयो । पञ्चायती शासन समाप्तिसँगै मुखिया, जिम्वाल, गौरङ, थरी, कार्बारीले काम गर्ने चलन अन्त्य भयो 

कमलसिं रहरले वा क्षमताले मुखिया भएका चाहिँ होइनन् । सयौं वर्ष पहिले उनका जिजुहरू यस भेगका शासक थिए । १८ औं शताब्दीमा उनका जिजु घमण्ड राई यस क्षेत्रका राजा थिए । उनले पृथ्वीनारायण शाहसँग विभिन्न सर्तसहित मुखिया पदमा रहने सम्झौता गरेर आफ्नो राज्य नेपाल एकीकरणमा गाभे । त्यसपछि मुखियाका जेठा छोरा मुखिया रहने परम्परा कायम हुँदै आयो । उनका हजुरबुबा पञ्चध्वज राई मुखियाका रूपमा चर्चित थिए । बुबा नरमान राई मुखिया भए । नरमानका जेठा छोरा शरणजित मुखिया हुनुपर्ने थियो । तर उनी पिता जीवित छँदै छुट्टिएर बसे । माइला कमलसिंलाई २७ वर्षको उमेरमै मुखियाको जिम्मेवारी आइलाग्यो 

राणा शासनकालपछि मुखियाको अधिकार क्षेत्र साँघुरिँदै गएको थियो । पृथ्वीनारायण शाहसँग घमण्ड राईले दक्षिणमा उदयपुरको जहडी रिस्कु, उत्तर पूर्वमा सोलुखुम्बुको काँकु मुक्ली, देउसा, पञ्चन, पूर्वमा रोम्दु खोला र पश्चिममा मोलुङ खोलासम्म रैतीबाट सिक्सार (अनिवार्य कोसेली) उठाउन पाउने सम्झौता गरेका थिए । सिक्सारमा मधेसको धानचामलदेखि, हिमालको चौंरी घिउ, तामाखानीको काँचो तामासम्म उठाउन पाउने सम्झौता थियो । कतिपय तत्कालीन लिखतहरू अझै मुखियाको घरमा छन् । तत्कालीन लिपिलाई अध्ययन गर्न सके अझै प्रमाणित गर्न सकिने कमलसिंले बताए । उनको पालासम्म आइपुग्दा त्यो चलनको अवशेष मात्र थियो 

गाउँ आसपासकाले दसैंमा कोसेली लिएर टीका थाप्न आउँथे । उनीहरूको जग्गा तत्कालीन नेपाली सेनाले लिएका थिए । त्यसैले सेनाले दसैंमा मार हानेर पूजा गर्दा अनिवार्य राँगाको फिला ल्याइदिने चलन कमलसिंका बुबा नरमानको पालासम्म थियो । कमलसिंले जग्गाको तिरो संकलन गरी प्रत्येक वर्षको जेठदेखि असारको पहिलो सातासम्म जिल्ला मालपोत कार्यालयमा एकमुष्ट रूपमा बुझाउँथे । सुरुमा यसरी संकलित तिरो बुझाउँदा मालपोतले बाटो खर्च भनेर १० रुपैयाँसम्म दिन्थ्यो । २०४५ मा स्थानीय विकास शुल्क भनेर एक कित्ता जग्गा बराबर दुई रुपैयाँ उठाउने अनुमति मुखियालाई थियो । त्यो रकम मुखियाले आफ्नो तलबसरह खर्च गर्न पाउँथे । उनले सबैभन्दा बढी दुई हजार रुपैयाँसम्म स्थानीय विकास शुल्क संकलन गरेका थिए । त्यतिखेर काट्ने रसिदमा पित्तलको छाप लगाइन्थ्यो । औंठी जस्तै छापमा मुखियाको नाम लेखिएको हुन्थ्यो 

बहुदलसँगै व्यवस्था फेरियो । लेखपढ खासै नभएकाले कमलसिं डकर्मी काम थाले । त्यसैले जीविका गर्दै आएका छन् । बाउबाजे त्यतिखेरका हर्ताकर्ता भए पनि उनले रवाफ देखाएनन् । ‘गाउँमा जाँदा मुखिया आए है भनेर मानमनितो गर्ने चलन थियो,’ उनी विगत सम्झिँदै भन्छन्, ‘त्यो समयअनुसारको व्यवस्था थियो ।’ उनलाई गणतन्त्रको बारेमा थाहा छैन । गाउँका काम गर्नुपरे वडाध्यक्ष र गाउँपालिका अध्यक्ष कहाँ पुग्नुपर्छ भन्ने थाहा छ । नेपालको इतिहासमा सयौं वर्ष प्रथाका रूपमा रहेको मुखिया जिम्वाल परम्पराको प्रतिनिधिपात्र हुन् कमलसिं । तीन दशकअघिसम्म मुखिया काम गरेका उनी जस्ता सयौं मुखियाहरू गाउँघरमा छन् । उनीहरूसँग ऐतिहासिक दस्ताबेज, लिखत, तमसुकहरू छन् । जसको बारेमा उचित अध्ययन हुन सकेको छैन 

प्रकाशित : कान्तिपुर, असार १९, २०७९ १२:०५

The Mangars

 

The Mangars

Origin and Settlement in Jalpaiguri and Darjeeling 

Asudha Mangar

Abstract: The history and culture of the Aryans have been extensively dealt with by different scholars but the description of the non-Aryans or the aboriginal tribes still hold obscurity either it is about their contribution to the primitive history of India or facts of their origin in the Indian sub- continent. The history of origin of Mangar or Magar in India is also shrouded in obscurity. It is due to this fact; a variant of opinions is adjoined with them. However, some scholars emphasized on the fact that the Magars or Mangars, are one of the aborigines of Sikkim and Nepal, belong to the Kirata community of the Eastern Himalayas. They are one of the oldest tribes of Sikkim. Rajesh Verma has reasonably stated that the Kiratis include Rai, Limbu, Gurung, Mangar and Tamang tribe of Sikkim. S.R. Timsina has also mentioned that the Mangars, Limbus and Lepcha are the earliest settlers of ancient Sikkim. J.D. Hooker has also described them as the aborigines of Sikkim, whence they were driven by the Lepchas westward into the country of the Limboos and by this latter further west (Nepal) still. At the end of 20th century, the identity aspirations and sense of identity have offered a new dimension to the assertiveness of the ethnic groups and similarly to this community. It is in this background, the history of origin of Mangars and their traditional values came to prominence and look for an identification of the facts in the district of Jalpaiguri and Darjeeling.

Hence, the article attempts to find the history of its origin and their inhabitation in these districts of West Bengal. Keywords: Kirata, Primitive, Aborigines, Indo-Mongoloid, Sub-Himalayas. Introduction: The name Kiratas is for the first time found in the Yajurveda (Sukla Yajurveda, Vajasaneyi Samhita, XXX, 16; also, Krsna Yajurveda, Taittriya Brahmana, III, 4.12.1). Macdonell and Keith have the following note in their Vedic Index on Kirata: ‘Kirata is a name applied to a people living in the caves of the mountains, as appears clearly from the dedication of the Kirata to caves (guha) in the Vajasaneyi Samhita (also Taittiriya Brahmana), and from the reference in the Atharvaveda to Kirata girl (kairatika), who digs a remedy on the ridges of the mountains’. Later the people called Kiratas were located in Eastern Nepal, But the name Seems to have been applied to any hill folk, no doubt aborigines, though the Manava Dharma- Sastra regards them as degraded Ksatriyas (ref.X,44)’(Chatterjee 1951: 27- 8).The Kiratas pre-eminently figure among the tribes described in ancient Indian and Classical (Greek and Latin) literature, which constitute one of the major segments of the tribal communities living in the Himalayan and sub-Himalayan regions, forest tracts, Mountainous area and the Gangetic plains, valleys and delta of India, have been a subject of least important (Singh 2008: 2). However, the subject has been accorded the prominence Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 116 by the ancient Indian writers, classical geographers and historians while dealing with the Primitive races of India.

