किरातको इतिहास : को हुन् किरात राई ?

 किरातको इतिहास : को हुन् किरात राई ?

डा. भक्त राई, लोकपाटी न्यूज ६ माघ २०७६, सोमबार

किरात शब्द अनेक जातिहरूलाई बुझाउने पुञ्ज हो। किरात भन्नाले एउटै मात्रै जातिलाई नबुझाई विभिन्न जातिहरूलाई बुझाउने समुच्च अथवा समष्टि रूप हो। यो विभिमन्न जातिहरूको माला हो अर्थात् विभिन्न जातिहरूको साझा पहिचान हो।

नेपालको विभिन्न आदिवासी जनजातिमध्ये किरात जात पनि मूल बासिन्दाका रूपमा परिचित छन्। किरातभित्र कुन–कुन जातिहरू पर्दछन् भन्ने विषयमा मतैक्यता पाइँदैन। जनकलाल शर्माका अनुसार किराती भन्नाले मूल रूपमा राईलाई मानिन्छ र यदाकदा यिनीहरूलाई जिम्दार पनि भनिन्छ। ‘किराती’ शब्दको प्रयोग यदाकदा अपवादका रूपमा लिम्बूका लागि पनि नभएको होइन।

किरात जातिका बारेमा इमानसिंह चेम्जोङ भन्छन्, वर्तमान समयमा लिम्बू र राई मात्र किराती भनी प्रख्यात भएको भए तापनि गुरुङ, मगर, थकाली, सुनुवार, नेवार, तामाङ, शेर्पा, कागते, लाप्चे, मेचे कोचे, धिमाल, थारू, दनुवारसमेत किरात हुन्। यसैगरी, नेपालबाहिर आसामका ताई र भियतनामी जाति, फिलिपाइनका खम्बोज जाति र युनानी चिनिया जाति पनि किरात हुन्।

यसै क्रममा अर्का अनुसन्धानदाता डोरबहादुर विष्टका अनुसार किरातका सन्तानहरूमा आफ्नो मातृभाषाका रूपमा तिब्बत बर्मेली भाषाहरू बोल्ने राई, लिम्बू, सुनुवार, जिरेल, कोयू, गुरुङ, मगर, थकाली, मेचेकोचे र काठमाडाैका पहिलेका नेवारहरू हुन्।

तुलसी दिवसका अनुसार धिमाल जाति आफूलाई किराती मान्दछन्। ईसापूर्व १००० वर्षभन्दा धेरै पहिले भारतीय उपमहाद्वीपको उत्तरी र पूर्वी हिमालय क्षेत्रमा आएर बसेका किरातीहरूको एक शाखा धिमालहरू पर्दछन्। किरातका बारेमा हर्षबहादुर बुढामगर भन्छन्, ‘हिमालयका विभिन्न ठाउँमा बसोबास गर्ने मगर, गुरुङ, लिम्बू तामाङ, चेपाङ, नेवार आदि किरातहरू हुन्। रामकुमार पाँडेका अनुसार किरातहरू लिम्बू, राई, सुनुवार, नेवार, मगर, कुमाले, तामाङ, गुरुङ, भोटे, थारू, याख्खाका रूपमा विकास भएका हुन्।

यसैगरी, किरातभित्र कुन कुन जातिहरू पर्दछन् भन्ने विषय राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय लेखक अनुसन्धाताहरूले अर्काथरी धारणाहरू पनि सार्वजनिक गर्दै आएका छन्। यिनीहरूमध्ये ऐडेन मान्सिटाइका अनुसार खास अर्थमा राईहरू मात्र किराती हुन्। सही रूपमा यसको प्रयोग (खुम्बू) राईहरूका लागि मात्र हुनुपर्दछ। जर्ज ग्रियर्सनको भनाइ अनुसार याख्खा र लिम्बूहरूलाई प्रायजसो किराती भनिँदैन।

