गुरुङ धर्म- झाँक्री प्रथा, बोन संस्कृति र बौद्ध मार्ग?

 गुरुङ धर्म- झाँक्री प्रथा, बोन संस्कृति र बौद्ध मार्ग?

देउता बाजे·THURSDAY, JUNE 18, 2015

गुरुङ धर्म- झाँक्री प्रथा, बोन संस्कृति र बौद्ध मार्ग?

जब हामीले "गुरुङ धर्म" अन्तर्गत गुरुङको मौलिक झाँक्री प्रथा, मौलिक बोन संस्कृति र गुरुङको मौलिक बौद्ध मार्ग ओदान को तिन पाई जसरी एक धार्मिक संस्कृति हो भनेर उल्लेख गर्यौ केहि एकांकी बोन बादी मित्रहरुले (यसको अर्थ म चाही बोन नमान्नि बौद्ध बादी भनेको होइन, यसको अर्थ म कुनै बादि होइन, तटस्थ ब्यक्ति हो भनेको हो), उहाँहरुले बौद्ध मार्ग चाही गुरुङको मौलिक धार्मिक संस्कार कसरि भयो भनेर प्रस्न गर्नु भयो। उहाहरुले के होला यो जो डाक्टर हर्क गुरुङ देखि प्राज्ञ डाक्टर जगमान गुरुङ सम्म, ठेकन टु घ्याब्री देखि बाल नरसिंग गुरुङ सम्म, बेर्नार्ड पिग्नेड देखि डोनाल्ड सम्म सबैले आधार मानेको कुरा बुझ्न कोसिश गर्नु को सट्टा तिब्बती बौद्ध धर्म (Tibetan Buddhism) कै कुरा गरेको होला भनेर तेस्लाई तुक रहितको खण्डन गर्न अग्रसर हुनु भयो। जब एउटा कुरालाई अर्को कुरा को अर्थमा बुजेर तेस्को खण्डन गरिन्छ एस्लाई वर्ग त्रुटी (category error) भनिन्छ जुन हास्यास्पद हुन्छ।

