मगर जातिको लोपोन्मुख गीति नाटक जीवैमामा / ज्यो मा रे विषयक विचार गोष्ठी
मगर जातीको लोपोन्मुख गीति नाटक जीवैमामा ÷ ज्यो मा रे विषयक विचार गोष्ठी सहयोगी संस्था मगर सांस्कृतिक संस्था, नाईस टेलिभिजन एच डि र नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान सामाजिक शास्त्र विभाग र मगर अध्ययन केन्दको संयुक्त आयोजनामा मिति २०७५ फागुन १८ गते शनिवार प्रज्ञा प्रतिष्ठानको प्रर्वचन कक्षमा सम्पन्न भयो । कार्यक्रम प्रस्तोता मगर अध्ययन केन्द्रका सदस्य डा.मीन श्रीस हुनुहुन्थ्यो । यस कार्यक्रमको सभापतित्व मगर अध्ययन केन्द्रका अध्उक्ष डा. गाविन्दप्रसाद थापाले गर्नु भएको थियो । प्रमुख अतिथि पूर्व कुलपति वैरागी काईला हुनुहुन्थ्यो भने अतिथिहरुमा प्रा.डा.जीवेन्द्र देव गिरी, प्रा.दिनेश राज पन्त, अध्यक्ष कविराज मगर मगर सांस्कृतिक संघ, नाईस टेलिभिजनका कार्यकारी अधिकृत आर्शीवाद पुन आदि थिए । कार्यक्रम संचालक मगर अध्ययन केन्द्रका सचिव श्री प्रतिभा पुन हुनुहुन्थ्यो ।
कार्यक्रममा प्रा.दिनेश राज पन्तले स्वागत भाषण गर्दै धर्मको दृष्टिकोण र भाषाको दृष्टिकोणले नेपाल एकता भएको मुलुक हो । डा.तीर्थलाल श्रेष्ठको भनाईमा वानस्पतिक विविधता भएको देश नेपाल । यस देशको प्राचिन जाति मगर । मगर जातिको नाममा मंगोल प्रदेश भनेर विगतमा प्रसिद्धि थियो । पृथ्वी नारायण शाहले मगरातको राजा मै हूं भनेका छन् । सूरथ सिंह रानाको नाम पृथ्वी नारायण शाहले लिएका थिए । यस हिसावले मगर जातीको महत्व आफै उजागर हुन्छ । वहांले कार्यकमका प्रस्तोता डा. मीन श्रीसलाई वधाई ज्ञापन गर्नु भयो ।
१२.३० वजे प्रमुख अतिथि वैरागी काईलाले पानसमा वत्ती प्रज्वलन गरी कार्यक्रमको उद्घाटन गर्नु भयो । डा. मीन श्रीसबाट कार्यपत्र प्रस्तुत ः
गुल्मी, पाल्पा र स्याञ्जा जिल्लामा जीवै मामा भनिन्छ भने रोल्पा जिल्लामा ज्यो मा रे भनिन्छ । राप्ती र गण्डकी क्षेत्रमा अविवाहित चेलीहरुले प्रस्तुत गर्छन् । अभिनय द्धारा गीति नाटक प्रस्तुत गर्छन् । मातृसतात्मक विम्व हो यो । स्याञ्जा जिल्लामा होली पर्वमा यो गीति नाटक देखाईन्छ भने रौल्पा तिर फागुन महिना भरी नाचिन्छ । जीवैमामा जेठाज्यूलाई जेदौ भनेर ढोग गरिन्छ र त्यसैबाट जीवैमामा हुन गएंको हो भने ज्यो भनेको पिडालू र मा भनेको मासिने र रे को अर्थ गीत हुन्छ । फागुन महिना भरी नाचिने भएकोले रोपिएको पिडालु नाच्दा नाच्दै मासिने भएको हुंदा ज्यो मा रे हुन गएको हो । म्याग्दीको लेकाली भेकमा चैत्रमा भूमी पूजा गरी सके पछि कलश भिजाउने खेल हुन्छ । काली गण्डकी क्षेत्रमा श्रीपञ्चमीको अवसरमा नाचिन्छ । हाम्रा संस्कार चाडवाडमा जोडिएर आएका छन् । स्याञ्जातिर होली पर्वमा यउनाट गीति नाटक गरिन्छ, तरुल, वारा, सेलरोटी तारो हान्ने गरिन्छ । भुुगोल अनुसार फरक छ । राप्ती र गण्डकी क्षेत्रमा प्रस्तुत गर्ने शैल्ीा फरक छैन तर राप्तीमा धेरै लामो र गण्डकी क्षेत्रमा कम नाच नाचिन्छ । नाचमा मामा र भाञ्जाको खेमामा टिम वाडिन्छ । हालको अवस्थामा रोल्पामा लगभग लोप भएको अवस्था छ भने गण्डकी प्रदेशमा प्रतियोगिता गरेर जोगाउने प्रयास भएको छ ।
जीवैमामा ÷ ज्यो मा रे
लोप हुनुका कारणः
वसाई सराई । पेशामा परिवर्तन । नयां पुस्ताले ग्रहण नगर्नु ।
वचाउने तरीका
सरकारको संरक्षण नीति र कलाकारले वचाउने प्रयास गर्नु ।
प््रास्तुतकर्ता डा.मीन श्रीसले खष्मभय अष्उि बाट जीवैमामा गीति नाटक देखाउनु भयो ।
रोल्पातिर ज्यो मा रे गीति नाटकमा विवाह योग्य छोरीको नाम सुन्तली वोलाईन्छ । अन्नमो गीत गाईन्छ । खाना हुने र खाना नहुने मासुको गीत गाईन्छ । फागुन १ गते देखि गर्भ रहेको देखि जन्मेको हुर्केको, पढेको, विवाह योग्य भएपछि लगन जुरे पछि गहना पातको कुरा हुन्छ । रौल्पातिर लामालाई लगन हेराउछन् । चैत्र १ गते कार्यक्रम समाप्त हुन्छ ।
स्याञ्जा क्षेत्रको जीवैमामा दहीको ठेकी लिएर जान्छनु। स्याञ्जामा पात्रको नाम जयसरा । यस क्षेत्रमा लगन जुराउन जैसीवाहुनलाई देखाउछन् ।
डा.मीन श्रीसको प्रस्तुति पछि प्रश्नोत्तरको सेसन प्रारम्भ भएको थियो ।
रामेश्वर रावत ः गीतिनाटक हेर्दा संसारकै उत्कृष्ट । यस्तो उत्कृष्ट संस्कृती अन्य जात जातिमा विस्तार किन गरिएन ?
नन्द उप्रती ः प्रज्ञा प्रतिष्ठान र मगर अध्ययन केन्द्रको संयुक्त प्रयासमा प्रत्यक्ष प्रस्तुत गरी दिन आग्रह ।
गौै बहादुर आले ः स्याञ्जा र रोल्पामा जीवैमामा लोप हुन लागेकोमा दुःख लाग्यो । संस्कृती जोगाउन प्रयास गरी दिनु हुन ।
सुदिप सिंजाली ः गुल्मीमा संस्कृतीलाई जोगाउन कोशिष गरिएको छ । देश विदेशमा भिडियो अडियो देखाएर जोगाउने प्रयास । गुल्मीमा जीवैमामा भनिन्छ । अहिले मगर भाषामा नभएर खश भाषामा गीति नाटक मञ्चन हुन्छ । झुमा रानी पनि भनिन्छ ।
नन्द घर्ती मगर ः अमूूर्त संस्कृतीलाई जोगाउन गैर मगरले पनि कोशिस गर्नु प¥यो ।
गोविन्द क्षेत्री ः रणनीति के छ यस्तो महत्वपूर्ण संस्कृती जोगाउन ।
मीन प्रसाद वुढाथोकी ः लोप हुनबाट वचाउन सहयोगी संस्थाहरुले सहयोग गर्नु प¥यो ।
माया ठकुरी ः ठकुरीको मामा चेला, फूपु चेलामा विवाह गर्ने चलन र मगरमा पाईने चलन एउटै भएकोले सम्वन्ध के छः?