यसरी हेर्दा के देखिन्छ भने एकथरी विद्वान्हरूले खम्बू अर्थात् राईलाई मात्र किराँती भन्ने गरेको देखिन्छ भने अर्काथरि विद्वान्हरूले किरातीभित्र अन्य जातिहरू पनि पर्दछन् भन्ने धारणा व्यक्त गरेका छन्। वस्तुतः किरात शब्द अनेक जातिहरूलाई बुझाउने पुञ्ज हो। किरात भन्नाले एउटै मात्रै जातिलाई नबुझाई विभिन्न जातिहरूलाई बुझाउने समुच्च अथवा समष्टि रूप हो। यो विभिन्न जातिहरूको माला हो अर्थात् विभिन्न जातिहरूको साझा पहिचान हो।

यसरी किरात राई जातिभित्र कुन कुन जातिहरू पर्दछन् भन्ने विषयमा लामो समयदेखि नै विभिन्न किसिमका फरक–फरक धारणाहरू आइरहेका छन्। तापनि, हाल आएर राई, लिम्बू, सुनुवार र याख्खा जातिले आफू किरात भएको स्वीकार गरेका छन्। त्यसैले, वर्तमान समयमा किराती भन्नाले यिनै चार जातिहरू राई, लिम्बू, सुुनुवार र याख्खालाई बुझ्ने गरिन्छ। यिनै चार जातिमध्ये राई जाति किरातको प्रमुख जातीय सम्प्रदाय हो। प्रस्तुत आलेखमा यिनै राई जातिको संक्षिप्त परिचय प्रस्तुत गरिएको छ।

जनसंख्या तथा बसोबास क्षेत्र

मूल रूपमा पूर्वी नेपालको पहाडी जिल्लाहरूमा छरिएर बसोबास गर्ने किरात राईहरू हाल आएर नेपालका पूर्वी तराईका जिल्लाहरू खासगरी झापा, मोरङ, सुनसरी, उदयपुर तथा काठमाडांै उपत्यकामा समेत बसोबास गर्दछन्। वैदेशिक रोजगारीका क्रममा खास गरेर ब्रिटिस सेनामा कार्यरत किरात राई जातिका कतिपय मानिसहरू बेलायत, हङकङ, बु्रनाई तथा अमेरिकामा समेत बसोबास गर्न थालेका छन्। यसका साथै छिमेकी राष्ट्र भारतका सिक्किम, पश्चिम बंगाल, अरुणाचल, उत्तर प्रदेश तथा भुटानमा समेत किरात राईहरूको बसोबास पाइन्छ।

यिनीहरूको वास्तविक तथ्यांक नआउनुमा जनसंख्या संकलन गर्ने क्रममा गणकलाई जात लेखाउँदा ‘राई’ नेलेखाई थर (पाछा) लेखाएको देखिन्छ। जस्तै, राईको सट्टामा बान्तवा, साम्पाङ, कुलुङ, थुलङ, चाम्लिङ आदि। यसैगरी, जनसंख्या गणकहरूलाई उचित तालिम र सामग्री उपलब्ध नगराइनु तथा गणकहरूको अनुगमन नहुनाले वैज्ञानिक तरिकाले जनसंख्या गणना हुन नसेककाले पनि किरात राईहरूको वास्तविक जनसंख्या तथ्यांकभन्दा बढी हुन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ।

थर तथा उपथर (पाछा)

किरात राई जातिभित्र विभिन्न थर तथा उपथर (पाछाहरू) रहेका छन्। किरात राई जातिमा सुरुमा दसथरी राई मात्र थियो भन्ने भनाइ रहेको पाइन्छ। किराती राई जातिमा थरहरूका बारेमा जनकलाल शर्मा भन्छन्, ‘किरात जातिमा भएका दसथरी राईहरू हुन्, १. आठपहरे २. बान्तवा राई ३. चाम्लिङ ४. कुलुङ ५. लोहरुङ ६. नेवाहाङ ७. नेपाली ८. साङपाङ ९. थुलुङ र १०. चौरसिया।’ यसरी हेर्दा के प्रस्ट हुन्छ भने यिनै राईका पुराना थरहरूबाट विभाजित हुँदै टुक्रिँदै र फैलिँदै जाँदा अनगिन्ती थर तथा उपथरहरू देखिँदै आएका छन्, जुन अद्यापि कायमै छ।