अब गुरुङ को मौलिक बौद्ध धर्म को कुरा जब गरिन्छ यहाँ पौराणिक (Mythological) कुरा र एतिहासिक (Historical) तथ्य को भिन्नता पनि बुज्न जरुरि हुन्छ। पौराणिक हिसाबमा सबै धर्मले आफुलाई आदि काल देखिनै आएको या तेही कुरा नै उजागर गरेको भन्छन तर एतिहासिक रूपमा त्यो सत्य नहुन सक्छ जस्तै तिब्बतको बोन नै पुरानो धर्म हो भनेर भनिएता पनि बास्तवमा बोन नया धर्म हो भनेर भ्यान सायक (Van schaik) जस्ता विद्वान हरुले प्रस्ट पार्नु भयो, तिब्बतमा बौद्ध धर्म पुग्नु अगाडी बोन धर्मको रूपमा नभएको कुरा दर्शाउनु भयो (Van Schaik, Sam. Tibet: A History. Yale University Press 2011)। यसै सिल सिलामा यो पनि बुझ्न जरुरि छ जसरि बौद्ध धर्म तिब्बतमा पुगी तेहा भएको बोन संस्कृति (धर्म होइन, संस्कृति) सित भिज्यो तेहा तिब्बती बौद्ध धर्म (Tibetan Buddhism) को बिकाश भयो, जब नेपाल मण्डलमा नेवारहरुको आफ्नो संस्कृति सित बौद्ध धर्म को बिकाश भएको थियो तेहा अतुलनीय नेवार बौद्ध धर्म (Newar Buddhism) को उजागार भएको थियो (Gellner, D. Monk, Householder, and Tantric Priest: Newar Buddhism and its Hierarchy of Ritual. Cambridge University Press 1992)। यसै गरि गुरुङ बौद्ध धर्म पनि गुरुङ्को संस्कृतिमा हुर्केको बौद्ध धर्म हो। यसको लागि हामीले हाम्रो गुरुङ को मौलिक लम (लामा) लाई हेर्नु पर्नी हुन्छ। कसैले मौलिक गुरुङ तमु लामा लाई बोन्पो लम (लामा) भनेर १०/१२ वर्ष बाट पर्चार गर्दैमा इतिहास आफैमा मेटिदैन। सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो गुरुङ को मौलिक तमु लम (लामा) गुरु कृष्ण लम गुरुङ (जो मेरो लामा विद्याको गुरु पनि हुनुहुन्छ) उहाँ नार परम्परा अन्तर्गतको अहिलेको लम चिबा (मूल लामा) हुनुहुन्छ यदि उहालाई भेटेर उहाको किताब अध्यन गर्नु भयो भने छर्लंग हुन्छ जुन ठेली किताब नार बाट आएको हो त्यो बौद्ध धर्म को वज्रयानको निङ्ग्मा सम्प्रदाय अन्तर्गत को "तेँ छोई" हो (कृपया यो पनि ध्यानमा होस् ८ औ शताब्दीमा तिब्बतमा यो सम्प्रदाय सुरु हुनु भन्दा अगाडिनै तर तेही समयमा नेपालको मुस्तांग मा निङ्ग्मा वज्रयान बौद्ध धर्म सुरु भैसकेको इतिहास छ-यसको लागि लो-गेकर गुम्बा को इतिहास हेर्नुस (Dhungel, R. The Kingdom of Lo (Mustang): A Historical Study. Tashi Gephel Foundation, 2002), हुन त बुद्ध धर्म पनि आफैमा नेपालको हो तिब्बतमा त नेपाल बाटै गएको हो, एस दृस्टी कोण बाट पनि बौद्ध धर्म नेपाल को हो भने बोन तिब्बतको-अज पहिला त बोन शांग शूङ्गको)। अनि फेरी नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्दा "नार" निङ्ग्मा सम्प्रदायको गढ हो जसरि न्येश्यांग कग्यु को, बोन को त लुप्रा हो तेसैले गुरु कृष्ण लामा लाइ नार परम्परा अन्तर्गत को लामा भन्दा त सहि हुन्छ तर नारको बोन्पो लामा भन्दा गुरुङको इतिहास, आख्यान सित न मेल खान्छ न कुनै आधार बाट नै पुस्टि हुन्छ। हुन पनि १०/१५ वर्ष अगाडी सम्म उहाहरुलाई बोन्पो लामा भनेर कसैले भन्दैन थिए, सिर्फ लामा। तेसो त घ्याब्री र झाँक्री (पच्यु) लाइ पनि लामा भन्नि अधिकांश मान्छे भेटिन्छन किन भने लामा सब्द सार्विक नाम हो ! जब म झाक्री गुरु पच्यु पैंड़ी चिबा कुल प्रसाद गुरुङ ज्यू लाइ पहिलो चोटी भेट्न गएको थिए फुलबारी-पोखरामा, CTEVT को अफिस नजिक पुगे पछि तेहा एकजना व्यक्तिलाइ "गुरुङ झाक्री पच्यु कुल प्रसाद गुरुङ हुनुहुन्छ, उहाको घर थाहा होला हजुरलाई?" भन्दा, "खोइ त्यो त थाहा भएन तर फुक फाक गर्नी गुरुङ लामा को घर चाइ उ त्यो हो" भनेर भन्नु भयो र तेहा जादा कुल प्रसाद पच्युकै घर थियो। तेसैले लामा पनि नेपाली जनजिब्रोमा सार्विक हिसाबमा प्रयोग हुनी नाम हो तर जब के खालको लामा भनेर विशेषांक बर्गिकरण गर्न खोजिन्छ तेस्मा उसको शास्त्र, उसको भाषा, उसको पद्दति, उसको औजार हरुको अध्यन गर्न जरुरि हुन्छ। हो गुरुङ जातिमा बोन (प्हैंबो ल्हु) संस्कृति छ र कृष्ण लामा निङ्ग्मा ङागपा लामा भएपनि कतिपय कुरामा बोन संस्कृति झल्किन्छ तर सबै कर्मकाण्डमा जन्म देखि मृतु सम्मको कार्यमा (अर्घुमै पनि) मुख्यगरी नार बाट ल्याइएको निङ्ग्मा वज्रयान बौद्ध धर्म अन्तर्गतको ग्रन्थ नै पढिन्छ ! गुरुङको मौलिक लामाले मौलिक गुरुङको अर्घु गर्दा पनि बुद्धका चित्र हरु तथा किलखोरमा गुरु रिम्पोछे को चित्र,बुद्ध को चित्र, चेंरेजिग को चित्र (सिक्लेसमा भने मन्जुश्रीको, यांग्जाकोटमा भने सम्बरको), र महाकाल को चित्र चारै पट्टि क्रमस राखी अर्घु गरिन्छ र बौद्ध धर्मकै वज्रयानको "महाकाल तन्त्र" शास्त्र पढिन्छ। यसरि सिक्लेसमा नारको "त्हें क्षोई" अन्तर्गत मौलिक गुरुङ बौद्ध धर्म (Gurung Buddhism) को पूर्ण बिकाश भएको देखिन्छ तर अहिले यो परम्परागत मौलिक गुरुङ बौद्ध धर्म जसमा बोन्पो संस्कार (गुरुङ को परम्परागत संस्कार संस्कृति - छ्या) पनि आलिङ्गन भएको छ एसको लोप हुनी संघारमा सिक्लेस छ। यसरि गुरुङ बौद्ध धर्म (Gurung Buddhism) चाही वज्रयान बौद्ध धर्म, बोन संस्कृति, र गुरुङ रिति-रिवाज को उपज हो। तसर्थ बोन संस्कृति का झलकहरु भेटिदैमा बौद्ध धर्मका आयाम हरुलाइ नकार्न सकिन्न। बोन्पो संस्कृति त गुरु कृष्ण लामाकोमा मात्रै होइन एक जना साधारण गुरुङको क्रिया कलापमा पनि गाउँ घरमा प्रसस्तै भेट्न सकिन्छ। अब गाउँ घरमा कुनै बखत कोइ गुरुङ इसाई धर्ममा लागेर इसाई पादरी भएर बाइबल को कार्य गर्दा उसको कार्यमा बोन्पो संस्कृतिका केहि झलक देखियो भने उसलाई यो त इसाई होइन बोन्पो हो, किन इसाई भनेको भनेर प्रस्न गर्दा कति न्यायोचित होला! कुरा के भने बोन शब्द गुरुङ भाषामा नभएपनि बोन्पो संस्कृति (प्हैंबो ल्हु) गुरुङ को अभिन्न अंग हो। अनि बोन को कार्य झाक्रीमा देखिए पनि, लामा मा देखिए पनि, बोन को मुख्य गुरु पुरोहित त घ्याब्री नै हो तेसैले त घ्याब्रिलाई प्हैंबो (बोन्पो) भनेर गुरुङ भाषामा भनिन्छ तर पच्यु र लामालाइ भनिदैन। तेसैले यदि बोन्पो लामा (प्हैंबोलम/प्हैंबो गुरु) भनेर भन्नि नै हो भने बास्तवमा घ्याब्री नै हो। यहि मान्नेता प्हैंबो गुरु सिक्लेस गाउँकै घ्याब्री चिबा यम ब. टु घ्याब्री गुरुङज्यूको छ। तेसै गरि नम-निमित्य्हू (झाँक्री विद्या) प्हैंबो (बोन्पो) गुरुले प्रयोग गरेपनि, लामाले उपयोग गरेपनि मुलत झाँक्री (shaman) गुरु पुरोहित भनेको गुरुङहरुमा पच्यु नै हो र एतिहासिक हिसाब्मै पच्यु गुरु गुरुङको मूल आदि गुरु पुरोहित हो,पौराणिक हिसाबमा पनि प्हैंबो हुनु भन्दा अगाडिको प्हैं पनि पच्यु नै हो भनेर पच्यु पैंडी चिबा होमन गुरुङ्ज्यू प्ये बाट प्रस्ट पार्नु हुन्छ। तेसै गरि लामाको विद्या पच्युले प्रयोग गरे पनि, घ्याब्रिले गरेपनि मुलत "लन मेपहि लम्" (अनुत्तर मार्ग/बौद्ध धर्म मार्ग) भएको गुरु लामा नै हो।

