बिरानो हुँदै डोकेनी
पुरुषहरू जाँडरक्सी र जुवातासमा रमाउन थाले । युवायुवतीहरू देउसीभैलो र नाचगानमा हिँडेपछि घरमा वृद्धवृद्धा र केटाकेटीहरू मात्र बाँकी रहे ।
यस्तो बेला घरधन्दा र
कामको बोझले आजित भएका महिलाहरू विद्रोह गर्ने निधोमा पुगे । विद्रोहको अगुवाइ गर्ने महिलाहरूले आफ्नै लोग्नेको लुगा लगाएर पुरुषको भेष धारण गरे । अनुहारमा मोसो दले, मुखुण्डो लगाए । गर्भवती, सुत्केरी र अशक्त महिलाहरूलाई पनि साथैमा लगे । सुत्केरी हुन लागेकी श्रीमतीलाई समेत बेवास्ता
गर्दै आफूहरू मात्र रमझममा भुलिरहेका पुरुषहरू खोज्दै गाउँ–गाउँ डुले । ती विद्रोही महिलाहरू जुवातासको खाल र अखडासम्म पुगे । तास च्यातिदिए । कौडा फ्याँकिदिए । त्यसैको प्रतिकस्वरूप घरपरिवारलाई बिर्सेर जुवातासमा भुल्ने
पुरुषहरूलाई चेतावनी दिँदै डोकेनी नाचिएको हो । एउटा किंवदन्तीअनुसार डोकेनी नाचको सुरुआत यसरी भयो ।
घाँसदाउरा बोक्ने
डोकोलाई घोप्ट्याएर त्यसको तल्लो भागमा छिटको गुन्यु र माथिल्लो भागमा चौबन्दी
चोली लगाइन्छ । बीचमा पटुकी, त्यसमाथि
खाँडीको पछ्यौरी ओढाइन्छ । घोप्ट्याएको
डोकोको पिंधमाथि टाउकाको आकृति बनाएर त्यसमा शिरबन्दी र शिरफूल, कानमा ढुंग्री र चेप्टे सुन अनि नाकमा बुलाकी । डोकाको बीचबाट दुईपट्टि सिन्का छिराएर हात बनाइन्छ । हातमा चुरा र कल्ली । यो हो डोकेनी तयार पार्ने तरिका ।
दौरा सुरुवाल, इस्टकोट र टोपी पहिरिएको अनि अनुहारमा मुखुण्डो
लगाएको पुरुष भेषको पात्रले डोकेनीको सुरक्षा गर्छ । कसैले जिस्क्याए धनुकाँडले हान्न खोज्दै धपाउँछ । डोकेनीलाई विभिन्न हाउभाउ गर्न याक्खा भाषाबाटै अह्राउँछ । अनि सबैसँग सहयोग माग्दै भन्छ, ‘मेरो बूढी सुत्केरी हुनेवाला छ,’ ‘मसला किन्ने पैसा दे’ । आदेशअनुसार डोकोभित्र रहेको व्यक्तिले सिन्काको हातको सहायताबाट नमस्कार, सलामजस्ता विभिन्न हाउभाउ गर्छ । डोकेनी नाच यसरी नाचिन्छ ।
तर, सामाजिक परिवर्तन वा सांस्कृतिक अतिक्रमण वा अरू नै कुनै कारणले हो, पूर्वी
नेपालको संखुवासभा जिल्लामा मुख्य बसोबास रहेको आदिवासी याक्खा जातिको यो
परम्परागत मौलिक संस्कृति ‘डोकेनी नाच’ हराउँदै जान थालेको छ । तिहारमा औँसीको रात घर–घरमा नाचिने यो नाच पछिल्लो समय याक्खा समुदायकै गाउँबस्तीमा ‘बिरानो’ हुँदै गएको मात्र छैन, लोप
प्रायः भइसकेको छ । केही स्टेज कार्यक्रमहरूमा प्रस्तुत गरिनुबाहेक तिहारमै भने डोकेनी नाचेको बिरलै देख्न
पाइन्छ । याक्खाहरूको ऐतिहासिक थुम (प्रशासनिक इलाका) हरूमध्ये दशमझियामा मात्र यो नाच अस्तित्वमा छ । बाँकी पाँचमझिया र पाँचखपनमा भने डोकेनी नाच्ने प्रचलन हराई नै सकेको छ ।
दशमझियाको पनि केही
गाउँहरूमा मात्रै डोकेनी नाचिने गरेको याक्खा जातिको इतिहासका खोजकर्ता मागमान