G.P. Singh opined that in the post- Vedic times the epics-the Ramayana and the Mahabharata were the most useful sources where the Balkanda and the Kiskindhaa Kanda of Valmiki Ramayana dealt with their origins, movement, physical characteristic, dwellings in the marshy region near the sea- coast, etc. Tulsidasa also referred to the Kirata and Khasa together in the Uttarkanda of his Ramacharitamanasa. Similarly, Mahabharata – a semi historical work also provides a very clear and reliable account of the Kiratas. Out of the eighteen Parvas of the Mahabharata, ten are valuable for the study of Kiratas. The puranic records comprising both the Mahapuranas and the Up-Puranas are the repository of historical information about ancient Indian tribes and races. It is true that the traditional accounts, contained in the Puranas have been vitiated by mythological details, interpolations, exaggeration of religious bias and other anomalies. However, in spite of many obvious defects the Puranic accounts cannot be regarded as wholly untrustworthy. The Kiratas have been described in different Puranas, which supply very positive information about different aspects of the life and culture of the Kiratas. They have been described as the peoples, the countries and Janapadas of the eastern, northern or Uttarapatha, southern western and mountainous regions of India (Chatterjee 1951: 24). Rajatarangini of Kalhana, the chronicle of Kashmir and the first celebrated historian of ancient India between CE 1140 to 1150, mentions Kiratas as associated with some other aboriginals’ tribes living in the Vindhya hills and Rajputana (Chatterjee 1951: 24). According to him, the Subhasitavali of Vallabhadeva of Kashmir (not earlier than fifteenth century CE) describes the Kiratas as a degraded mountain tribe, who lived mostly by hunting. Ronnow Kasten’s article ‘Kirata- A Study on some Ancient Indian Tribe’ (Ronnow, 1936 vol. XXX: 90-170), is helpful in finding the graphic description of the origin, migration, settlement, expansion, etc. of the Kiratas inhabiting different region of India. G.P. Singh has also appreciated him in preserving the detailed account of the subject as well as for critically examining the views of different scholars regarding the IndoMongloid theory of the origin of Kirata. Mangar as One of the Kiratas Communities: The Kiratas, one of the living representatives of the primitive non- Aryans race, construct a wide scope for making of historical study of their culture and civilization. The present scenario reflects that they are widely scattered and divided. After having been defeated and driven away by the Aryan race, they took refuge in dense forests, mountains, and hills. In ancient times the “North Eastern, North Western, Central and Deccan regions” were the cradles of theKirata culture (Singh 2008: 6).Suniti Kumar Chatterjee has observed that the original Mongloid incomers were a very primitive people, being mostly hunters and foodgatherers who also used caves for habitation. The Mongoloid tribes of Tibeto-Burman speaking dialect had probably found a centre of dispersion in the tract to the east of Tibet and north-east of Assam, from where they might have spread into India and Tibet prior to Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 117 1000 BCE. The Tibetans, according to a late Buddhist tradition which is of very doubtful historical value, are said to have entered their country during the lifetime of Buddha- say about the middle of the first millennium BCE. They may have been preceded by earlier tribes who formed the nucleus or basis of the ‘Himalayan’ Mongoloids of Nepal, speaking languages like Newari, Lepcha, Magar and Gurung and the ‘pronominalised’ languages like Dhimal, Khambu, Kanawari and others. The speakers of the ‘pronominlised’ dialects probably represent the earliest waves: and the Newars, Lepchas, Magars, Gurungs, etc., represent later arrivals. The Himalayan groups of Indo- Mongoloids were thus probably the first to be established in India, and settled in Nepal, and pushed as far west as Garhwal and Kumaon, and further to the west; but they have remained largely in a very primitive state: except Newars (Chatterjee, 1951: 41). Different Views Regarding the Origin of Mangar: The origin and history of Mangar is not easy to trace, but some scholars have tried some of the possible views regarding the origin of Mangar.