यसरी किरात राई जातिमा जातका रूपमा राई र थरका रूपमा साम्पाङ, कुलुङ, थुलुङ, बाम्बुले, खालिङ, नाछिरिङ, दुमी, कोयु, फमा, याम्फू, मेवाहाङ, आठपहरिया, लिङखिम, फाङदुवानी, बेल्हारे, लम्बिछोङ, चाम्लिङ, बाहिङ, बान्तवाजस्ता विभिन्न थरहरू रहेका छन् भने यी थरभित्र पनि आ–आफ्नै पाछा रहेका हुन्छन्। जस्तै, साम्पाङ थरभित्र मालु, बाली, राना, हिराङ आदि। त्यसैगरी, बान्तवाभित्र माङपाङ, मुकारुङ, छाङछा, इसारा आदि अनेकौं पाछाहरू रहेका छन्। यसरी किरात राई जातिको थरअनुसारको आ–आफ्नै भाषा समेत छ।

भाषिक अवस्था

किरात राई जातिका विभिन्न थरहरूको आ–आफ्नै प्रकारका भाषा छन्। कतिपयका भाषा लोप भइसकेका छन् भने कतिपयको लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेका छन्। सरकारी एकल भाषिक नीति, बसाइँसराइ मिश्रित सामाजिक संरचना, अन्तरजातीय तथा अन्तरथरीय विवाह, आर्थिक विपन्नता, अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव आदिका कारण अधिकांश राईहरूको भाषिक अवस्था लोपोन्मुख अवस्थामा पुगको देखिन्छ। कतिपय राईहरू जस्तै बाहिङ, कोयू, हायू, याम्फू, याम्फे, छिलिङ, लोहारुङ, मेहवाङ आदि थरी राईका भाषा लोपोन्मुख अवस्थामा पुगिसकेको देखिन्छ।

यसरी किरात राईहरूको जनसंख्या वृद्धिसँगै बसाइँसराइ हुने क्रममा ठाउँअनुसारको संस्कार, संस्कृति र भाषिकाहरूको विकास भई भाषिक विविधता भएको देखिन्छ। वर्तमान परिस्थितिमा नेपालको अवस्था यहाँसम्म आइपुग्दा भने कतिपय किरात राई भाषीहरूले आफ्नो भाषामा पाठ्यपुस्तक, पत्रपत्रिका तथा साहित्यिक रचनाहरू समेत प्रकाशन गर्न थालेका देखिन्छन्। तर, अधिकांश राई भाषाभाषीहरू लोप हुने खतराको नजिक पुगिसकेका छन्।

(लेखक त्रिविविबाट राई जातिका प्रचलित लोकगीतमा विद्यावारिधि हुन्।)

 

प्रथम सहिदका नाममा अनावश्यक विवाद

 प्रथम सहिदका नाममा अनावश्यक विवाद

सन्जोग लाफा मगर

२०७९ बैशाख १० शनिबार ०६:२७:००

झननयाँ पत्रिका

सन् २०१६ मा पोखरामा भएको एउटा कार्यक्रममा बोल्दै साहित्यकार आहुतिले लखन थापाभन्दा २७ वर्षअघि मारिएका बझाङका बाँकावीर नै पहिलो सहिद भएको दलिल पेस गरे । आहुतिका अनुसार बाँकावीरले राणा शासनको केन्द्रीय सत्ताविरुद्ध विद्रोह गरेका थिए । दैलेख र जाजरकोटबाट समेत सेना लगेर बाँकावीरको हत्या गरिएको थियो ।