तर क्होलामा झाक्री प्रथाको पच्यु गुरु, बोन संस्कृतिका घ्याब्री गुरु र बौद्ध मार्गका लामा गुरु (किन भने लामा नार बाट क्होला गएको इतिहास छ, क्होला बाट नार मा होइन र नार बाट आएको किताबको ठेली वज्रयान बौद्ध धर्म अन्तर्गत को निङ्ग्मा सम्प्रदायको हो भनेर अघिनै भनियो) र तिन जना गुरुहरु मिलेर गुरुङ धर्म (तमु चो) को समन्वय रूपको बिकाश भएको जोलन्त उदारहण छ क्होलामा । तेसैले गुरुङ धर्म (तमु चो) गुरुङको आफ्नै मौलिक झाक्री प्रथा (Gurung Shamanism), आफ्नै मौलिक बोन संस्कृति (Gurung Bonpoism) र आफ्नै मौलिक बौद्ध मार्ग (Gurung Buddhism-यो Tibetan Buddhism भन्न खोजेको होइन) को समन्वय रुप हो। यदि तपाई यी कुराहरुको समन्वय र अरु धर्म पर्ति पनि समभाव हुनु पर्छ भन्नि विश्वास गर्नु हुन्छ भने "Gurung Dharma गुरुङ धर्म" भन्नि फेसबुक पेज छ तेस्लाई लाइक गर्न सक्नु हुन्छ! होइन एकांकी दृस्टी कोण छ भने अलग अलग पेज Gurung Shamanism, Gurung Bonpoism र Gurung Buddhism भन्नि छ तेस मध्ये तपाइको मान्नेता के छ तेही पेजलाई लाइक गर्न सक्नु हुन्छ र अरुलाई बहिस्कार। तपाई भन्न सक्नु हुन्छ "बोन त तिब्बती शब्द हो, तिब्बती धर्म हो, यस्लाई कसले मान्छ, बोन भन्दा पनि अगि हामी त पच्यु को नम-निमीत्यु (झाँक्री/Shamanism and Animism) प्रथा मानेको हो तेसैले यहि नै हाम्रो मन्नेता छ", ठिक छ तपाइको लागि Gurung Shamanism भन्नि पेज नै उपयुक्त हुन्छ। यति तपाई "बोन शब्द तिब्बती हुन सक्छ तर हाम्रो गुरुङमा प्हैंबो संस्कार भनेर बोन जनाउनि हाम्रो मौलिक आफ्नै संस्कृति हामी भित्रै हाम्रै पनको जग जग र रस रसमा छ" भन्नु हुन्छ भने Gurung Bonpoism भन्नि पेज नै उपयुक्त हुन्छ (अंग्रेजीमा बोन लाई कि त Bon नै भनिन्छ कि Bonpoism तर Bonism चाही भनिदैन, Bonism is a wrong rendering of Bon), अनि तपाई "होइन मुक्ति र निर्वाण जस्ता बौद्ध धर्मका उच्च दार्शनिक अवधारणा तथा शिक्षाहरु वज्रयानको माध्यमबाट सरलीकरण भएको त राम्रो हो र हाम्रो आफ्नै मौलिक आफ्नै पहिचान बोकेको बौद्ध धर्म रहिछ" भनेर महसुस गर्न सक्नु हुन्छ भने Gurung Buddhism पेज तपाइको लागि उपयुक्त हो ! तर यी तिनै धार्मिक संस्कृति सुरुमा भनेको जस्तै एउटै ओदानको तिन टेक हरु हुन् र येही नै गुरुङ धर्म "तमु चो" हो र एसको पेज चाही "Gurung Dharma गुरुङ धर्म" हो जहाँ आफ्नो मौलिक धर्म संस्कृतिको जगेर्ना गरिन्छ भने अरुको धर्म आस्था प्रति पनि समभाव राखिन्छ।

सबैको राम्रो होस् !

प्ये ताँ ल्हु ताँ।

देउता बाजे,
१७ जुन २०१५।
Gurung Dharma
(Photo Courtesy: Bernard Pignede Foundation for Gurung Cultural Research)

 

घाँटु देवी बारे लोक कथा

 

घाँटु देवी बारे लोक कथा

संकलनः मीन श्रीस मगर, मगर अध्ययन केन्द्र

(विद्यावारिधिः मगर संस्कृति)

उहिले सत्य युगको कुरा हो; देवदेवीहरूले मानिसलाई पनि आफूझैं देवतामा रुपान्तरण गर्दथे । तान्त्रिक विद्यामा पोख्त मानिसहरूले देवतासँग कुराकानी गर्ने क्षमता राख्दथे । त्यो युगमा मगरात भनिने मग्वर, धवलस्रोत, गण्डीगुल्म आदि राप्ती तथा गण्डकी प्रश्रवणक्षेत्रका मगर बस्तीहरूमा शक्तिशाली तान्त्रिकहरूको निकै ठूलो प्रभाव रहेको थियो । अलौकिक शक्ति प्राप्त ती तान्त्रिकले असामान्य गतिविधिहरू गर्दथे । तान्त्रिक शक्ति प्रयोग गरेर कुनै पनि जीवजन्तुलाई मार्ने र पुनः जीवित बनाउन सक्ने क्षमता उनीहरूमा हुन्थ्यो । बेलाबेलामा उनीहरूले आफ्ना अद्भूत क्षमता अर्थात घातक आभिचारिक (black magic) क्षमता प्रदर्शन गर्दथे ।  ती तान्त्रिकहरू बाघ लगायतका विभिन्न जीवजन्तुहरूमा रुपान्तरण हुने गर्दथे । धवलागिरी, हिमचुली, अन्नपूर्ण, माछापुच्छ्रे आदि हिमालहरू देवताको बासस्थल मानिने हुँदा ती हिमालहरूबाट उत्पन्न भएका नदीहरू कालीगण्डकी, बडीगाड, उत्तरगंगा, राप्ती आदिलाई ज्यादै पवित्र मानिन्थ्यो । ती हिमनदीका प्रश्रवणक्षेत्रमा बसोबास गर्ने मगर तान्त्रिकहरू निकै शक्तिशाली मानिन्थे ।