Michael Witzel mentions, ‘Magars were apparently known already to the Mahabharata as Maga, to the Puranas under the name of Mangara and in a Nepalese copper plate inscription of 1100/1 AD as Mangvara’ (Witzel 1991: 18). The mythological narratives describe Mangar as the descendants of ‘Gana Devta’ of the Lord of Kirateshwar (Shiva). It tries to bring the fact that the entire tribes of Himalayas as descendants of Kirateshwar, ranging from the Kashmir Himalayas range to Myanmar and from Tsangpo river of Tibet to the Gangetic Plain (Pradhan 1996: 4). A Copper Plate Inscription of Shivadeva, dated 221 Newar Era (1110 CE) has been discovered (The Gazetteer of Sikkim: 10, 38). On it is mentioned the name of a vishaya, or province, called Mangavara. Scholars believe that the name was an archaic form of Magar. They came into prominence as a great power in about 1100 A.D., when Mukunda Sena, the Magar King of Nepal invaded and conquered the Nepal Valley and committed terrible atrocities during the reign of Hari Deva, King of Nepal (Pradhan 1991: 35). Apart from this, it is to be mentioned that the eighteenth century king, Prithvi Narayan Shah, the founder of the modern kingdom of Nepal announced and loved to call himself ‘the king of Magrat’ or ‘the king of Magar country’ (Beine, 2013: 61-74). According to Marie Lecomte -Tilouine, a senior researcher in social Anthropology at the French National Centre for Scientific Research, Prithvi Naryana Shah narrated in his autobiography about praying to a goddess who he described as the daughter of Rana or Magar (LecomteTilouine 2009: 81-120). The Scottish contemporary writer, Francis Buchanan- Hamilton, in his journal contends that the shah dynasty was derived from the Magar tribe (Hamilton 1819: 26). Many prominent Historians of Nepal have claimed that ‘Aramudi’, an eighthcentury ruler of the Kali Gandaki region was a Magar King (Shrestha, 2003 and Prapannacharya 2014-15: 518). Aramudi derives from the word for ‘river’ in the Magar language which means, ‘ari’ stands for ‘Source of Water’ and ‘modi’ stands for ‘River’, Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 118 which means, ‘Arimodi’ or’ Arimudi’ literary meant for the source of river. But due to lack of historical evidence there are conflicting ideas regarding the originate of Magar in Nepal. The Magaras or Mangars, one of the aborigines of Sikkim and Nepal, belong to the Kirata community of the Eastern Himalayas. They are one of the oldest tribes of Sikkim. Rajesh Verma has stated that the Kiratis include Rai, Limbu, Gurung, Mangar and Tamang tribe of Sikkim (Verma 2015: 7). As per Kirat Mundhum, Iman Singh Chemjong states that a place called Shin in the northern part of the Himalayas was the original home of the Mangars. They were headed from north to South by Shin (Chemjong 2003: 138). The Magars (Mangars) are described by Hamilton (1819) as a Himalayan Tribe “Wallowing in all the ancient abominations of the mountaineers” and found anywhere in the Himalayan region (Vansittart 1896: 104). S.R. Timsina has mentioned that the Limbus and Magars, were identified as ethnic groups in Sikkim in 1642 (Timsina, 1998, pp.22 & 42). Iman Singh Chemjong further stated that ‘in the East Nepal and Sikkim the Mangars are so called because they were the children of Mang, Mong or Mongol people. The Chinese and Burmese people call Mang or Mong for Mongolians; and ar or arui means children. So Mangar means the Children of Mongols. He regards it as the correct interpretation as their complexion proves that they are no other than scattered Mongolians (Chemjong 2003: 141). On the authority of Madhya Asia ka Itihas (History of Central Asia) by Rahul Sanskrityayan, the learned author has identified the Ancient Mangar Kirat tribe of Sikkim and Nepal with ‘Kirait’, one of the nomadic tribes of Central Asia. He says that long before the adoption of the name Mongol or Mongolians (in the twelfth and thirteenth centuries CE) in Central Asia, one branch of the tribe Kirait and Mongku tribe of Central Asia spread towards Suchuwang, Yunan, Burma, Eastern India and Nepal. They did neither hear the name Mongol nor do they claim to be of their origin. The Mangar tribe of Nepal, he says, must be from the composite group of Kirait and Mongku who came to Sikkim and became Mangar (Chemjong 2003: 74-5). The Mangars or Magars after having settled in Sikkim in Ancient times roughly before the fifth century ruled in its various parts independently like the Lepchas and Limbus (Singh 2008: 96). John Dalton Hooker, who conducted a scientific exploration in Sikkim in 1848-49, has mentioned that “Mangars, a tribe now confined to Nepal west of Arun, are the aborigines of Sikkim, whence they were driven by the Lepchas westward into the country of the Limboos and by this latter further west (Nepal) still. They are said to have been savages and not of Tibetan origin and are now converted to Hindooism” (Hooker 1855: 180). S.C. Das9 in his book has mentioned about the existence of Magar in Sikkim very earlier and described that while travelling to Tibet, he heard of Kangpachen People (a district to the west of Kanchenjunga) and of Magar, the ruins of their forts and towns in the Kangpachan 9 He writes, “The legend which I heard of the Kangpachan people (west of Kanchan Gonga), and of the Magars the ruins of whose forts and towns we saw in the Kangpachan valley, is very interesting. People say the account is correct and true…”. Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 119 Valley, which seemed to him very interesting and the people assured him about its correctness and truth (Das 1902: 26-7). Northey and Morris also approved of inhabitance of Magar in the temperate region which was immediately to the north of foothills (Northey and Morris 2014: 165). H.H. Risely, while dealing with the History of Sikkim and its Rules, also mentioned about the rule of the Magar kings or chiefs in Sikkim (Risley 1894: 27). During 1600 CE. or so the chief Sintu Pati Sen had established a Magarjong at Mangsari, West Sikkim, and ruled surrounding areas for many years. The Ruins of Mangarjong at Mangsari, West Sikkim is still there. Similarly, ruins of many Mangarjong such as Sukhia Pokhari of Darjeeling; Mansong Mangarjong of Suldung, Kamrung, Famtham, Sudunglakha, Berthang-Berfok Mangarjong and Rateypani Kateng Mangarjong, are the historical and archaeological significance10 (Allay 2003: 45-65). The Mangar tribe of Sikkim were in existence is also evident from the account of the travel of the first Chogyal Phuntsho Namgyal, who travelled through his entire kingdom. When Phuntsong Namgyal was summoned to Yuksom by the three Buddhist monks to proclaim him as the first Buddhist King (Gyalpo) of Sikkim in 1641 CE a team of three messengers had travelled through Sang, halted at Rumtek and while proceeding through Yangang, they encountered a group of Lepchas and Mangars11. They were gathered there to witness and welcome their one of the would be first king of Sikkim (Namgyal, & Dolma 1908). Settlement of Mangar: I. Jalpaiguri The settlement of Mangar in Jalpaiguri and Darjeeling district is one of the inquisitive facts to find. The common factor that brings them together is the growth of tea plantations in these places in the early second half of the nineteenth Century. One of the long-lasting impacts of the imperial rule in the Jalpaiguri district especially in the Western Duars was the commercialisation of agriculture, and this process of commercialisation made an impact not only on the economy of West Bengal but also on society as well (Milligan 1919: 21). It should be mentioned that the considerable potential of Duars as a tea growing area was noticed as early as 1859 by Brougham at Gazaldoba (Gupta 1992: 56). The year 1877 marked a significant year, because the first Indian pioneer in tea industry Munshi Rahim Baksh opened a tea garden at Jaldhaka on 17.8.1877 on 728 acres of land (Ghosh, 1970: 283). In 1877 Baintbarrie, Baniandanga, Ellenbarie, Danidim and Washabarrie tea gardens were started (Ghosh, 1970: 284). By 1881 the number of 10 Allay has thoroughly written about those historical sites with the mythology related with and its importance as ancestral heritage in Sikkim. 11 The travel account of Chogyal describes the evidence of their presence a, “the next day they (the king and his followers), crossed over the Rag-dong Bridge and proceeded through Yangang. While passing through Yangang, where Lepchas and Mangars, as the party happened to be riding on ponies and some of the retainers had matchlock guns, which they went firing along the road, the simple natives who have never seen ponies, nor firearms, said to others, the entire party rode on huge hogs, and some of them bore sticks which when pointed towards you produced great sounds.” Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 120 gardens rose up to 55 and by 1890 Duncan Brothers had its agency in 12 gardens with a planted area of 5,795 acres. II. Darjeeling Darjeeling was originally a part of the Kingdom of Sikkim and was inhabited by the Lepchas, a tribe native to the area since the beginning of time. It was invaded by the Gorkha army from Nepal and attacked the ancient capital of Sikkim Rabdentse and annexed territories up to the Teesta River in Nepal. By 1816 the whole of the area of the then British Sikkim belonged to Nepal. After the Anglo-Gorkha war, one third of its territories were ceded to the British under the Sugauli Treaty in 1816. By the treaty of Titalia signed on 10th February 1817, the British returned it to Sikkimese Chogyal (Dozey, 1989: 196). Dr. Campbell brought Chinese tea seeds in 1841 from the Kumaon region along with a number of Chinamen to teach the pioneers in this industry. He started growing tea on an experimental basis near his residence at Beechwood, Darjeeling. This experiment was followed by similar efforts by several other British. The experiments were successful and soon several tea estates started operating commercially. By 1856 the tea industry was well established in Darjeeling and by next six years it was extended to the Terai. The Makaibarie and Aloobarie were planned out in 1857 and soon followed by Takvar Tea Company in the next two years. The number of tea gardens were 39 by 1866, each having an average acreage of 2561/2 acres and aggregate yield of 133,000 lbs of tea and within four years the number of tea gardens rose to 56 in 1870. The constant growing tea estates in Darjeeling, increased the importance of Darjeeling and many citizens of Sikkim, mostly of the labour class, started to settle in Darjeeling as British subjects (Dozey, 1989: 197). Under this background it is to be mentioned that the most of the Mangars are found in these areas as the plantation labourers and also as agriculturists. Thus, they are now found over most parts of Jalpaiguri, Darjeeling, Sikkim and other districts of West Bengal. They are mostly concentrated in Dooars, Darjeeling Hills, Dehradun, Bhaksu, also in Assam especially in Naga Hills and few are scattered in other parts of India. The 1901 Census figures for the Magars or Mangars were 3214 in Jalpaiguri and 11,174 in Darjeeling (Linguistic Survey of India, vol. 3: 206). J.F. Grunning mentioned that there were 3709 Mangars in Jalpaiguri district as per the 1911 Census figures (Grunning 1911: 41). As per the census of 1931, the Mangar population in West Bengal was 24,042, out of which 14,613 were in Darjeeling District alone. The Census of 1951 gives the figure of Mangars in West Bengal as 42,663 and in Darjeeling Hills as 34,350 (Mitra 1954: 72-92). Jalpaiguri has been a homeland for different ethnic groups. Mangar being one among them enriched with their rich ancient culture and rituals have settled in tea-plantation and agriculture areas like Kalchini, Dalsingpara, Lankapara, Bandapani, Kumargram etc. In Darjeeling they are found in almost every part of the district but mostly concentrated in Rangbhang Valley Tea Estate, Magarjong, and Sukhia Pokhari etc. in Kursong Pankhabari Tea Estate, Babukaman and in Kalimpong, Samalbong Busty, and Kumai T.E. Chiboo Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 121 Busty etc. Most of the people of the Mangar community in these regions are farmers or peasants or tea-plantation labourers (ABMS to CRI, dated 29.12.03). As mentioned by I.S. Chemjong, the Mangar tribe in India, were in Sikkim and ruled there before the Bhutia of Sikkim and in the sixteenth century, they had built a vast kingdom in Western Sikkim by Sintu Pati Sen. He mentions that another proof of the affinity of the Mangar and Lepcha tribe in counting numbers. The Mangars count one, two, three, four, and five as kat, net or nis, sam, buli, banga, and the Lepcha tribe says kat, net or nis, sam, fali, fungu (Chemjong, 2003: 142). The history of Sikkim describes that the Mangar chiefs were so active in Sikkim that they kept on fighting with the Sikkimese chief up to the 18th century. The Sikkimese chiefs tried their best to keep them under their power by matrimonial connection but failed and perhaps were driven out with no mention in history. With the passage of time the various socio-economic and religious factors contributed to their fall from a powerful and glorious past to a little-known backward caste of Nepali community and so as of Indian society. Most of the people from this community earn their livelihood by engaging themselves in occupations mostly in tea plantation and cultivation. Conclusion: The ruins of Magarjong (fort of Magars) at Mangsari, West Sikkim and similar ruins of Mangars in Sukhia Pokhari Darjeeling, Mansang and other places indicate their existence in these areas since antiquity. The Ethnological team led by Sinha in Suldung village of West Sikkim under Chakung constituency also confirmed Mangar Settlement in the village. Hence, the existence of Mangars in West and South Sikkim is stated to have existed before the formation of “The Greater Sikkim” in 1642 CE. The Limbus and Magars (Mangars) were identified as ethnic groups in Sikkim in 1642. CE. Das observes that the ethnic scene of Sikkim began to undergo a rapid change with the advent of the British. Till 1780, Darjeeling was a part of Sikkim. During 1780-1816 it remained under Nepal. In 1816, for implementing the Indo- Nepal Treaty or Segauli treaty, it was ceded to the British. On 10th February 1817 according to the Treaty of Titalia, Darjeeling was transferred to Sikkim by the East India Company and again taken back from Sikkim on 1st February 1835 (Timsina 1998: 35, 42, 43). From the Maharaja’s History of Sikkim, it reveals that the Mangars were in Sikkim prior to 1642 as evident from the account of a travel of the first Chogyal Phuntsho Namgyal of Sikkim, who was consecrated in 1642, across the Kingdom (Namgyal and Dolma, 1908). Shiva Kumar Rai has appropriately stated that “some parts of Nepal were under Sikkim once and likewise some parts of Sikkim were Under Nepal....Therefore, it is natural that the various communities living in Sikkim and Nepal...freely moved and settled in various parts of Sikkim and Nepal” (Rai 1995: 12). Hence, the settlement of Mangars in Darjeeling which was once an adjacent part of Sikkim is a natural process whence, they were driven by the Bhutia chieftains in Sikkim. Similarly, concentration of Mangars in Jalpaiguri as being the adjacent foot hill of Darjeeling, might have been an obvious settlement in search of livelihood and the commercialization of agriculture and tea industry during the period advanced the process of settlement in these two districts of North Bengal.

Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 122

Bibliography Akhil Bharatiya Mangar Sangh Memorandum (2003) submitted to Cultural Research Institute, BCWD, Kolkata, Ref. no. KS/ 421/03, dated 29.12.03.

Allay, Santosh 2003. Mangar Jati ko Itihas Ani Sanskriti (Sikkim ko Sandharbha ma), in Nepali, Darjeeling: Darpan Publication. Chatterjee, S.K. 1951.

Kirata- Jana- Kriti, The Indo- Mongloids: Their Contribution to the History and Culture of India. Kolkata: The Asiatic Society.