लाल बहादुर पुन ः माईक्रो ईस्युुमा रिसर्च गरेको ठीक । संस्कृती धनी गरिव भन्ने हुंदैन । प्राज्ञले वस्तु स्थिति देखाउने हो सरकारले त्यसको संरक्षण गर्ने जिम्मा लिनु पर्छ ।
विष्णु टिफा मगर ः १२ मगरात र १८ मगरातमा जीवैमामा मिल्दो रहेछ । संस्कृती जोगाउन विभिन्न जात जातीमा वृतचित्र देखाउन अनुरोध ।
राम बहादुर पहाडी ः लाहुरे मीत हुनुहुन्छ । मगरहरुको धेरै विवाहमा गएको छु । तर जीवैमामा नाचेको देखिन । त्यस कारण यो गीतिनाटक लोप भएको रहेछ ।
डा.मीन श्रीसबाट जिज्ञासाको प्रत्युत्तर
संस्कृति संरक्षण गरिनु पर्छ भन्ने व्यापक जनचासो । लाईभ प्रस्तुत हुन पाए राम्रो भन्ने धेरैको भनाई । नाईस टेलिभिजन र मगर सांस्कृतीक संघको सहयोगमा लाईभ प्रस्तुत गरिने प्रतिवद्धता ।
गुल्मीको एकसिङ्गामा मात्र जीवैमामा नाचिन्छ । सुदिप सिंह को संरक्षण प्रयासलाई तारिफ । संस्कृति भनेको जीवन शैली हो । १८औं शताव्दी सम्म पनि मामा चेली विवाहको प्रचलन थियो । व्राहमणहरुले यस्तो चलनमा रोक लगाए । ठकुरी र मगरमा अध्यावधी छ ।
रामबहादुर पहाडीले उठाएको प्रश्नमा माघ र फागुनमा देखाईने हुंदा सवै विवाहमा नदेखिएको हुन सक्छ ।
मन्तव्य
अध्यक्ष मगर सांस्कृतीक संघ, श्री कविराज मगर
२०६०।०६रोष गुमाष्ठाबाट सांस्कृतीक संघको शुरुवाट । खड्ग गर्वुजा संस्थापक अध्यक्ष । त्यसपछि कविता आले । खड्क वुढामगर । २०७३ श्रावण २१ ग्तेबाट कविराज मगर अध्यक्ष । प्रशिक्षणको क्रममा २५—२६ सांस्कृतीक पहिचान खुल्न आएको । हुर्रा नाच धनकुटामा पाईने । यस सम्वन्धमा अध्यक्षको अध्ययन र किताव प्रकाशित । यस कार्यक्रममा कलाकारको संख्या धेरै चाहिने हुंदा प्रस्तुत गर्न सकिएन ।
बैरागी काईला प्रमुख अतिथि
मगर जातिमा भएको विशेष गीति नाटक वारेमा कार्यपत्र सुन्यौ । श्रव्य दृश्य हे¥यौ । आयोजकलाई धन्यवाद । कर्म संस्कारको अध्ययनले मात्रै नेपालको जातिय संस्कृतीको वारेमा जानकारी पाईन्छ । जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानले पनि संस्कृति सम्वन्धी प्रकाशन गरेको छ । गहिरो अध्ययन भने विदेशीले मात्र गरेको भेटिन्छ । आलेख र शोध पत्र अगाडी आए राम्रो । दर्शकले हेर्ने पो नाटक । साहित्यमा तुलनात्मक अध्ययनको महत्व छ । लिम्वूमा मन परेको केटी भेटेमा घिसारेर लाने चलन छ । कति राम्रो कति नरामे । राम्रो वचाउनु पर्छ । नराम्रो छोड्नु पर्छ । सामाजिक समस्या एक अर्कामा नचिन्नु । संस्कृती जोगिए मात्र राष्ट्रियता वलियो हुन्छ ।