आहुतिलाई माथ दिँदै आफू समर्थित विद्यार्थीको केन्द्रीय कमिटीको भेलामा केपी ओलीले भने, ‘बैतडी, बझाङतिर बाँकावीरले पहिलोपल्ट राणा शासनको विरुद्ध लड्नुपर्छ भनेर सेना नै संगठित गरेरै ल्याएका थिए । उनलाई राणा शासनले हत्या ग¥यो र पहिलो सहिद उनी हुन् ।’ओलीको विरोधाभासपूर्ण अभिव्यक्तिपछि दर्जनौँ संघ–संस्थाले प्रेस विज्ञप्ति निकाली उनलाई चेतावनी दिए, सच्चिन आग्रह पनि गरे । यति मात्रै होइन, ओलीविरुद्ध विभिन्न जिल्लामा विरोध प्रदर्शन भए, पुत्ला दहनसमेत भए । ओलीले माफी नमागेसम्म आन्दोलन कायम रहने आक्रोशितहरूको भनाइ छ ।

क्रान्तिकारी लखन
गोरखनाथ गणमा विसं १९११ मा भर्ती भएका लखन थापा मगर नेपाली सेनाबाट सैन्य सेवा त्याग्नुअघि राणाविरोधी युवराज त्रैलोक्यका अंगरक्षक थिए । भारतमा भएको अंग्रेजविरोधी आन्दोलनले लखनलाई नेपालमा जंगबहादुरको निरंकुश शासनविरुद्ध क्रान्ति गर्ने ऊर्जा प्राप्त भयो । लखन थापा बेलायतको संसदीय प्रणालीका पक्षपाती, तर अंग्रेज साम्राज्यवादी नीतिका कट्टर विरोधी थिए । उनले जंगबहादुरको निरंकुश जहानियाँ शासनविरुद्ध क्रान्ति गर्न गाउँलेलाई ठाउँ–ठाउँमा भेला गराई संगठित पनि गरे ।

इतिहासकार महेशचन्द्र रेग्मीका अनुसार बुङकोट काहुले भंगारमा बन्दुक र धनुकाँडहरूले सुुसज्जित लखन थापाको नेतृत्वमा रहेको करिब दुई हजार युवाको दुई ब्रिगेड पल्टनसँग जंगबहादुरले पठाएको देवीदत्त बटालियनको घमासान भिडन्त भयो । भिडन्तमा लखन थापाको गोलीगट्ठासहित रासनपानी सिद्धियो । बसिरहेको ठाउँ सेनाले घेरा हालेपछि अन्ततः लखन थापाले आत्मसमर्पण गरे । जयसिं चुमी राना मगर र सहयोगीलाई जंगबहादुरको सैनिकले पक्री बाँसको पिँजडामा बाँधेर काठमाडौं पुर्‍याइयो ।

उनीहरूलाई केरकार गर्दा लखन थापाले जहरे चुमीलाई जर्नेल, विराज थापा मगर, जुठ्या थापा मगर र जितमान गुरुङलाई कर्णेल पद दिएको र अन्यलाई जर्नेल, कर्णेल र कप्तान पद दिने कसम खाएको उल्लेख गरेको पाइयो । (रेग्मी रिसर्च सेरिज’ वर्ष १२ अंक २ सन् १९८० डिसेम्बर : ७२–७५) विसं १९३३ फागुन २ गते दरबारअगाडिको खिर्राको बोटमा लखन थापासहित जहरे (जयसिंह) चुमी, विराज थापा मगर, जुठ्या थापा मगर, जितमान गुरुङ र अजपसिंह थापा मगर र अच्छामीलाई रूखमा झुन्ड्याइयो । सन्त ज्ञान दिलदास र कालु लम्साललाई बाहुन भएकाले मृत्युदण्ड दिइएन । सुकदेव गुरुङलाई गोरखाको जेलमा यातना दिएर हत्या गरियो । अन्य ५० जना सहयोगीलाई बाँसको पिँजडामा राखी काठमाडौं ल्याई टुँडिखेलको रूखमा झुन्ड्याइयो । 