Chemjong, Iman Singh 2003. History and Culture of Kirat People, Kathmandu: Kanchan Printing Press, 1967, 3rd edition), 4th edition.

Das, Sarat Chandra 1902. Journey to Lhasa and Central Tibet, Calcutta. Dave Beine 2013.

“An Investigative look at Healthcare Beliefs and Practices During the Sen Dynasty” Dhaulagiri Journal of Sociology and Anthropology: 61-74. Dozey, E.C. 1989.

A Concise History of the Darjeeling District Since 1835, Calcutta: West Bengal N. L. Publishers. Ghosh, B.C. 1970.

“The development of the tea-industry in the District of Jalpaiguri 1869- 1968”, in Jalpaiguri District Centenary Souvenir (ed.)

Rebati Mohan Lahiri, 283- 4, Jalpaiguri. Grunning, J.F. 1911. Eastern Bengal and Assam District Gazetteer, Jalpaiguri, Allahabad: Pioneer Press. Gupta, Ranjit Das 1992. Economy, Society and Politics in Bengal: Jalpaiguri 1869-1947, New Delhi: Oxford University Press. Hamilton, Francis 1819. An Account of the Kingdom of Nepal, Edinburgh, reprint 1971 Hooker, J.D. 1855. Himalayan Journals, London, vol. I. Lecomte- Tilouine, Marine 2009.

The Enigmatic Pig: on Magar Participation in the State Rituals of Nepal. New Delhi: Oxford University Press. Mitra, A. 1954.

Census 1951, West Bengal: District Handbooks Darjeeling, Calcutta: West Bengal Government Press.

Namgyal, Thotup and Dolma Yeshe 1908. History of Sikkim. trans. Lama Dawa Kazi Samdup, MS.(Unpublished).

Northey, W.B. and C. J. Morris 2014. The Gurkhas: Their Customs and Country, New Delhi: Life Span Publishers and Distributors. Pradhan, Kumar 1991.

The Gorkha Conquests, the process and consequences of the Unification of Nepal, with particular reference to Eastern Nepal. Lalitpur, Nepal: Himal Books. Pradhan, Tilak 1996.

Ancient Mangars of Indrakil, Gangtok Times, vol. I, no. XI: 4. Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 123

Rai (Sampang), Shiv Kumar 1995. Kirat Khambu Rais of Sikkim and Eastern Himalayas, Sikkim. Risley, H.H. 1894. The Gazetteer of Sikkim. New Delhi: B.R. Publication. Ronnow, K 1936.

Kirata: A study on some Ancient Indian Tribe, Le- Monde Oriental, Vol. XXX, pp. 90-170.

Shrestha Tek Bahadur 2003. “Parvat Rajyako Aitihasik Ruprekha” (in Nepali), Kirtipur, Trivuwan University, Nepal.

Singh, G.P. 2008. Researches into the History and Civilisation of the Kiratas, New Delhi.

Timsina, Suman Raj 1998. Nepali Community in India. New Delhi: Manak Publications.

Vansittart, Eden 1896. Notes on Nepal, Calcutta. Verma, Rajesh 2015. Sikkim: A Guide and Handbook. New Delhi: NBC Press. Witzel, Michael E.J. 1991. Kham Magar shamanism of Nepal, Kathmandu.

Karatoya: NBU J. Hist. Vol. 13 ISSN: 2229-4880 115

 

ऐतिहासिक महत्वका अजम्बरी सम्पदा नासिँदै

 

ऐतिहासिक महत्वका अजम्बरी सम्पदा नासिँदै

 https://newspolar.com/archives/171503 २५ बैशाख २०८०,

गलेश्वर । बेनीदरबाङ सडकको ट्र्याक नखुल्दासम्म यस क्षेत्रमा बटुवा र पर्यटकलाई लक्षित गरेर निर्माण गरिएका १४ ठाँटी थिए । ठाउँठाउँमा थान, थुम्का, चौतारी, देवल र सत्तल थिए । सडक खुलेको दुई दशकभित्रमा ती सबै सम्पदा नामो निसान नभेटिने गरी पुरिए ।

बेनीदरबाङ क्षेत्रका मात्रै होइन जिल्लाका सबै ठाउँका ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका मठ, मन्दिर, सत्तल, देवल, थुम्का, चौतारी, पोखरी, पाटीपौवा र धारा तथा कुवाजस्ता सम्पदा विगत २० वर्षयता नामेट हुने अवस्थामा पुगिसेका छन् । डोजर तथा स्काभेटरको प्रयोग गरी गाउँबस्ती, भिरपाखा र कुनाकन्दरामा समेत मोटरबाटो निर्माण गर्न थालिएपछि म्याग्दीका ग्रामीण क्षेत्रमा रहेका ऐतिहासिक र प्राकृतिक सम्पदा नासिँदै गएका छन् ।

तत्कालीन पर्वत राज्यअन्तर्गतको डढेकोट, ज्यामरुककोट, ताकम, ढोलठानलगायतका जिल्लाका ऐतिहासिक ठाउँका पुरातात्विक सम्पदा अहिलेको पुस्ताका लागि एकादेशको कथा जस्तै बनेका जिल्लाका ऐतिहासिक सम्पदाका विषयमा खोज अनुसन्धान गर्दै आउनुभएका बेनी नगरपालिका–५ पुलाचौरका शिव बानियाँले बताउनुभयो ।

दुई दशकअघिसम्म ग्रामीण क्षेत्रका लेकबेँसी, बस्ती, गोरेटो र उकाली ओरालीमा देखिने गरेका पाटी, पौवा, सत्तल, धारा, कुवा, पँधेरा, जरुवा, चौतारी, पोखरी र स्थानीय देवतालाई सम्झेर पाती चढाउने थुम्का नासिएर अहिले देखिन/भेटिन छाडेका उहाँको भनाइ छ । डोजर चालक नै इञ्जिनियर बनेर खनिएका मोटरबाटोका कारण वर्षौं पहिलेदेखिका ऐतिहासिक तथा प्राकृतिक सम्पदा नास भएर गए पनि यिनको संरक्षणका लागि कुनै निकायले वास्ता नगरेको स्थानीयको भनाइ छ ।

विकासका नाममा वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्क नगरी जथाभावी खनिएका मोटरबाटोका कारण म्याग्दीको बेनी नगरपालिकासहित पाँच गाउँपालिकामा रहेका तीन दर्जन बढी ऐतिहासिक तथा प्राकृतिक सम्पदा नासिएका पाइएको छ । यस्ता प्राकृतिक तथा ऐतिहासिक सम्पदाको तथ्याङ्क अद्यावधिक गर्ने कुनै निकाय नभए पनि स्थानीय तहले आआफ्नो क्षेत्रमा पहिला भएका र अहिले नरहेका यस्ता सम्पदाको बल्ल जानकारी लिन सुरु गरेका छन् ।

गाउँगाउँमा सडक सञ्जाल विस्तार गर्ने क्रममा कतिपय पाटी, पैवा, सत्तल, देवल, धारा, कुवा र चौतारी पोखरी भत्काइएको तथा पुरिएको बेनीका दण्डपाणि उपाध्यायले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, “विकासको नामबाट जुन विनाश भएको छ त्यसले दीर्घकालसम्म अपूरणीय क्षति पुर्‍याइरहने छ, सडकका नाममा डोजरले खेतका गरा, कान्ला र उर्वर जमिन मात्रै भत्काएको छैन आफ्ना पुर्खाको कीर्ति, संस्कृति, सभ्यता र हाम्रो परम्पराको जग पनि हल्लाएको छ, यसले हाम्रो ग्रामीण सौन्दर्य पनि खोसिदिएको छ ।

बाइसेचौबिसे राज्यअन्तर्गतका ऐतिहासिकस्थल ज्यामरुककोट, ताकमकोट, ढोलठानलगायत स्थानमा रहेका ऐतिहासिक देबल, मठ, थुम्का, सत्तल, चौतारी, पोखरी, कुवा र इनार अहिले खण्डहरमा परिणत भएका स्थानीयले बताएका छन् । ज्यामरुककोटमा अवस्थित मल्लकालीन राजा भर्ति बम मल्लले बनाएको फूलपाती चौतारी, डम्मरा चौतारी, गौडालाउने चौतारी, लामागराको पुर्खे सत्तल, ज्यामरुककोटको देवल, हाँडेभिर पश्चिमको पाती चढाउने थुम्कोलगायत दर्जनौंँ ऐतिहाँसिक, पुरातात्विक र प्राकृतिक सम्पदा नासिएका बगरफाँटका ८६ वर्षीय वेदप्रसाद उपाध्यायले बताउनुभयो ।

त्यसैगरी ऐतिहासिक महत्व बोकेका खड्ग भवानी मन्दिर, ताकममा अवस्थित ताकमकोट र ढोलठान मन्दिर वरिपरि रहेका कुवा तथा पोखरीको पनि अस्तित्व सङ्कटमा परेको छ । मल्लकालीन कालखण्डको जीवन्त इतिहास बोकेका यस्ता स्थलको संरक्षण गर्न सरोकारवाला निकायले ध्यान नदिएको भन्दै स्थानीयले गुनासो गरेका छन् ।