मुस्ताङको न्हुबिनी हिमालबाट उत्पन्न भएको पवित्र कालीगण्डकी किनारका गुल्मी, वागलुङ, पाल्पा, पर्वत, स्याङ्जा र नवलपरासीका मगर बस्तीहरूका साथै राप्ती प्रश्रवणक्षेत्रका रुकुम र रोल्पा क्षेत्रका मगर बस्तीहरूमा एक भाइ र नौ बहिनी तान्त्रिकहरूको प्रभावशाली अस्तित्व रहेको थियो । कालीगण्डकी किनारको बस्ती (वर्तमान पाल्पाको पीपलडाँडा, रामपुर तथा स्याङ्जाको गराङ्दी) का दस भाउना (एक भाइ र नौ बहिनी) तान्त्रिकहरू तान्त्रिक विद्यामा निपूर्ण थिए । ढ्याङ्ग्रे लामा (तान्त्रिक दाजु) र नौ बहिनी बीच कुनै कारणवस वैमनस्यताको वातावरण सिर्जना हुँदैगयो । उनीहरू बीचमा तन्त्रमन्त्रको युद्ध चल्नेक्रममा नौ बहिनीहरू दाजु ढ्याङ्ग्रे लामाबाट परास्त भई अलपिए । अलप भएको तेस्रो दिन अर्थात कात्तिक ठूली एकादशीका दिन नौकन्या तान्त्रिकहरू सेतीबेणी (गुल्मी, पर्वत र स्याङ्जाको संगम स्थल कालीगण्डकी) का कन्याहरूमा आविर्भाव भएका थिए । आफ्नो शरीरमा नौ कन्या तान्त्रिक आविर्भाव भएपछि कन्याहरूको आँखा बन्द भई कम्पन हुन थाल्यो । उनीहरू विभिन्न भावभङ्गीमा प्रस्तुत हुनथाले । तान्त्रिक कन्या उत्रिएर प्रस्तुत हुने अवस्था वा प्रस्तुतिकरणलाई घाँटु भन्न थालियो । सेतीबेणी अर्थात सेतीघाटबाट प्रारम्भ भएकाले सेतीघाटु भन्ने क्रममा कालान्तरमा सतीघाटु शब्द जनजिब्रोमा प्रचलित हुनपुग्यो । अर्कोतर्फ मृत्युको तेस्रो दिनको घोट संस्कार (शुद्धशान्ति) मा मृतकको आत्मालाई तान्त्रिक विधिबाट जगाएर पितृमा थपना गर्ने तथा नाचगान गर्नेक्रममा नौ कन्या तान्त्रिक उत्रेकाले मगर भाषामा घोट+उ (पष्टी विभक्ति)=घोटु अर्थात घोट सम्बन्धी भन्ने अर्थमा ‘घाँटु’ को विकास हुनगयो । स्याङ्जा राम्चेका मगरहरूले आजसम्म पनि हरेक वर्षको कात्तिक ठूली एकादशीका दिन सेतीबेणीमा गएर घाँटु नाट्य गाथाको थालनी गर्ने र वैशाख पूर्णिमा (चण्डी पूर्णिमा/बुद्ध पूर्णिमा) का दिन प्रदर्शन गर्ने परम्परालाई निरन्तरता दिएको पाइन्छ ।

हिमचुलीका सात बहिनी मायू (देवी) हरू मध्ये एक बहिनी नवलपरासीको देवचुलीमा बसोबास गर्न आउँदा त्यहाँ रहेको दैत्यसँग ठूलो संघर्ष परेको थियो । देवीले दैत्यलाई परास्त गर्न नसकेपछि भुमरीको रुप धारण गरी नजिकैको अर्खला गाउँमा घाँटु नाचिरहेका दुई मगर कन्यालाई उडाएर देवचुली पहाडमा पुरयाई आफू झैँ मायू (देवी) मा रुपान्तरण गराएकी थिइन् । त्यसपछि तीनकन्या मायूको संयुक्त शक्तिबाट दैत्यमाथि विजय प्राप्त भएको थियो । यो घटना चैत्र पूर्णिमाको समयमा भएकाले देवचुली पहाडको गुफामा तीन कन्या मायू (देवी) अर्थात घाँटु देवीको पूजाआजा गर्ने परम्पराको थालनी गरियो । देवचुली आसपासका हुप्सेकोट, बुलिङटार, धौवादी रुदपुर, अर्खला, कीर्तिपुर आदि क्षेत्रका मगरहरू र नवलपुर (रजहर तथा कोलुवातिर) का थारुहरूले संयुक्त रुपमा मगर झांक्री र थारु गुरौको नेतृत्वमा तान्त्रिक विधिबाट घाँटु देवी (तीनकन्या मायु/कुमारवर्ती माई) को पूजा गर्ने परम्परा उहिल्यैदेखि चलिआएको छ । यसै आधारमा कतिपय मगर गाउँमा चैत्र पूर्णिमाको दिन घाँटुको थालनी गर्ने र वैशाख पूर्णिमाको दिन चण्डी पूजा गरी विशेष प्रदर्शन गर्ने परम्परा रहेको छ ।