डा.गोविन्द प्रसाद थापाको समापन मन्तव्य
माघ १७ गते मगर अध्ययन केन्द्रको स्थापना दिवस । यही दिनको अवसरमा यो कार्यक्रम आयोजना गरिएको जानकारी गराउनु भयो । आज सांस्कृतिक पक्षलाई जोड दिंदै डा.मीन श्रीसद्धारा लोपोन्मुख जीवै मामा । ज्यो मा रे गीति नाटक प्रस्तुत । डा.मीन श्रीसज्यूले मगर संस्कृती विषयमा नै पि.एच.डि गर्नु भएको । धेरैले वेवास्ता गरेको विषयलाई मगर अध्ययन केन्द्रले आफनो अध्ययनको विषय वनाएको छ । मगरको ईतिहासमा खोज तलास गरेर द्यष्दष्यिनचबउजथ प्रकाशन गरेका छौं । भाषाविद वालकृष्ण पोख्रेलले मगरको भाषाबाट खश भाषा आएको हो भन्नु भएको छ । मगर जातिमा ३ वटा भाषा वोलिन्छ ढुट, पाङ्ग र काईके । यि तिनवटै स्थानमा बसोवास गर्ने मगरहरुको बीचको भाषा संस्कृति तथा धार्मिक रितिरिवाजका बारे आपसी सम्बन्ध र भाषाहरुको राम्रो अध्ययन गर्न बांकी छ ।
भावि दिनमा मगर अध्ययन केन्द्रले स्थलगत अध्ययनकालागी चीनको गान्सुु र भारतको सिक्कीममा जाने योजना अगाडी सारेको छ । जीवैमामा वा ज्यो मा रे मा मगरको संस्कृति मात्र हाइन नेपाल र सारा नेपालीको हो । यस्तो नाच लोप हुन लागेको छ । यसलाई जोगाउन युवा पुस्ता अगाडी आउनु पर्छ । राज्यले पनि सहयोग गर्नुपर्छ । कार्यक्रममा आफनो भेष भूषा लगाएर पनि संस्कृति जोगाउन सकिन्छ । नेपालका सबै जातजातिका भाषा र संस्कृतिलाइ सवै नेपाली र नेपालको वनाउनु पर्छ । मगर अध्ययन केन्द्रले पूर्व कूलपति वैरागी काईलाज्यको पाला देखिनै प्रज्ञा प्रतिष्ठान सित सहकार्य गर्दै आएका छौं । हाल सम्म सहकार्यमा ७ वटा कार्यक्रम आयोजना भएको छ । भाषाको जगेर्ना गर्न टोली टोली वनाएर काम गर्नु सकिन्छ । नेपाल मगर संघले विशेष पहल गर्नु जरुरी छ । रमझम र नाच गानलाई कम महत्व दिने तर ज्ञान गुणको कुरालाई वढी महत्व दिनु पर्छ । अन्त्यमा कार्यक्रम सहयोगी नाईस टेलिभिजन, मगर सांस्कृतीक संघ, सहकार्य गर्ने प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सामाजिक शास्त्र विभाग, कार्यपत्र प्रस्तोता डा.मीन श्रीस र उपस्थित सवैमा धन्यवाद दिनु भयो । र कार्यक्रमलाई समापन गनु भयो ।
मगर जातिको लोपोन्मुख गीति नाटक जीवैमामा ÷ ज्यो मा रे विषयक विचार गोष्ठी सम्वन्धी
मगर अध्ययन केन्द्रका उपाध्यक्ष श्री गुप्त बहादुर रानाद्धारा तयार पारिएको रिपोर्ट