स्थानीयको गुनासोलाई ध्यानमा राख्दै यहाँका केही स्थानीय तहले ऐतिहासिक स्थलको संरक्षणमा चासो दिन थालेका छन् । ऐतिहासिक ज्यामरुककोटको खड्ग भवानी कोतमा रहेका ऐतिहासिक खजाना र सम्पदाको संरक्षण गर्न सुरु गरिएको बेनी–२ ज्यामरुककोटका वडाध्यक्ष यामबहादुर कार्कीले बताउनुभयो । रासस

 

इतिहास देखी वर्तमान समय सम्मको नेपालको राजनीतिक विकासक्रम

 

इतिहास देखी वर्तमान समय सम्मको नेपालको राजनीतिक विकासक्रम

नेपालको इतीहास / By Suresh Bhusal, https://chinarinepal.com

पृथ्वीनारायण शाह गोरखाको राजा हुँदा भारतमा इष्ट इण्डिया कम्पनीको नाममा अंग्रेज सरकारको स्थापना र विस्तार भैरहेको थियो । विगतको एकीकृत नेपाल विविध कारणले बाइसे चौबीसे राज्यमा विभाजित भई एक आपसमा शत्रुतापूर्ण व्यवहार र युद्धमा सीमित थिए ।एकातर्फ देशको राष्ट्रिय अखण्डता सङ्कटमा थियो भने अर्कोतर्फ आर्थिक विकास अवरुद्ध थियो । यस चुनौतीपूर्ण घडीमा पृथ्वीनारायण शाहले राष्ट्रिय एकीकरणको श्रीगणेश गरी एकीकृत आधुनिक नेपालको स्थापना गरे । नेपालको एकीकरण गर्न पृथ्वीनारायण शाहले सफल कूटनीति, रणनीति र युद्धनीति अवलम्बन गरेका थिए ।

एकीकरणको आन्दोलन सुगौली सन्धिपश्चात् रोकियो । त्यसपछि राजदरबारमा षड्यन्त्रले स्थान लियो । कोतपर्वपछि जङ्गबहादुरले राणा शासन स्थापना गरे । आधुनिक नेपालको राजनीतिक इतिहासको विकास राणा शासनविरूद्धको आन्दोलनबाट सुरु हुन्छ । वि.सं. २००७ साल असोज ७ र ८ गते भारतको वैरगनीयामा भएको नेपाली काँग्रेसको सम्मेलनले नेपालमा राणाशासनको अन्त्य र प्रजातन्त्रको स्थापनाको लागि सशस्त्र सङ्घर्ष गर्ने निर्णय गरेअनुरूप २००७ साल कार्तिक २५ गतेदेखि मातृकाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा नेपाली काँग्रेसले सशस्त्र सङ्घर्ष सुरु ग¥यो । २००७ साल फागुन ४ गते राजा त्रिभुवन सपरिवार नेपाल फर्केपछि ७ गते शाही घोषणाद्वारा प्रजातन्त्र स्थापना गरियो ।

२००७ देखि २०१७ सालसम्मको घटनाक्रम

२००७ सालको घोषणा र संयुक्त मन्त्रिमण्डलको गठन: दिल्ली सम्झौतापछि २००७ साल फागुन ७ गते नेपालमा राणा शासनको अन्त्य भई प्रजातन्त्र स्थापना भएको ऐतिहासिक घोषणा गरियो । उक्त घोषणामा निम्न बुँदाहरू थिएः

क) जन निर्वाचित वैधानिक सभाले गणतन्त्रात्मक विधान तर्जुमा गर्नेछ ।

ख) नयाँ विधान तर्जुमा नहुन्जेलसम्म प्रशासन सञ्चालन गर्न अन्तरिम मन्त्रिमण्डल गठन गर्ने जसमा राणातर्फको ५ र नेपाली काँग्रेसको तर्फबाट ५ जना सदस्य नियुक्त हुनेछन् ।

ग) २००७ साल चैत्र २० गतेभित्र सबै राजनैतिक बन्दीहरूलाई आम माफी हुनेछ र त्यस्ता राजनीतिक बन्दीहरूले आफ्नो खोसिएको सम्पत्ति फिर्ता पाउनेछन् ।

राणा र काँग्रेस सम्मिलित यो संयुक्त सरकार नौ महिनाभन्दा बढी टिक्न सकेन र २००८ साल मङ्सिर २१ गते विघटन भयो ।

काँग्रेसको एकमना मन्त्रिमण्डल

२००८ साल मङ्सिर १ गते मातृकाप्रसाद कोइरालाको प्रधानमन्त्रीत्वमा नेपाली काँग्रेसको एकमना मन्त्रिमण्डल गठन गरियो । यस अवधिमा सर्वोच्च न्यायालय, पब्लिक सर्भिस कमिशन, आय व्यय निरीक्षण प्रधान अड्डाको स्थापना भयो । २०० ९ साल जेठमा सम्पन्न नेपाली कांग्रेसको अधिवेशनमा वी.पी.कोइरालाको ठाउँमा मातृकाप्रसाद कोइराला काँग्रेस अध्यक्ष छानिए । सरकार आन्तरिक विवादमा फँस्दै गएपछि २००९ साल श्रावण २६ गते यो सरकार पनि विघटन भयो ।

२००९ साल श्रावण ३० गते राजा त्रिभुवनबाट आफ्नै मध्यस्थतामा ६ सदस्यीय शाही परामर्शदात्री सरकार गठन भयो । २०१० साल असार १ गतेसम्म यो सरकार अस्तित्वमा रह्यो । यसपछि वि.स. २०१० असार २ गते राष्ट्रिय प्रजापार्टीका अध्यक्ष मातृकाप्रसाद कोइरालालाई पुनः प्रधानमन्त्री बनाइयो । २०१० फागुनमा मन्त्रिमण्डलमा हेरफेर गरी टंकप्रसाद आचार्य र डिल्लीरमण रेग्मीलाईसमेत सोही सरकारमा सामेल गरियो ।

बहुदलीय संयुक्त मन्त्रिमण्डल

नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेस, प्रजापरिषद् र जनकाँग्रेस गरी तीनवटा साना पार्टीको सहभागितामा पुनः मातृकाप्रसाद कोइरालाकै प्रधानमन्त्रीत्वमा वि.स. २०१० फागुनमा अर्को सरकार गठन भयो । यसमा टंकप्रसाद आचार्य र डिल्लीरमण रेग्मी थपिए । राजा त्रिभुवनले मातृकाको मन्त्रिमण्डल वि.स. २०११ मा विघटन गरी राज्य व्यवस्थाको अभिभारा स्वयंमा लिई सोझै सञ्चालन गर्न थाले । राजा त्रिभुवनको मृत्युपछि राजा महेन्द्रको राज्यरोहण वि.स. २०११ चैत्र १ गते भएको थियो । वि.सं. २०१३ मा महेन्द्रको राज्यभिषेक भयो ।

शाही सल्लाहकार सरकार

वि.सं. २०१२ साल वैशाख १ गते राजा महेन्द्रले गुन्जमानसिंहको अध्यक्षतामा शाही सल्लाहकार समिति गठन गरी शासन सञ्चालन गर्न थाले । यो सल्लाहकार समितिमा ५ जना सदस्य थिए ।

प्रजापरिषद्को मन्त्रिमण्डल

विक्रम संवत् २०१२ साल माघ १३ गते राजा महेन्द्रबाट प्रजापरिषद्का नेता टंकप्रसाद आचार्यको प्रधानमन्त्रीत्वमा ३ जना स्वतन्त्र सदस्यसमेत समावेश भएको सात–सदस्यीय मन्त्रिमण्डलको घोषणा भयो । यो सरकारले २०१३ असोज ५ गतेका दिन चीनसँग शान्ति तथा मैत्री सन्धि ग¥यो । यो सरकार २०१४ असारसम्म टिक्यो ।

डा.के. आई. सिंहको सरकार

२०१४ साल श्रावण ११ का दिन संयुक्त प्रजातान्त्रिक पार्टीको अध्यक्ष डा. के. आई. सिंहको नेतृत्वमा एघार सदस्यीय मन्त्रिमण्डल गठन भयो । जम्मा ११० दिन टिकेको यो सरकार राजा महेन्द्रको शाही घोषणामार्फत् २०१४ कार्तिक २९ का दिन भङ्ग गरियो ।

राजा महेन्द्रको प्रत्यक्ष शासन

मिति २०१४ कार्तिक २९ गतेदेखि श्री ५ महेन्द्रबाट प्रत्यक्ष शासन सुरु भयो । मिति २०१५ जेठ २ गते सुवर्णशमशेरको अध्यक्षतामा अन्तरिम मन्त्रिपरिषद्को गठन गरियो । २०१५ साल फागुन ७ गते आम चुनाव गर्ने घोषणा भयो ।

