घाँटु देवी बारे लोक कथा
संकलनः मीन श्रीस
मगर, मगर अध्ययन केन्द्र
(विद्यावारिधिः मगर संस्कृति)
उहिले सत्य युगको
कुरा हो; देवदेवीहरूले मानिसलाई पनि आफूझैं देवतामा
रुपान्तरण गर्दथे । तान्त्रिक विद्यामा पोख्त मानिसहरूले देवतासँग कुराकानी गर्ने
क्षमता राख्दथे । त्यो युगमा मगरात भनिने मग्वर, धवलस्रोत, गण्डीगुल्म आदि राप्ती तथा गण्डकी प्रश्रवणक्षेत्रका मगर बस्तीहरूमा
शक्तिशाली तान्त्रिकहरूको निकै ठूलो प्रभाव रहेको थियो । अलौकिक शक्ति प्राप्त ती
तान्त्रिकले असामान्य गतिविधिहरू गर्दथे । तान्त्रिक शक्ति प्रयोग गरेर कुनै पनि
जीवजन्तुलाई मार्ने र पुनः जीवित बनाउन सक्ने क्षमता उनीहरूमा हुन्थ्यो ।
बेलाबेलामा उनीहरूले आफ्ना अद्भूत क्षमता अर्थात घातक आभिचारिक (black magic) क्षमता प्रदर्शन गर्दथे । ती
तान्त्रिकहरू बाघ लगायतका विभिन्न जीवजन्तुहरूमा रुपान्तरण हुने गर्दथे । धवलागिरी, हिमचुली, अन्नपूर्ण, माछापुच्छ्रे आदि
हिमालहरू देवताको बासस्थल मानिने हुँदा ती हिमालहरूबाट उत्पन्न भएका नदीहरू
कालीगण्डकी, बडीगाड, उत्तरगंगा, राप्ती आदिलाई ज्यादै पवित्र मानिन्थ्यो । ती हिमनदीका
प्रश्रवणक्षेत्रमा बसोबास गर्ने मगर तान्त्रिकहरू निकै शक्तिशाली मानिन्थे ।
मुस्ताङको न्हुबिनी
हिमालबाट उत्पन्न भएको पवित्र कालीगण्डकी किनारका गुल्मी, वागलुङ, पाल्पा, पर्वत, स्याङ्जा र नवलपरासीका मगर बस्तीहरूका साथै राप्ती प्रश्रवणक्षेत्रका
रुकुम र रोल्पा क्षेत्रका मगर बस्तीहरूमा एक भाइ र नौ बहिनी तान्त्रिकहरूको
प्रभावशाली अस्तित्व रहेको थियो । कालीगण्डकी किनारको बस्ती (वर्तमान पाल्पाको
पीपलडाँडा, रामपुर तथा स्याङ्जाको गराङ्दी) का दस भाउना (एक
भाइ र नौ बहिनी) तान्त्रिकहरू तान्त्रिक विद्यामा निपूर्ण थिए । ढ्याङ्ग्रे लामा
(तान्त्रिक दाजु) र नौ बहिनी बीच कुनै कारणवस वैमनस्यताको वातावरण सिर्जना हुँदैगयो
। उनीहरू बीचमा तन्त्रमन्त्रको युद्ध चल्नेक्रममा नौ बहिनीहरू दाजु ढ्याङ्ग्रे
लामाबाट परास्त भई अलपिए । अलप भएको तेस्रो दिन अर्थात कात्तिक ठूली एकादशीका दिन
नौकन्या तान्त्रिकहरू सेतीबेणी (गुल्मी, पर्वत र स्याङ्जाको
संगम स्थल कालीगण्डकी) का कन्याहरूमा आविर्भाव भएका थिए । आफ्नो शरीरमा नौ कन्या
तान्त्रिक आविर्भाव भएपछि कन्याहरूको आँखा बन्द भई कम्पन हुन थाल्यो । उनीहरू
विभिन्न भावभङ्गीमा प्रस्तुत हुनथाले । तान्त्रिक कन्या उत्रिएर प्रस्तुत हुने
अवस्था वा प्रस्तुतिकरणलाई घाँटु भन्न थालियो । सेतीबेणी अर्थात सेतीघाटबाट
प्रारम्भ भएकाले सेतीघाटु भन्ने क्रममा कालान्तरमा सतीघाटु शब्द जनजिब्रोमा
प्रचलित हुनपुग्यो । अर्कोतर्फ मृत्युको तेस्रो दिनको घोट संस्कार (शुद्धशान्ति)
मा मृतकको आत्मालाई तान्त्रिक विधिबाट जगाएर पितृमा थपना गर्ने तथा नाचगान
गर्नेक्रममा नौ कन्या तान्त्रिक उत्रेकाले मगर भाषामा घोट+उ (पष्टी विभक्ति)=घोटु
अर्थात घोट सम्बन्धी भन्ने अर्थमा ‘घाँटु’ को विकास हुनगयो । स्याङ्जा राम्चेका
मगरहरूले आजसम्म पनि हरेक वर्षको कात्तिक ठूली एकादशीका दिन सेतीबेणीमा गएर घाँटु
नाट्य गाथाको थालनी गर्ने र वैशाख पूर्णिमा (चण्डी पूर्णिमा/बुद्ध पूर्णिमा) का
दिन प्रदर्शन गर्ने परम्परालाई निरन्तरता दिएको पाइन्छ ।
हिमचुलीका सात बहिनी
मायू (देवी) हरू मध्ये एक बहिनी नवलपरासीको देवचुलीमा बसोबास गर्न आउँदा त्यहाँ
रहेको दैत्यसँग ठूलो संघर्ष परेको थियो । देवीले दैत्यलाई परास्त गर्न नसकेपछि
भुमरीको रुप धारण गरी नजिकैको अर्खला गाउँमा घाँटु नाचिरहेका दुई मगर कन्यालाई
उडाएर देवचुली पहाडमा पुरयाई आफू
झैँ मायू (देवी) मा रुपान्तरण गराएकी थिइन् । त्यसपछि तीनकन्या मायूको संयुक्त
शक्तिबाट दैत्यमाथि विजय प्राप्त भएको थियो । यो घटना चैत्र पूर्णिमाको समयमा
भएकाले देवचुली पहाडको गुफामा तीन कन्या मायू (देवी) अर्थात घाँटु देवीको पूजाआजा
गर्ने परम्पराको थालनी गरियो । देवचुली आसपासका हुप्सेकोट, बुलिङटार, धौवादी रुदपुर, अर्खला, कीर्तिपुर आदि क्षेत्रका मगरहरू र नवलपुर (रजहर तथा कोलुवातिर) का
थारुहरूले संयुक्त रुपमा मगर झांक्री र थारु गुरौको नेतृत्वमा तान्त्रिक विधिबाट
घाँटु देवी (तीनकन्या मायु/कुमारवर्ती माई) को पूजा गर्ने परम्परा उहिल्यैदेखि
चलिआएको छ । यसै आधारमा कतिपय मगर गाउँमा चैत्र पूर्णिमाको दिन घाँटुको थालनी
गर्ने र वैशाख पूर्णिमाको दिन चण्डी पूजा गरी विशेष प्रदर्शन गर्ने परम्परा रहेको
छ ।
यो कथा सुन्नेलाई
सुनको माला; भन्नेलाई फूलको माला ।