को हुन् बाँकावीर ?
सुरतबहादुर शाहले ‘नेपालका प्रथम अमर सहिद बाँकावीर’ भन्ने पुस्तकमा बाँकावीरबारे केही तथ्य बाहिर ल्याएका छन् । पुस्तकमा भनिएको छ, ‘जंगबहादुर राणाले श्री ५ राजेन्द्रलाई नजरबन्दमा राखी अड्कलेको मानो खानुपर्ने व्यवहारले राजपरिवार तथा मोफसलका ठकुरीहरू आक्रोशित थिए ।

अछाममा जाने राणाको कर्मचारीहरूलाई लैनो नौमुठे गाई सित्तैमा दिनुपर्ने, हाकिमलाई पिठ्युँमा काखी राखी बोकेर ठाउँ–ठाउँमा डुलाउनुपर्ने, कर्मचारीहरूलाई गोर्खाली मानो भनी चामल, दाल, घिउ, मसला उठाउनुपर्ने, छोरीचेली, नारीप्रति हातपात गर्दा अभिभावकले टुलुटुलु हेर्नुपर्ने बाध्यताले श्री ५ गीर्वाणयुद्ध वीरविक्रम शाहदेवकी छोरी सरस्वती कुमारी उनकी पनि छोरी अछामी राजालाई विवाह गरेपछि जन्मिएका साहेबज्यू बाँकावीर उर्फ बलदेव शाहले राणाद्वारा पठाएको फौजलाई रासन नदिने अभियान चलाए ।’

बाँकावीरले एक्लै, दुक्लै भेटेका जवान र कर्मचारीहरूको हत्या गर्दै हिँडेपछि स्थानीय अछामी स्वाँर खत्रीहरूलाई राणाहरूले प्रयोग गरी बाँकावीरको हत्या गरिएको पुस्तकमा उल्लेख छ । भनिएको छ, ‘विसं १९०६ बाँकावीरको टाउको काटी रुद्रसिंह स्वाँरले हत्या गरेर रातारात अछामको सिमाना कटाउँदै डोटी गौँडा हुँदै काठमाडौं पुर्‍याएका थिए ।’ बाँकावीर प्रथम सहिद हुन् भनेर पूर्वआइजिपी मोतिलाल बोहरा र इतिहासकार प्रा.डा. राजाराम सुवेदीले पनि सुरतबहादुर शाहले उल्लेख गरेको घटनालाई साबिती गरेका छन् ।

पञ्चायतकालमा केही इतिहासकार र प्राज्ञिक व्यक्तिहरूले लखन थापा मगरको बलिदानीको सम्मानभन्दा पनि अपमान गरे । आजका लेखक र नेताहरूले पनि लखन थापाको अपमान गर्दै बाँकावीर प्रथम सहिद हुन् भनेका छन् ।

प्रथम सहिद लखन थापाभन्दा ३६ वर्षअघि मारिएका पाखापानीका तुले रोहानी मगर प्रथम सहिद हुन् भनेर ‘बेनी अनलाइन’मा २० आश्विन, २०७७ मा ध्रुवसागर शर्माले दाबी गरेका छन् । उनको दाबी छ, ‘चौबिसी राज्यअन्तर्गतको पर्वत राज्य गोरखामा बिलय भएपछि गोरखाली शासकले मनपरी र आम्दानीभन्दा दश गुणा बढी कर बुझाउनुपर्ने । तरुनी छोरीहरू शासकलाई जिम्मा लगाउनुपर्ने ।’ सामान्य मुद्दा मामिलाका लागि पनि बाग्लुङ र पाल्पा जानुपर्ने बाध्यताविरुद्ध म्याग्दी पाखापानीका तुले रोहानी मगरले विसं १८८७ मा पात्लेखेत, झीं, पाखापानी, कोटगाउँलगायतका गाउँहरू समेटेर पाखापानी राज्य बनाएको शर्माले लेखेका छन् । उनी लेख्छन्, ‘देउरालीलाई राजधानी तोकी तत्कालीन पर्वत राज्यको राजा मले बमका राजकुमार भएकाले आफू राजा भएको घोषणा गरे । सिरानमा कोट बनाई घरेलु हातहतियार जम्मा गरे । गोरखालीहरूको षड्यन्त्रमा ढोलठानका दुई राजकुमारसँग रोहानी युद्धमा भिडे । लडाइँमा जेठा राजकुमारले शिर छेदन गरे । उनको सहयोगीहरूलाई पनि खोजी–खोजी हत्या गरियो ।’