२०१५ सालको महानिर्वाचन र त्यसको परिणाम

प्रतिनिधि सभाको चुनावको लागि मुलुकलाई १०९ निर्वाचन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको थियो । महानिर्वाचन एक–सदस्यीय निर्वाचन क्षेत्रमा आधारित थियो । २१ वर्ष उमेर पुगेका प्रत्येक बालिग नेपाली मतदाता थिए । राष्ट्रिय दलको रूपमा मान्यता प्राप्त गर्न कमसेकम २२ सिटका लागि उम्मेदवार खडा गराउनु आवश्यक थियो ।

यस मापदण्डअनुसार नेपाली काँग्रेस, संयुक्त प्रजातान्त्रिक पार्टी, गोरखा परिषद्, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी र प्रजातान्त्रिक महासभामात्र राष्ट्रिय स्तरका राजनीतिक दल मानिए । १०९ सिटका लागि जम्मा ७८६ उम्मेदवार खडा भएका थिए । उक्त चुनावमा नेपाली काँग्रेसले ७४, गोरखापरिषद्ले १९, संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीले ५, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीले ४ र प्रजापरिषदले ३ सिटमा विजय हासिल गरेका थिए भने स्वतन्त्र ४ स्थानमा विजयी भएका थिए ।

पहिलो निर्वाचित सरकार

संविधानसभाको चुनाव गराउने घोषणा राजा त्रिभुवनले वि.सं. २००७ फागुन ७ गते गरेका थिए । वि.स. २०१५ फागुन ७ गते संसद्को तल्लो सदनका लागि आमनिर्वाचन सुरु भई वि.सं. २०१६ वैशाख २८ गते नतिजा प्रकाशित भयो । यस चुनावमा अत्यधिक बहुमत प्राप्त गर्ने काँग्रेस नेता विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा वि.सं. २०१६ जेठ १३ गते नयाँ सरकार बन्यो । वि.सं. २०१६ असार १६ मा प्रतिनिधिसभाको प्रथम अधिवेशन सुरु भयो ।

यसै साल असोजमा विर्ता प्रथा उन्मूलन विधेयक पारित भयो । जिल्लामा विकास बोर्ड गठन गरियो । राजा महेन्द्रले २०१७ साल पुस १ गते संविधानको धारा ५५ को अधिकार प्रयोग गरी वि.पि.कोइरालाको मन्त्रिमण्डल विघटन तथा संसद्को दुवै सदन भङ्ग गरी संविधानका अनेकौँ धाराहरूसमेत निलम्बन गर्दै शासनअधिकार आफ्नो हातमा लिए । यसरी २००७ सालको शाही घोषणामार्फत् आएको प्रजातन्त्रको अवसान २०१७ सालको शाही कदमसँगै भयो ।

वि.सं. २०१७ देखि २०३७ सालसम्मका दुई दशक

वि.सं. २०१७ पुष १ गते दलगत राजनीतिक प्रणाली विघटन भएपछि नयाँ शासन सञ्चालनको सूचना पुस ९ गते जनसमक्ष आयो । पुष १२ गते महेन्द्रको अध्यक्षतामा नौ–सदस्यीय मन्त्रिपरिषद् गठन भयो । पुष २२ मा सबै राजनीतिक पार्टी अवैध घोषित भई प्रतिबन्धितसमेत भए । साथै, नेपालमा प्रजातन्त्रको जग तलबाटै बलियो तुल्याउन पञ्चायत व्यवस्था ल्याइने घोषणा भयो । यसअनुरूप वि.सं. २०१८ मा गाँउ पञ्चायतको निर्वाचन भयो ।

वि.सं. २०१८ माघमा जनकपुर बम काण्ड भयो । वि.स. २०१९ पुष १ गते नयाँ पञ्चायती व्यवस्था अनुकूल संविधानको घोषणा भयो । संसदीय व्यवस्थाको अन्त्यपछि राजा महेन्द्रबाट वि.स. २०१७ साल पौष २२ गते पञ्चायती परम्परा थालनी भएको घोषणा गरी उक्त घोषणमा देशको सर्वत्तोमुखी विकास तथा निर्माणका निम्ति नयाँ शक्तिको मूल फुटाउन दरिद्रता, अज्ञानता र पिछडिएको अवस्थालाई हटाई नेपालको माटोमा जरा हाल्न सक्ने यहाँकै हावापानी सुहाउँदो प्रजातन्त्रको बिरूवा स्वरूप पञ्चायतको बिजारोपण गरिएको भनियो ।

सबै दलहरूमाथि प्रतिबन्ध लगाई पञ्चायत पद्धति नै प्रजातन्त्रको जग भएको र माथिबाट लादिएको प्रजातन्त्र देशमा अफापसिद्ध भएको तथा प्रजातन्त्रको जग तलैबाट बलियो तुल्याउन स्थानीय स्वायत्त शासनका संस्थाद्वारा जनतालाई प्रशासनमा सरिक गराई देशको समस्या र प्रगतिमा जन अभिरुचि बढाउने उद्देश्यले पञ्चायतको दिशाबोध गराउन खोजियो । वि.स. २०१९ साल पौष १ गते पञ्चायती व्यवस्थानुकूल नयाँ संविधान जारी भयो । देशको सर्वोच्च विधायिका राष्ट्रिय पञ्चायतको उद्घाटन सर्वप्रथम राजा महेन्द्रबाट वि.स. २०२० मा भयो ।

वि.स. २०२३ मा संविधानको प्रथम संशोधन भई पञ्चायत निर्दलीय व्यवस्था बन्न पुग्यो । २०१७ सालदेखि सुरु भएको पञ्चायती शासन प्रणालीमा राजा महेन्द्र र वीरेन्द्रको प्रत्यक्ष शासनमा मन्त्रिपरिषद्को अध्यक्षता गर्ने मौका डा. तुलसी गिरी, सूर्यबहादुर थापा (पञ्चायत व्यवस्थाअन्तर्गत प्रथम प्रधानमन्त्री), कीर्तिनिधि विष्ट, नगेन्द्रप्रसाद रिजाल (वि.सं.२०३०), मरिचमान सिंह र लोकेन्द्रबहादुर चन्दले प्राप्त गरे । वि.सं. २०३६ जेठ १० गते जनमतसङ्ग्रहको घोषणा भयो । २०३७ साल वैशाख २० गते सम्पन्न जनमत सङ्ग्रहमा पञ्चायतको विजय भयो । 

राष्ट्रिय निर्देशन मन्त्रालयको स्थापना

विभिन्न क्षेत्रमा निर्धारित लक्ष्य प्राप्तिका निम्ति सामूहिक शक्तिलाई सङ्गठित र विकसित गर्न वि.स. २०१७ फागुन ७ गते राष्ट्रिय निर्देशन मन्त्रालय खडा भयो । राष्ट्रिय निर्देशन ऐन, २०१७ अनुसार उच्चस्तरीय राष्ट्रिय निर्देशन परिषद् पनि गठन गरियो । विभिन्न वर्गलाई समन्वय गरी राष्ट्रिय जीवनमा प्रवाहित गर्नेजस्ता काम–कर्तव्य भएको यो मन्त्रालय वि.स. २०१९ चैत्र २० मा पञ्चायत मन्त्रालयमा गाभियो र वि.स. २०२० सालमा सो परिषद् विघटन भयो ।

पञ्चायत सुधारका प्रयासहरू

सर्वप्रथम वि.स. २०१८ साल फागुन ७ गतेदेखि गाँउ र नगरपञ्चायत तहमा निर्वाचन प्रारम्भ भयो । राष्ट्रिय पञ्चायतको प्रथम अधिवेशनपछि वि.स. २०२० जेठमा पहिलो पटक पञ्चायत विकास सम्मेलन भयो । वि.स. २०२० भदौ १ मा नयाँ मुलुकी ऐन लागू भयो । वि.स. २०२१ मङ्सिर ८ गते भूमिसुधार ऐन जारी भएको थियो ।

वि.स. २०२४ असोज ६ गते राजा महेन्द्रबाट राष्ट्रिय पञ्चायतलाई एक सन्देश पठाई पञ्चायतको विकल्प सोधनी हुँदा राष्ट्रिय पञ्चायतको बैठकले सर्वसम्मतिबाट असोज ११ गते यो निर्विकल्प छ भन्ने प्रस्ताव पारित गरी असोज १३ गते दशसूत्रीय योजना बनाइयो । जसमा देश विकासका लागि ग्रामीण विकासलाई जोड दिइने कुराहरू उल्लेख गरिएका थिए । २०३३ साल भदौ र असोजमा पहिलोपटक राष्ट्रियस्तरमा पञ्चभेला आयोजना भएको थियो ।