जिमी बताउँछन् । नेपाली समाजको पहिचानसँग जोडिएको यस्तो सांस्कृतिक सम्पदा लोप हुन लागेकोप्रति उनले चिन्ता व्यक्त गरे । उनी भन्छन्, ‘याक्खा
समुदाय र याक्खाहरूको सामाजिक संस्था किराँत याक्खा छुम्माले चासो नदेखाए यो नाच
केही वर्षमै हराएर जाने ठूलो सम्भावना छ ।’ बाह्य सांस्कृतिक अतिक्रमणका कारण याक्खा जातिको संस्कार र संस्कृतिहरू लोप हुँदै वा यसको मौलिकता हराउँदै गइरहँदा डोकेनी पनि लोपोन्मुख भएको जिमीको ठम्याइँ छ । डोकेनीजस्ता विभिन्न जातजातिले अपनाउँदै आएको नेपालका मौलिक संस्कृतिहरूको
जगेर्नाका लागि राज्यले पनि चासो दिनुपर्ने उनको भनाइ छ ।
पछिल्लो समयमा याक्खा
समुदायको विभिन्न सामाजिक संघसंस्थाहरूले गर्ने डोकेनीको प्रस्तुतिमा एकरूपता
नभएका कारण पनि यसको मौलिक शैली संकटमा परेको कतिपयको बुझाइ छ । नाच्ने शैलीमा एकरूपता नभएकाले पनि
डोकेनीप्रतिको बुझाइमा भिन्नता आउन थालेको छुम्माका केन्द्रीय उपमहासचिव सोनाम
याक्खा बताउँछन् । ‘डोकेनी कुनै प्रकारको वाद्यवादनबिना नै नाचिने नाच हो । मैले बुझेअनुसार डोकोभित्रको मानिस बसेको हुनुपर्छ, उभिने होइन,’ उनले भने, ‘तर आजभोलि ट्र्याक बजाएर वा केई (ढोल) बजाएर
नाच्ने गरिएको छ । यो मौलिक शैली होइन ।’ डोकेनीलगायतका अन्य संस्कार संस्कृतिहरूमा एकरूपता ल्याउन छुम्मामार्फत पहल भइरहेको उनले बताए । डोकेनी नाचको सुरुआत कहिले र कसरी भयो भन्नेबारे याक्खा समुदायमा बेग्लाबेग्लै जनश्रुति पाइन्छ । तर यो नाच तिहारमा र महिलाहरूले मात्र नाच्ने भन्ने विषयमा भने एकमत छ ।
अझै पनि जुवातासको
खेलिरहेको भेटे डोकेनी समूहले पैसा खोस्ने र जुवाडेहरूलाई लात्ताले हिर्काउनसमेत
याक्खा समुदायमा छुट हुने तत्कालीन दशमझिया थुमअन्तर्गत संखुवासभा तामाफोककी ५०
वर्षीया कमला लिम्बुहिम बताउँछिन् । डोकेनी नाचमा महिलाहरू मात्र सहभागी हुने भएकाले कुनै समयको त्यही विद्रोहको परिणामस्वरूप आजको समानतामूलक याक्खा समाज निर्माण भएको हुन सक्ने छुम्माका केन्द्रीय सदस्य विजयसेन सोम्याहाङले बताए । सामाजिक विकृतिको विरुद्ध भएको
विद्रोहको प्रतिकस्वरूप नाचिने यो नाचको संरक्षण र संवर्द्धनमा संस्थाको ध्यान
नगएको उनी स्विकार्छन् ।
देउसीभैलो र नाचगान
निषेध गर्ने याक्खा जातिको ‘तेनताम्मा’ पूजाको कारण पनि डोकेनी नाच लोप हुने
अवस्थामा पुगेको कतिपयको बुझाइ छ । अन्नबालीको ‘सहकाल’ डाक्न एक वर्ष बिराएर गरिने तेनताम्मा पूजापछि
गाउँघरमा सुसेली हाल्न, बाँसुरी
मुरली बजाउनसमेत वर्जित हुन्छ । यसरी तेनताम्मा पूजा गरेको वर्ष डोकेनी नाच्नसमेत छुट्ने हुँदा बिस्तारै यो बिर्सदैँ गएको केहीको भनाइ छ ।
प्रकाशित : कार्तिक
९, २०७६ १०:३१