२०७३ असोजमा ‘स्वाभिमान’ अनलाइनमा छापिएको लेखमा लेखक चन्द्रप्रकाश बानियाँले लखन थापा मगरको क्रान्तिभन्दा अघिको घटना उल्लेख गरेका छन् । उनका अनुसार जंगबहादुरको जहानिया शासन अन्त्यको उद्देश्यले वीरध्वज बस्न्यातलगायतका केही मानिसहरूले विसं १९०३ सालमै सशस्त्र विद्रोहको योजना बनाएका थिए, तर त्यो विद्रोह असफल भएकाले नाइके वीरध्वजसहित धेरैजनाले ज्यान सजाय पाएका थिए ।

माथिका घटनाहरूले प्रथम सहिदको दाबीलाई न्याय गर्न सक्छ त ? यसबारे सोच्नैपर्छ । बाँकावीरले गरेको संघर्ष तोकेको मानो खानुपर्ने नियमलाई तोड्ने, पारिवारिक असन्तुष्टि र राणा कर्मचारीले गरेको दुव्र्यवहारविरुद्ध गरेको आक्रोश थियो । तुले रोहानीको सवालमा पनि त्यही लागू हुन्छ । वीरध्वज बस्न्यातको असफल विद्रोहको घटना हो । लखन थापाबाहेक अन्य व्यक्तिहरू राष्ट्रिय स्वार्थभन्दा बढी पारिवारिक र व्यक्तिगत स्वार्थबाट प्रेरित भएकाले उनीहरूसँग लखन थापाको तुलना गर्न कत्तिको न्यायोचित छ ? इतिहासकार प्राडा. राजाराम सुवेदी तर्क गर्छन्, ‘नेपाल एकीकरणको वेला धेरै वीर, वीरांगनाले राष्ट्रका निमित्त प्राण अर्पे । उदाहरणका लागि कालु पाण्डे, चेब्रे राना, बंशु गुरुङ, धोकलसिंह बस्न्यात, भक्ति थापा आदि । सहिद पनि कुन घटना, कून कालखण्ड र कुन प्रसंगमा भएका हुन् भन्ने कुराको सीमारेखा कोर्नुपर्ने स्थिति देखिएको छ ।’ 

एक्लो हकदार
पञ्चायतकालमा केही इतिहासकार र प्राज्ञिक व्यक्तिहरूले लखन थापा मगरको बलिदानीको सम्मानभन्दा पनि अपमान गरे । आजका लेखक र नेताहरूले पनि लखन थापाको अपमान गर्दै बाँकावीर प्रथम सहिद हुन् भनेका छन् । नेकपा एमालेसम्बद्ध मदन–आश्रित स्मृति प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरेको सहिद (२०५२) ग्रन्थमा स्पष्ट लेखिएको छ ‘.....मुलुक र जनताको स्वाभिमान तथा प्रजातन्त्रका खातिर निरकुंश शासकसमक्ष कायरताको भीख नमागी आप्mनो जीवन बलि चडाउने वीर सहिद लखन थापा नेपालको राजनीतिक इतिहासमा ‘प्रथम सहिद’ मानिएका छन् ।’ 

सबै नेता गोरखाका भएकाले लखन थापालाई प्रथम सहिद भनिएको तर्क आहुतिको छ । उनले भनेका छन्, ‘बाबुराम भट्टराई गोरखाको, नारायणकाजी श्रेष्ठ गोरखाको, चिरञ्जीवी वाग्ले गोरखाको, राजेश्वर देवकोटा गोरखाको, सबै नेताहरू गोरखाकै भएकाले लखन थापा पहिलो सहिद भए ।’ आहुतिले निकै फितलो तर्क अघि सारेका छन् । ओलीले पनि राज्यले घोषणा गरिसकेको प्रथम सहिद लखन थापा मगरविरुद्ध जनता रिझाउन तथ्यविनाको तर्क पेस गरेका छन् । 