यो कथा सुन्नेलाई सुनको माला; भन्नेलाई फूलको माला ।

 

Tharu: A Revelation, Saga of Struggle and Survival

 

उदय आलेले तयार पारे ७ वर्ष खोज तथा अध्ययन गरेर थारु जातिको शोधग्रन्थ

काठमाण्डु टुडे२०७४ कार्तिक २७ गते ८:५५ मा प्रकाशित

काठमाण्डु, २७ कात्तिक– दाङको गढवा गाउँपालिका– ६ निवासी उदयराज आलेले सात वर्ष लगाएर

 नेपालको तराई क्षेत्रमा बसोबास गर्ने आदिवासी जनजाति थारु जातिको खोज तथा अध्ययन 

गरि Tharu: A Revelation, Saga of Struggle and Survival शोधग्रन्थ तयार गरेका छन् ।

उनले दाङ देउखुरीमा बसोवास गर्ने थारु जातिलाई केन्द्रित गरि बाँके, वर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर, सुर्खेत, र कपिलवस्तु जिल्लामा बसोबास गरिरहेका थारु जातिको चिनारी, जीवनचक्र संस्कार जन्म, मृत्यु र विवाह, सामाजिक जीवन, भौतिक र अभौतिक संस्कृति, धर्म, परम्परा, पूजा, भाषा तथा लोकसाहित्य र थारु समुदायमा आइरहेको परिवर्तनलगायतका विषयवस्तु समावेश गरि पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् ।

उनले थारु जातिलाई दाङ जिल्लामा बसोबास गर्ने पहिलो जातिका रुपमा उल्लेख गरेका छन् । नेपालको पश्चिम तराई र भित्री तराईमा बसोवास गर्ने थारुको मूल थलो दाङ रहेको अध्येयता आलेले बताएका छन् । वर्षौ पहिले तराई क्षेत्रलाई खेतियोग्य भूमिमा परिणत गर्ने थारु जातिको आफ्नै भाषा, संस्कृति, कला, परम्परा र सामाजिक जीवनपद्धति रहेको छ । आधुनिकतामा प्रवेश गर्नु पूर्व थारु समाज व्यवस्थित र संगठितरुपमा सञ्चालित थियो । विशिष्ट चिनारी बोकेका थारु जातिको भाषिक विकास र सांस्कृतिक संरक्षणमा समयमै ध्यान पु¥याउन आवश्यक रहेको छ ।

अध्येयता आलेले थारु जातिको मौलिक संस्कृति, परम्परागत प्रथा गरधुरिया, सामाजिक संस्था खेल, भाषा तथा मौलिक भेषभुषा, जीवनशैली आदि परिवर्तन हुँदै गइरहेको उल्लेख गरेका छन् । आलेले थारु जातिको महत्वपूर्ण परम्परागत कला, सीप, मूल्य मान्यता, सामाजिक प्रथा र संस्था, भाषा र लोकसाहित्य संरक्षण गर्नु पर्नेमा जोड दिएका छन् । आधुनिकीकरण र परसंस्कृतिकरणको प्रभाव थारु जातिमा परिरहेकाले थारु जातिको मौलिक चिनारी जोगाउन राज्य र थारु जातिले ध्यान दिन आवश्यक छ ।

पुस्तकमा अध्येयता आले थारु जतिको विगत र वर्तमानलाई केलाउने प्रयास गरेका छन् ।
पुस्तक अङ्ग्रेजी भाषामा तयार गरिएकाले नेपालीलगायत विदेशी पाठकलाई उपयोगी हुने देखिन्छ ।
अध्येयता उदयराज आलेले यस पूर्व लोपोन्मुख आदिवासी कुसुण्डा जातिको अनुसन्धानात्मक पुस्तक ‘कुसुण्डा जाति र शब्दकोश’ प्रकाशन गरिसकेका छन् ।

आदिवासी ज्ञान के हो ?

 आदिवासी ज्ञान के हो ?

शुक्रवार १६ आस्विन, २०७७   |   कला र साहित्य

कुमार यात्रु तामाङ

काठमाडौं, नेपाल
https://www.indigenousvoice.com/1059.html

विश्वका विभिन्न ७० देशहरुमा बसोबास गरिरहेका ३७ करोड भन्दा बढी जनसंख्या भएका आदिवासीहरुको आफनै परम्परा, आफनै संस्कृति र जिविका सञ्चालनका तौरतरिकाहरु छन् । मानव विकासको क्रमसंगै आदिवासीले आर्जन गरेको अनुभव, अभ्यास र कतिपय अवस्थामा चुनौतिलाई समाधान गर्ने क्रममा उपलव्ध ज्ञानहरु रहेका हुन्छन् । आधुनिक राज्य प्रणालीको विकास नहुँदै अभ्यासमा आएका त्यस प्रकारका ज्ञानलाई पृथक सामाजिक संगठन, संस्कृतिहरुमार्फत समाजलाई सुव्यबस्थित बनाउन सहयोग गरेको हुन्छ । यस्ता ज्ञानहरु धेरै प्रकारबाट अभिव्यक्त हुन्छन् । कतै मूर्त वा अमुर्त साँस्कृतिक सम्पदाका रुपमा दृश्य वा अदृश्य हुन्छन् भने कतै प्रचलन र आध्यात्मिक विश्वासमा अनुवाद भएका हुन्छन् । तथापि कुनै पनि समाज ज्ञान सून्य भने हुन्नन् । 