जनमतसङ्ग्रह, २०३७

वि.स.२०१७ देखि २०३६ सम्मको १९ वर्षीय पञ्चायती शासनबाट राजनीतिक वातावरण शुद्ध हुन नसकेको, जीवनस्तर उल्लेखनीय रूपमा उठ्न नसकेको, महँगी बढ्दै गएको, पञ्चायतका कार्यकर्ता जनप्रिय हुन नसकेका जस्ता अनेकौँ विरोधका आवाजहरू सत्ता सञ्चालक तथा सर्वसाधारणमाझसमेत उठ्न थाले । वि.स. २०३६ जेठ १० गते राजा वीरेन्द्रबाट शाही घोषणा गरी नेपाली जनतालाई सुधारसहितको पञ्चायती व्यवस्थालाई कायमै राख्ने हो वा बहुदलीय शासन पद्धति चाहने हो सोमध्ये एकलाई रोज्न लोकसम्मतिका लागि बालिग मताधिकारको आधारमा राष्ट्रव्यापी जनमत गराउने कुरा घोषणा भयो । यसपछि वि.स. २०३७ वैशाख २० गते सम्पन्न भएको जनमत सङ्ग्रहको परिणाम २०३७ जेठ १ गते घोषणा गरियो । कुल सदर मत ४८ लाख १३ हजार ४ सय छयासीमध्ये २४,३३,४५२ (५४.८ प्रतिशत) मत प्राप्त गरी पञ्चायत पक्ष विजयी भयो ।

जनमतसङ्ग्रहदेखि जनआन्दोलनसम्म

जनमतसङ्ग्रहपछि संवैधानिक सुधार एंव बालिग मतमा आधारित चुनाव सम्पन्न भयो । निर्वाचनपछि पञ्चायतको पहिलो २७ सदस्यीय मन्त्रिमण्डल १२० जना राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्यहरूद्वारा निर्विरोध निर्वाचित सूर्यबहादुर थापाको प्रधानमन्त्रीत्वमा वि.स.२०३८ असार २ मा र पछि वि.स. २०३९ असोज २४ गते केही हेरफेरसाथ ३५ सदस्यीय मन्त्रिमण्डल बन्यो । तर वि.स. २०४० असार २७ गते १०८ सदस्यको बहुमतद्वारा प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापाले आफ्नो पदको जिम्मेवारी इमान्दारिपूर्वक पूरा नगरेको भन्ने राष्ट्रिय पञ्चायतबाट पारित अविश्वासको प्रस्ताव राजाबाट स्वीकृत भएपछि वि.स. २०४० असार २७ गते थापा सरकार विघटन भयो । लोकेन्द्रबहादुर चन्द १०७ सदस्यको बहुमतद्वारा निर्विरोध छानिए र राष्ट्रिय पञ्चायतकै सिफारिसमा राजाबाट असार २८ गते उनलाई प्रधानमन्त्रीको पदमा नियुक्ति गरियो तथा २९ गते २१ सदस्यीय मन्त्रिमण्डल गठन भयो ।

२०४६ को जनआन्दोलन र त्यसपछिको राजनीति

२०१७ साल पुस १ गते राजा महेन्द्रको शाही घोषणामार्फत् स्थापित पञ्चायती व्यवस्था तीस वर्षसम्म टिक्यो र २०४६ को जनआन्दोलनसँगै तहसनहस भयो । २०४६ साल माघ ५ गतेदेखि ७ गतेसम्म नेपाली काँग्रेसका नेता गणेशमानसिंहको घरमा नेपाली काँग्रेसका कार्यकर्ताहरूको देशव्यापी सम्मेलन भयो । उक्त सम्मेलनमा भारतका बरिष्ठ नेताहरू चन्द्रशेखर, हरिकिसन सिंह सुरजित, एम.जे. अकबर आदिले समेत भाग लिएका थिए ।

नेपाली काँग्रेस र संयुक्त बाममोर्चा मिलेर संयुक्त रूपमा २०४६ साल फागुन ७ गतेदेखि उपत्यकाभित्र र बाहिरका जिल्लामा पनि देशव्यापी जनआन्दोलन चर्काए । फागुन ८ गते काठमाडौँलगायत प्रमुख सहरहरू बन्द भए । अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चार जगतले प्राथमिकताका साथ समाचार प्रचारप्रसार गर्न थाले । २०४६ साल चैत १९ गते तत्कालीन प्र.म. मरिचमान सिंहको सिफारिसमा मन्त्रिमण्डल पुनर्गठन भयो तर आन्दोलनको गति रोकिएन ।

कीर्तिपुर, पाटन र बुटवलमा गोली चल्यो । २०४६ साल चैत २४ गते राजा वीरेन्द्रबाट रेडियो नेपालमार्फत घोषणा भयो जसअनुसार लोकेन्द्रबहादुर चन्दको अध्यक्षतामा ४ सदस्यीय मन्त्रिपरिषदको गठन भयो । जन आन्दोलन नरोकिएपछि अन्ततः २०४६ साल चैत्र २६ गते राति ११ः४५ बजे रेडियो नेपाल र नेपाल टेलिभिजनमा एक विज्ञप्ति प्रकाशित भयो । जसमा नेपालको संविधान, २०१९ मा रहेको दलविहीन शब्द हटाई दलमाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा भयो ।

नयाँ संविधान बनाउन संविधान सुधार सुझाव आयोगद्वारा प्रतिवेदन पेस गर्ने भन्ने विज्ञप्ति प्रकाशित भयो । पञ्चायत विघटनपश्चात् कृष्णप्रसाद भट्टराईको अध्यक्षतामा अन्तरिम सरकार गठन भयो । २०४७ साल कात्तिक २३ गते नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ जारी भयो । यसपछि २०४८ साल वैशाख २९ गते आमनिर्वाचन भयो । प्रतिनिधिसभाको २०५ सिटमध्ये नेपाली कांग्रेसले सर्वाधिक ११० सिट प्राप्त ग¥यो ।

वि.स. २०४८ जेठ १५ गते बहुमतप्राप्त दल नेपाली काँग्रेसका संसदीय दलका नेता गिरिजाप्रसाद कोइरालाको प्रधानमन्त्रीत्वमा एकमना मन्त्रिपरिषद् गठन भयो । प्रमुख प्रतिपक्षका रूपमा ६८ सिट पाएको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी एमाले रहन पुग्यो ।

बहुदलीय सरकारहरू

नेपाली काँग्रेसका तत्कालीन महामन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई राजा वीरेन्द्रबाट २०४८ जेठ १५ का दिन प्रधानमन्त्री नियुक्त गरी १५ जनाको मन्त्रिमण्डल गठन गरियो । २०५१ कात्र्तिक २९ मा मध्यावधि निर्वाचन भयो । प्रतिनिधि सभा विघटनको सिफारिस भएपछि सम्पन्न यो आम निर्वाचनमा नेपाली काँग्रेसले ८३, नेकपा (एमाले ले ८८ र राप्रपाले २० सीट प्राप्त गरेका थिए । मध्यावधि निर्वाचन, २०५१ मा स्पष्ट बहुमत कुनै पनि दलले प्राप्त नगरेकाले सबैभन्दा ठूलो दलको हैसियतमा नेकपा एमालेका अध्यक्ष एवं संसदीय दलका नेता मनमोहन अधिकारी प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त भए ।

यो प्रतिनिधि सभा जेठ ३०, २०५२ मा पुनः विघटन हुन पुग्यो । तर सर्वोच्च अदालतले भदौ १२, २०५२ मा यसलाई पुनस्र्थापित ग¥यो र भदौ २० मा प्रतिनिधि सभाको विशेष अधिवेशन बसी नेपाली काँग्रेसका नेता शेरबहादुर देउवाले मनमोहन अधिकारीउपर अविश्वासको प्रस्ताव पेश गरे । वि.स. २०५२ भदौ २५ मा अविश्वासको प्रस्ताव पारित भएपछि यो सरकार ढल्यो । त्यसपछि २०५२ भदौ २६ मा शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री नियुक्त भए । उनकै प्रधानमन्त्रीकालमा २०५२ साल फागुन १ गतेदेखि आफ्ना मागहरूउपर कुनै ध्यान नदिएको भन्दै तत्कालीन जनमोर्चाका नेता डा.बाबुराम भट्टराईलगायतले दीर्घकालीन जनयुद्धका लागि सशस्त्र विद्रोहको घोषणा गरी भूमिगत राजनीतिको थालनी गरे ।

एमालेको अविश्वासको प्रस्तावले गर्दा वि.स. २०५३ फागुन २३ गते शेरबहादुर देउवा सरकारको विघटन भयो र राप्रपाका नेता लोकेन्द्रबहादुर चन्द प्रधानमन्त्री बने । यो सरकारले पनि काँग्रेसको अविश्वास प्रस्तावका कारण वि.सं. २०५४ असोज १८ मा सत्ताबाट हात धुनुप¥यो । काँग्रेसको मिलेमतोमा राप्रपाको अध्यक्ष सूर्यबहादुर थापा २० असोज २०५४ मा प्रधानमन्त्री भए । उनले प्रतिनिधिसभा विघटन र निर्वाचन तोक्न सिफारिस गरे । तर प्रतिनिधिसभाको विशेष अधिवेशनले अविश्वासको प्रस्ताव विफल पा¥यो । चैत २८, २०५४ मा उनले राजिनामा दिए ।