लखन थापालाई अरूले जे–जे भने पनि जनमानसबाट छुटाउन सक्दैन । प्रथम सहिद घोषणापछि गोरखामा सहिद लखन थापा गाउँपालिका नामाकरण गरिएको छ । राज्यले भन्दाअघि नै जनस्तरबाट लखन थापाको नामबाट चोक, पार्क, सडकको नाम, दर्जनौँ सालिक अनावरण गरिएको छ । यो सबैको देन नेपाल मगर संघको हो । सत्य लेख्ने इतिहासकार र सरकारलाई जनदबाब दिने संघ, संस्था नेपाली जनताको ठूलोे योगदान छ । जंगबहादुर राणाको निरंकुश जहानियाँ शासनविरुद्ध सशस्त्र क्रान्ति गर्दा मारिएकाले स्थापनाकालदेखि र चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशन (२०४८) मा लखन थापा मगरलाई प्रथम सहिद घोषणा पारित गर्दै संघमार्फत गोरेबहादुर खपांगी मगरले जनमानस र बौद्धिक क्षेत्रमा बहसको थालनी गरेका थिए ।

लखन थापा मगरलाई फाँसी दिएपछि स्थानीय गाउँलेलाई घटना गुपचुप राख्न कागजमा सहीछाप गराई राणाहरूले केही रुपैयाँ दिए । उनको नाममा गोरखा दरबार परिसरमा ठूलो घन्टा चढाए । सो कुरा दण्डपाणि अर्याललाई उल्लेख गर्दै इतिहासकारद्वय तुलसीराम वैद्य र धनबज्र बज्राचार्यले ‘गोरखाको ऐतिहासिक सामग्री– २०२९’ मा लेखेका छन् । ऐतिहासिक घटना, स्थानीय जनताको विश्वास, अनुसन्धानात्मक पुस्तकसहित प्रमाणका आधारमा मगर संघले प्रथम सहिद घोषणा गर्न सरकारलाई पटक–पटक ज्ञापनपत्र बुझायो । कृष्णप्रसाद भट्टराईको सरकारले २०५६ फागुन ११ गते लखन थापा मगरलाई सहादतको १२५ वर्षपछि सहिद घोषणा गर्‍यो । सहिद मात्रै घोषणाले असन्तुष्ट नेपाल मगर संघले २०६२ माघ १० गते प्रथम सहिद घोषणा गर्न पुनः संस्कृति, पर्यटन, तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयमा ज्ञापनपत्र बुझायो । कमजोर र फितलो प्रत्युत्तरपत्र राज्यले मगर संघलाई थमायो । ‘प्रथम सहिद लखन थापा मगर स्मृति प्रतिष्ठान’ले इतिहासकारबीच बौद्धिक छलफल, बहस, अन्तत्र्रिmया घनीभूत बनाउँदै लग्यो । लखन थापा मगरवारे रेग्मी रिसर्च सेन्टरको दस्तावेज, प्रतिवेदन प्रमाणस्वरूप पेस गर्दै नेपाल सरकारलाई पटक–पटक ज्ञापनपत्र बुझायो ।

मगर सभासद् समूह र समर्थक सभासद्को हस्ताक्षरसहित सभासद् शिवलाल थापा मगरले संविधानसभा व्यवस्थापिका संसद् सचिवालयमा जरुरी सार्वजनिक महत्वको प्रस्ताव राख्दै ‘लखन थापा मगरलाई प्रथम सहिद घोषणा गरियोस्,’ प्रस्ताव राखे । त्यसपछि बाध्य भएर २०७२ असोज ३ गते प्रधानमन्त्री सुशील कोइरालाको मन्त्रिपरिषद्ले १३९ वर्षपछि लखन थापा मगरलाई प्रथम सहिद घोषणा गर्‍यो । सञ्चारमन्त्री राम कार्कीको पालामा प्रथम सहिदको हुलाक टिकट प्रकाशन भयो ।