मान्छेले आफनो ज्ञान र अनुभवका आधारमा तत्कालीन समस्यालाई समाधान गर्ने  र  जीवनलाई अझ गुणस्तरीय बनाउने उदेश्यले अनेकौ खोजहरु गरेको छ । मानिसलाई अनेकौ रोगव्याधि लाग्दा उपचार खोज्यो, खनिज, खाद्यपदार्थको उपयोगिता, पृथ्वी, वायूमण्डल लगायत प्रकृति र प्राकृतिक स्रोतको उपादेयता माथि अनुसन्धान ग¥यो । परिणाम स्वरुप जीवनलाई एक स्वीकृत तरिकाले (Accepted Modes Of Life) परिबर्तन गर्दै लग्यो ।  यसैको परिणाम. स्वरुप धर्म, ज्ञान, कला, विश्वास, प्रथा, कानुन, विज्ञान, दर्शन, साहित्य, वास्तुकला, बानी व्यहोरा आदिको विकास गर्न पुग्यो । तीनै सन्दर्भहरुको गर्भबाट आदिवासी ज्ञानको पनि विकास हुँदै गएको मान्न सकिन्छ । 

आदिवासी ज्ञान कुनै चमत्कारिक आविश्कार नभएर क्रमिक विकासको परिणाम हो । जीव विज्ञानको क्षेत्रमा जसरी जीवको संरचना परिबर्तन हुँदै जान्छ भन्ने मान्यता छ, त्यसै गरी आदिवासी ज्ञानको क्षेत्र पनि फराकिलो हुँदै जान्छ । प्रशिद्ध दार्शनिक चाल्र्स डार्विन (Charles Darwin) ले प्राकृतिक चयनको सिद्धान्तको व्याख्या गर्दै जैविक परिवर्तन संगै केही आन्तरिक शक्तिको पनि अभिबृद्धि हुने बताएका थिए । मानव समाजको ज्ञानका क्षेत्रहरु पनि यसै गरी चुनौतिहरु सामना गर्ने क्रममा प्राप्त उपलव्धी नै मानव ज्ञान हो । जसलाई आदिवासी ज्ञान भनिएको छ । 

आदिवासी ज्ञान कुनै चमत्कारिक आविश्कार नभएर क्रमिक विकासको परिणाम हो । मानव समाजको ज्ञानका क्षेत्रहरु पनि यसै गरी चुनौतिहरु सामना गर्ने क्रममा प्राप्त उपलव्धी नै मानव ज्ञान हो । जसलाई आदिवासी ज्ञान भनिएको छ । 

सुरुमा सबै मानव जाति जंगली युगमा थिए । जंगलमा उपलव्ध फलफूल, पशुपंक्षीको शिकार गरेर जीवन धान्ने गर्दथे । अभ्यासका क्रममा पशुपंक्षीको शिकार गर्नका लागि हतियारको आवश्यक भयो । ढुंगाका हतियारहरु बने । कन्दमूल संकलन गर्न कुनै न कुनै प्रकारका ज्यावलहरु आवश्यक भयो, यसका लागि काठका ज्यावल बने । मानव समाज ओडारमा बस्थे, घाम पानीबाट  र अन्य जंगली हिंस्रक जनावरको आक्रमणबाट बच्नका लागि सुरक्षित स्थान आवश्यक भयो, परिणाम स्वरुप आवासको जुक्ति निस्क्यो । मानिसहरु आगोको उपभोग गर्न जाने । आगोको ताप, भोजन बनाउन सहयोगी सिद्ध भयो । 

अभ्यासकै क्रममा मानिसले खान हुने र नहुने जंगली कंन्दमूल, अन्नपातको पहिचान गरे । उत्पादनलाई भण्डारण गर्न सिके । यसबाट कृषितर्फ मानिसको आकर्षण सुरु भयो । शिकार, फलफूल, कन्दमूलसंगै पशुपालन सहायक सिद्ध भयो । यस पछि धातुको प्रयोग गर्ने सीप सिके । माटोका भाँडाकुँडा बनाउने, बनको काठ पैदावरको सदुपयोग गर्न सिके । 

मानिसहरु बिभिन्न कारणले बिरामी पर्ने बेलामा उपचारपद्धतिहरुको आविश्कार भयो । खाद्यन्न, पोषिलो पदार्थहरु खाने अभ्यासमा लागे । लाज ढाक्न झारपात, रुखका बोक्राहरुको बस्त्र बनाउन थाले पछि कालान्तरमा कपडा बुन्ने रेशाहरुको विकास गरेर कपडाहरु लगाउन थाले । असभ्य जंगली समाजबाट उक्लदै सामाजिक व्यबस्था, प्रथाजनित संस्थाहरुको निर्माण, आध्यात्मिक विश्वासहरुका माध्यमले समाजलाई सुव्यवस्थित बनाउन लागे । यही विकासक्रममा अनेको प्रथा, परम्पराहरुको जग बसाले । यही पृष्ठभूमिबाट आदिवासी ज्ञानको प्रचलन हुन थाल्यो । यो ज्ञानको पुस्तान्तरण, प्रचलन र मान्यताहरु स्थापित भएकै कारणले आजको विश्वमा करौडौ संस्कृति, संस्कार र भाषा तथा सभ्यता विकसित रुपमा रहेका छन् । 

परिभाषा 

आदिवासी ज्ञान (Indigenous Knowledge)  मानव समुदायको लामो समय देखिको अभ्यास र अनुभवको निरन्तरता हो । यसलाई परम्परागत ज्ञान (Traditional Knowledge) र  कसैकसैले स्थानीय ज्ञान (Local Knowledge) पनि भन्ने गर्दछन् । तथापि विज्ञान र प्रविधिको बढदो प्रयोग, विश्वव्यापीकरण, शहरीकरण, आधुनिक जीवनशैलीका कारण यस्तो ज्ञान आदिवासीहरुमा मात्र प्रचलनमा रहेको छ ।

जहाँ जहाँ आदिवासीको प्रथा, परम्परा र प्रथाजनित संस्था जिवित रहन्छ, त्यहाँ त्यहाँ आदिवासी ज्ञानको प्रयोग प्रचुरता पाइन्छ ।