यसपछि नेपाली कांग्रेसका नेता गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा अल्पमतको सरकार चैत्र ३०, २०५४ मा गठन भयो । यस सरकारमा नेकपा(माले पनि सम्मिलित थियो । तर माले छिटै बाहिरिएकाले एमाले सम्मिलित भई मन्त्रिमण्डल पुर्नगठन भयो । व्यवस्थापिकाको निर्वाचनपछि वि.सं. २०५६ जेठ १३ मा नेपाली काँग्रेसका नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईको नेतृत्वमा मन्त्रिमण्डल गठन भयो । यो सरकारले चैत ३ गते राजिनामा दिएपछि ५ चैत, २०५६ मा गिरिजाप्रसाद कोइराला पुनः प्रधानमन्त्री बने ।

२०५८ साल जेठ १९ गते नारायणहिटी राजदरबारमा घटेको अकल्पनीय घटनामा राजा वीरेन्द्रको वंशनाश भएपछि ज्ञानेन्द्र राजा भए र उनले आफ्ना छोरा पारसलाई युवराज बनाए । शेरबहादुर देउवाको प्रधानमन्त्रीत्वमा सञ्चालित सरकारले वि.स. २०५८ मङ्सिर ११ मा माओवादीलाई आतङ्ककारी घोषित गरी २०५९ जेठ १० गतेसम्म ६ महिनाको सङ्कटकाल लागू ग¥यो ।
२०५९ साल जेठ ८ गते प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाको सिफारिसमा तत्कालीन संविधानको प्रावधानअनुसार राजाबाट प्रतिनिधिसभाको विघटन एंव कात्तिक २७ मा मध्यावधि चुनाव गर्ने घोषणा भएको थियो ।

निर्धारित मितिमा चुनाव गर्न नसकेको बहानामा २०५९ असोज १८ गते राजा ज्ञानेन्द्रले देउवालाई ‘असक्षमता’ को आरोप लगाएर पदच्युत गरे । उनले कात्तिक २७ गते गर्ने भनिएको चुनाव पनि स्थगन गरी अर्को व्यवस्था नभएसम्मका लागि नेपालको कार्यकारिणी अधिकार आफैसँग राखी पाँच दिनभित्र नयाँ मन्त्रिमण्डल गठन गर्ने घोषणा गरेका थिए । असोज १८ देखि २४ सम्म नेपाल प्रधानमन्त्री एवं मन्त्रिपरिषद्रहित भयो र असोज २५ मा लोकेन्द्रबहादुर चन्दको प्रधानमन्त्रित्वमा ९ सदस्यीय मन्त्रिपरिषद् गठन भयो ।

वि.स २०५२ फागुन १ गतेदेखि सशस्त्र जनयुद्ध प्रारम्भ गरी भूमिगत भएको माओवादीसँग गरिएका वि.स. २०५८ साउन ८ गते प्रथम चरणको वार्ता, भदौ २६ मा दोस्रो चरणको वार्ता र कात्तिक २८ मा तेस्रो चरणको वार्ताहरू असफल भएपछि वि.सं. २०५८ मङ्सिर ८ मा माओवादीद्वारा दाङ र स्याङ्जामा गरिएको आक्रमणले सुरक्षा स्थिति थप जटिल बनायो । वि.सं. २०५८ मङ्सिर ११ देखि मुलुकभरि सङ्कटकाल घोषणा गरियो ।

वि.सं. २०५९ जेठ ११ मा सङ्कटकालको अन्त्य भए पनि जेठ १३ मा पुनः लागू भई भदौ १२ मा समाप्त भयो । माघ १५ मा माओवादीद्वारा तत्काल युद्धविरामको घोषणा एवं सरकारबाट नेकपा (माओवादी) लाई आतङ्ककारी भनी गरिएको घोषणा र गिरफ्तारीको रेड कर्नर नोटिसजस्ता पूर्वनिर्णय फिर्ता लिएपछि नेपाली राजनीतिले नयाँ मोड लियो ।

दोश्रो जनआन्दोलन २०६२/६३

२०५९ असोज १८ पछि ज्ञानेन्द्रले कहिले लोकेन्द्रबहादुर चन्दलाई त कहिले सूर्यबहादुर थापालाई प्रधानमन्त्री बनाएर आफूखुसी शासन गर्न थाले । नेपाली काँग्रेस, नेकपा (एमाले लगायत पाँच दलले यसलाई शाही प्रतिगमनको संज्ञा दिदै दबाबमूलक विरोध कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न थाले । असार १८ गते राजा ज्ञानेन्द्रले २०६१ साल चैत मसान्तभित्र प्रतिनिधिसभाको चुनाव गर्ने शाही आदेशसहित शेरबहादुर देउवालाई प्रधानमन्त्रीमा पुनः नियुक्त गरे । यो सरकारलाई १९ माघमा बर्खास्त गरियो र राजा ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष शासन सुरु भयो ।

१९ माघपछि शाही शासनविरूद्ध नेपाली काँग्रेस (प्रजातान्त्रिक) र संयुक्त वाममोर्चालाईसमेत समेटेर सात दलको आन्दोलनकारी गठबन्धन बन्यो र २०६२ वैशाखमा यसले प्रतिनिधिसभा पुनस्र्थापनाको बाटो हुदैँ नेकपा (माओवादी) ले सञ्चालन गरेको सशस्त्र विद्रोहको राजनीतिक निकास दिन संविधानसभासम्म पुग्ने साझा सहमति र प्रतिबद्धतालाई सार्वजनिक ग¥यो । यसपछि नै माओवादीसँग सात दलको वार्ता र समझदारीले ठोस आकार र गन्तव्य लिन थालेको हो ।

१९ माघ २०६१ मा राजा ज्ञानेन्द्रले दोस्रो पटक निरंकुश एवं प्रत्यक्ष शासन सुरु गरेपछि त्यसको प्रतिरोधमा आन्दोलनअघि बढाउन नेपाली काँग्रेस, नेकपा एमाले, नेपाली काँग्रेस (प्रजातान्त्रिक), जनमोर्चा नेपाल, नेपाल मजदुर किसान पार्टी, नेपाल सद्भावना पार्टी (आनन्दीदेवी) र संयुक्त बाममोर्चासहित २५ वैशाख २०६२ मा सर्वप्रथम सातदलीय गठबन्धन निर्माण भयो । नेपाली काँग्रेस, ने.क.पा.एमाले र ने.क.पा. माओवादीबीच २०६२ मङ्सिर ७ गते भारतको नयाँ दिल्लीमा १२ बुँदे सम्झौता भयो । शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर र नेकपा माओवादीसमेतको सहभागितामा अन्तरिम व्यवस्थापिका–संसद् बनेपछि यो गठबन्धन आठदलीय भएको थियो । त्यसपछि २०६३ मङ्सिर ५ गते सात दलको सरकार र नेकपा (माओवादी) बीच विस्तृत शान्ति सम्झौता सम्पन्न भएको थियो ।

२०६२ साल चैत २४ गतेदेखि २०६३ साल वैशाख ११ गतेसम्म १९ दिन चलेको शान्तिपूर्ण जनआन्दोलन २०६२/०६३ मा नेपाली जनताको अपार सहभागिताले यसलाई एउटा निर्णायक विन्दुमा पु¥याएको थियो । फलस्वरूप २०६३ माघ १ गते नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ जारी भयो । जनआन्दोलन २०६२/०६३ पछि वर्तमान राजनीतिक सङ्क्रमणको व्यवस्थापन र संविधानसभाको चुनाव गर्ने जिम्मेवारी पाएका सात राजनीतिक दलको सहमतिअनुसार २८ चैत २०६४ मा संविधानसभाको चुनावको तिथि तेस्रो पटक निर्धारण गरियो ।

सात राजनीतिक दलले ८ पुस २०६४ मा गरेको २३ बुँदे सहमतिपछि चैत महिनाभित्र संविधानसभाको चुनाव गर्ने निर्णय गरेका थिए । नेपालमा ऐतिहासिक रूपमा संविधानसभाको निवार्चन वि.स.२०६४ चैत्र २८ मा सम्पन्न भयो । संविधानसभामा जम्मा ६०१ जना सदस्य थिए जसमध्ये ३३५ सदस्य समानुपातिक प्रणालीबाट र २४० सदस्य प्रत्यक्ष निर्वाचन प्रणालीबाट निर्वाचित भएका र बाँकी २६ जना सदस्य मन्त्रिपरिषद्ले मनोनीत गरेको थियो । जेठ १५, २०६५ मा बसेको संविधानसभाको पहिलो बैठकले गणतन्त्र नेपालको घोषणा ग¥यो र गणतन्त्र नेपालका प्रथम राष्ट्रपति डा. राम वरण यादव र उपराष्ट्रपति परमानन्द झा निर्वाचित हुनुभयो ।

 

धर्म, संस्कृति र जीवनको बहस

  धर्म , संस्कृति र जीवनको बहस अरूणा उप्रेति अनलायन खबर,   २०७७ साउन १८ गते १०:३४ ‘ नो वर्त प्लिज’ गीतको बोललाई लिएर मैले हिन्दु ‘जागर...