राष्ट्र, राष्ट्रियता, राष्ट्रिय एकता, अखण्डता, राष्ट्रिय एकीकरण, राजनीतिक स्वतन्त्रता, प्रजातन्त्रलगायतका विषय र क्षेत्रमा ठूलो योगदान दिँदै प्राण आहुति गरेका व्यक्तिलाई सहिद भनिन्छ । राज्य कमजोर भएको मौकामा गिरिजाप्रसाद कोइराला, पुष्पकमल दाहाल, माधवकुमार नेपाल र खड्गप्रसाद ओलीको व्यक्तिगत स्वार्थमा अन्धाधुन्ध लगभग १२ हजार सहिद घोषणा गरियो । चौतर्फी विरोध भएपछि उच्चस्तरीय सहिद सुझाव, परामर्श समितिका संयोजक मोदनाथ प्रश्रित र नवराज सुवेदीको संयोजकत्वमा गठित सहिदको परिभाषा तथा मापदण्ड निर्धारणसम्बन्धी उच्चस्तरीय कार्यदल बन्यो । कार्यदलको प्रतिवेदन कार्यान्वयन नै गरिएन । सबै तथ्यबाट भन्न सकिन्छ, जंगबहादुर राणाको शासनविरुद्ध सांगठनिक रूपले जनस्तरबाट सशस्त्र क्रान्ति गर्दा आफ्नो ज्यान आहुति दिएका लखन थापा मगर नै नेपालको प्रथम सहिदका एक्ला हकदार हुन् ।

प्रतिकृया

Baburam Nepali

राणाहरुको विरुद्ध सशक्त रुपमा सेना नै खडा गरेर बिद्रोह गर्ने लखन थापाको तुलना अरुसँग हुनै सक्दैन ! राणाहरुले अंग्रेजको पैताला चाट्ने काम गरेर राष्ट्रिय स्वाभिमानको धज्जी उडाएको बिरोधमा सशस्त्र संघर्षको तयारी गरेका लखन थापाको योगदान हामीले सानै देखि पढ्दैं आएका चार शहीदको भन्दा उच्च छ । मलाई सधैं अचम्म लाग्थ्यो पुरानो सामन्य ज्ञानको पुस्तकमा पनि प्रथम शहीदको नाम लखन थापा थियो तर पाठ्यपुस्तकमा चाहिँ जम्मा चार सहिद भनिन्थ्यो र सहिद गेटमा पनि लखन थापाको शालिक राख्नुपर्ने ठाउँमा त्रिभुवन को शालिक राखिएको छ ! लखन्न थापाको यो योगदान कतैबाट पनि कम आँक्नै सकिन्न । तर उनी भन्दा अगाडी अरु कोही राणाको विरोधमा मारिएका थिए भने तीनीहरुलाई प्रथम सहिद भन्दा लखन थापाको योगदनमा रति भर पनि कमी आउँदैन ! माओवादी जनयुद्धका प्रथम सहिद भनिने दिल बहादुर रम्तेल राज्यसँग लडेर मृत्यु भएका होइनन् , प्रहरीले गोली चलाउँदा झुक्किएर उनलाई लागेको हो तर उनैलाई प्रथम सहिद मानिन्छ तसर्थ लखन थापाको विषयमा अनावश्यक विवाद जरुरी छैन ।उने सहीद हुन् र प्रथम हुँदा मगरको इज्जत बढ्ने तर द्वितीय तृतीय हुँदा घट्ने भन्ने तर्क ठिक होइन । वाँकावीरको विषयमा ऐतिहासिक तथ्य सही हो वा होइन त्यसको खोजी गर्नु बेग्लै कुरा होला तर राज्यद्रोहको अभियोगमा पहिला वाँकाबीरलाई मारेपनी प्रथम सहिद त लखन थापा नै हुन भन्ने तर्क सुहाउँदिलो लाग्दैन ।