 आदिवासी ज्ञान आदिवासी समुदायको साझा इतिहास, आफनै भौगोलिक क्षेत्रको परम्परागत भूमि र भूक्षेत्र, साझा संस्कृति, मातृ भाषाको प्रयोगका कारण जिवित रहेको छ । जहाँ जहाँ आदिवासीको प्रथा, परम्परा र प्रथाजनित संस्था जिवित रहन्छ, त्यहाँ त्यहाँ आदिवासी ज्ञानको प्रयोग प्रचुरता पाइन्छ । आदिवासी ज्ञानको लिखित दस्तावेज उपलव्ध हुँदेन । किनकि आदिवासीहरुको जिवन्त मौखिक परम्पराले यस्ता ज्ञानलाई बचाएको हुन्छ । आदिवासी ज्ञान केही रुपमा संस्कृतिका रुपमा र कतै लोककथा, किम्बदन्तीका रुपमा बाँचेका हुन्छ भने कतै गीत तथा नाचहरुमा, अभिव्यक्त हुन्छ । केही आदिवासीहरुमा चित्रकला, मुर्तीकला एबम् धार्मिक संस्कारहरुमा देख्न सकिन्छ । 

आदिवासी ज्ञान सिर्जना वा आविस्कारबाट प्रारम्भ भएको नभै अभ्यास र अनुभवबाट खाँरिदै परिस्कृत हुँदै आएको हुँदा यसको स्वामित्व र प्रचलन सामुहिक हुन्छ । आदिवासी ज्ञानको प्रारम्भ मिती वा सुरुवाती समय हुँदैन । यसको प्रचलन र प्रयोग सामुहिक हुने भएको हुँदा यस्तो ज्ञानको श्रेय पुर्खालाई दिइन्छ । यस्तो अभ्यास केही स्थानमा आध्यात्मीक आस्था र विश्वासका आधारमा रहेको हुन्छ । 

आदिवासी ज्ञानलाई पश्चिमा संसारमा नेटिभ्स साइन्स (Natives Science) का नामले पनि सम्बोधन गरिन्छ । अमेरिका स्थित नेटिभ्स नेशन इन्स्ट्रिच्यूडका संस्थापक मध्ये एक  जर्ज क्याजेटले Gregory Cajete नेटिभ्स साइन्स शव्दको प्रयोग गरेका थिए । उनको कथन अनुसार प्राकृतिक संसारमा रहेका आदिवासीहरुको मानवीय अनुभव, बिचार, अनुभवबाट  नेटिभ्स साइन्सको विकास भएको हो । यो रुढ विचार वा अन्धविश्वास भन्दा पनि यसमा विज्ञान रहेको हुन्छ र यो विज्ञान मानव समुदायको सहयोगी हुन्छ ।  जुन भूमिमा उनीहरु जन्मे, बढे र प्रकृतिसंग आत्मसाथ गरे, त्यही भूमि र प्रकृतिको देन नै आदिवासी ज्ञान हो भन्ने उनको व्याख्या छ ।

आदिवासी ज्ञान आदिवासी समाजको साँस्कृतिक मूल्य र मान्यतासंग जोडिएको हुन्छ । जहाँ जीवन निर्बाहका जटिलता बिरुद्ध सहज निकाशको बाटो खोलिएको हुन्छ । उदाहरणका लागि हातहतियारहरु, शिकार खेल्ने साधानहरुलाई लिन सकिन्छ । कृषिसंग सम्बन्धी अनेको प्रविधिहरु छन् । कृषिसंग सम्बन्धीत बिउको संरक्षण गर्ने प्रविधिहरु छन् । कुन मौसममा  कुन बाली लगाउने भन्ने ज्ञान उनीहरुसंग छ ।

आदिवासी ज्ञान बहुआयामिक हुन्छ । प्रकृति, वातावरणमैत्री हुन्छ । चिकित्सा क्षेत्रमा त प्रायः सबै औषधिय आविस्कारको जननी आदिवासी ज्ञान हो । हालको जस्तो उपचारका विभिन्न प्रविधिहरुको आविश्कार नहुँदै आदिवासीहरुले रोगका उपचार गर्ने ज्ञान हासिल गरेका थिए । जस्को प्रयोग अहिले पनि कायम छ ।

आदिवासी ज्ञान बहुआयामिक हुन्छ । प्रकृति, वातावरणमैत्री हुन्छ । चिकित्सा क्षेत्रमा त प्रायः सबै औषधिय आविस्कारको जननी आदिवासी ज्ञान हो । हालको जस्तो उपचारका विभिन्न प्रविधिहरुको आविश्कार नहुँदै आदिवासीहरुले रोगका उपचार गर्ने ज्ञान हासिल गरेका थिए । जस्को प्रयोग अहिले पनि कायम छ । हिमाली आदिवासीले प्रयोग गर्ने स्वरिग्पा पद्धति यसैको निरन्तरता हो । आयुर्बेदका माध्यमले प्रयोगमा ल्याएका अनेको जडिबुटी आदिवासी ज्ञानको प्रतिफल हो । 

आदिवासी ज्ञान प्राचीन र परम्परागत ज्ञान भएता पनि आधुनिक वैज्ञानिक ज्ञान प्रणाली Modern Science Knowledge System (MSKS)  को परिपुरक हो । वैज्ञानिक ज्ञानमा झै यसमा जहिले पनि नविनता, दीगो र विश्वासयोग्य ज्ञान हुन्छ ।  पर्याबरण, जैविक क्षेत्रमा त आदिवासी ज्ञानको क्षेत्र अझ फराकिलो छ । यसका तरिकाहरु, प्रविधिहरु आधुनिक वैज्ञानिक ज्ञान प्रणालीले पनि अवलम्बन गरेको छ । स्वास्थ्य विज्ञानको क्षेत्रमा जडिबुटीको प्रयोग एक उदाहरण हो । तिनै जडिबुटीबाट आधुकि औषधि विज्ञानले क्याप्सुल र सुईको आविस्कार गर्छन् । जस्लाई आदिवासी समाजमा तामाङको, वोन्वो, लिम्बुको फेदाङमा, गुरुङहरुको पैडी र लम तथा हिमालीभेगमा आम्चीहरु औषधीय ज्ञानलाई प्रयोगमा ल्याइरहेका छन् ।

आदिवासी ज्ञान र आदिवासी ज्ञान प्रणालीको स्रोत स्थानीय जातजातिको भाषा, संस्कार र संस्कृति हो भने आधुनिक वैज्ञानिक ज्ञान प्रणालीको स्रोत अन्तराष्ट्रिय ज्ञान प्रणाली हो । बिश्वविद्यालय, अनुसन्धान संस्थान तथा अनेको कम्पनीहरुमा आवद्ध बैज्ञानिकहरुको खोज र अनुसन्धानबाट आधुनिक वैज्ञानिक ज्ञान प्रणालीबाट जन्म हुन्छ । यो ज्ञान प्रणाली मौखिक रुपमा प्राप्त गर्न सकिन्न । कठोर शैक्षिक अध्ययन, प्रशिक्षण र लामो शैक्षिक अनुसन्धानबाट प्राप्त हुन्छ ।  तर आदिवासी ज्ञान मौखिक बृतान्तका आधारमा र पुस्ता हस्तान्तरणका माध्यमले प्राप्त हुन्छ । तथापि केही आदिवासी ज्ञानलाई आधुनिक विज्ञान प्रणालीले अस्तित्व स्वीकार गरेको मात्र नभै यसको अध्ययन अनुसन्धान नै सुरु गरेको छ । उदहरणका लागि आयुर्वेद औषधालयहरु नेपालमा खुल्न थालेका छन् । सरकारले आयुर्वेद विभाग नै बनाएको छ । चिनिया एक्युपञ्चर प्रणालीको अभ्यास विभिन्न अस्पतालमा पनि हुन थालेको छ । अमेरिकमा राष्टिय स्वास्थ्य अनुसन्धानमा एक्युपञ्चर र आयुर्बेद, आम्ची प्रणालीको अनुसन्धान हुन थालेको छ । 

आदिवासी ज्ञान सबै विज्ञानको जननी मान्नेहरु पनि छन् । आदिवासी ज्ञानको प्रयोग प्राकृतिक स्रोतहरुको उपयोग, संरक्षण र व्यबस्थापनमा बढी उपयोगी देखिएकोछ । पानीको स्रोतको संरक्षण गर्ने ज्ञान अद्वितिय मानिन्छ । जंगलको संरक्षण गर्ने आदिवासीसंग अनेकौ जुक्तिहरु हुन्छन् । आदिवासी ज्ञानमा आधारित सूचना प्रणाली, शिक्षा तथा सार्वजनिक पहुँचलाई सहज बनाउने प्रविधिहरु पनि छन् । तर ती ज्ञानहरु कतै लोप भएका छन् भने कतै राज्यको संरक्षणको अभावमा प्रतिबन्धित छन् । 

चुनौतिहरु 

आदिवासी ज्ञान यतिबेला लोपोन्मूख अवस्थामा छ । माथि नै चर्चा भए अनुसार विश्वव्यापीकरण, आधुनिक समाज, शहरीकरण तथा राज्यका असहिष्णु नीतिले आदिवासी ज्ञान प्रणाली लोप हुने खतरामा छ । प्रभूत्वशाली जाती वा समूदायको संस्कार र संस्कृति थोपर्ने प्रबृत्तिका कारण पनि आदिवासी ज्ञान वेवास्थामा परेको छ । 

आदिवासी ज्ञानको सवल प्रयोग विशेष संस्कृति, र भूगोलमा मात्र सम्भव हुन्छ । यो ज्ञान मौखिक प्रणालीमा निर्भर हुने भएकाले यस्तो ज्ञान मिश्रित समाजले मान्यता नदिन सक्छ । आदिवासी ज्ञान स्थिर प्रकृतिको त होइन तर यसलाई समय सापेक्ष सुधार पनि गर्न सकिन्छ ।

धेरै देशहरुमा आदिवासीको पहिचानको पनि समस्या छ । समाजको बनावटमा साँस्कृतिक अन्तरघुलन, बिबाह आदि कारण साँस्कृतिक सम्बन्धहरुमा अन्तरविरोध कायम हुँदा पनि आदिवासी ज्ञान लोप हुने सम्भावना हुन्छ । विश्वव्यापी रुपमा बसाईसराईको बढदो प्रबृत्तिका कारण विभिन्न जातीय पृष्ठभूमिका मानिसहरु एकै समाजमा बस्न पुग्छन् । यो क्रम आन्तरिक बसाईसराईमा पनि बढ्दोक्रममा छ । यस्तो समाजमा आदिवासी र गैरआदिवासीबीच मित्रता भयो भने आदिवासी ज्ञान लोप हुने खतरा हुन्छ भने द्वण्द्वले समाजमा हिंसा र अन्य सुरक्षा व्यबस्थालाई चुनौति दिन्छ । यी दुबै अवस्थामा आदिवासी ज्ञानको प्रचलन अविश्वसनीय बन्छ ।  

आदिवासी ज्ञानको सवल प्रयोग विशेष संस्कृति, र भूगोलमा मात्र सम्भव हुन्छ । यो ज्ञान मौखिक प्रणालीमा निर्भर हुने भएकाले यस्तो ज्ञान मिश्रित समाजले मान्यता नदिन सक्छ । आदिवासी ज्ञान स्थिर प्रकृतिको त होइन तर यसलाई समय सापेक्ष सुधार पनि गर्न सकिन्छ । तर त्यसरी सुधार गर्दा यसको आत्मामा भने नराम्ररी चोट पुगेको हुन्छ ।

(आदिवासी ज्ञान, प्रथा र परम्परा नामक प्रकाशोन्मूख पुस्तकबाट लिइएको हो) 
Read more at: https://www.indigenousvoice.com/1059.html