किशोर अवस्थाका युवराज सुरेन्द्र दिनदिनै वरालिदै गइरहेका थिए । राजकुमारले पालन गर्नुपर्ने उच्च आदर्श, मर्यादा र अनुशासन पालन गरेर मर्यादित भएर बस्नुको सटटा यिनी उल्टै जथाभावी गरी हिँडन थालेका थिए । यिनी उद्दण्ड प्रकृतिका थिए र जुनसुकै बखत भाइ, भारदार, तथा उच्च अधिकारीहरुसमेतको बेइज्जती गर्न किञ्चित मान्दैनथे । अर्कालाई सताएर, पीडा दिएर हेर्न उनी आनन्द मान्थे । आफनै पिता राजा राजेन्द्रको समेत यिनी केही मर्यादा गर्दैनथे । यिनको स्वेच्छाचारी, व्यभिचारी तथा क्रुर व्यवहार देखेर प्रधानमन्त्रीलगायत सारा जनता त्रस्त थिए । यस्तो बखतमा राजाले केही कडाइ गरी युवराजमाथि नियण्त्रण गर्नुपर्नेमा यस्तो बरालिन लागेका छोरालाई नानी महाराजाधिराज भनी सम्बोधन गरी उल्टो उकास दिन्थे ।
अब साह्रै नै अनर्थ हुन लाग्यो भनी सारा भाइ भारदारहरु प्रधानमन्त्री फत्तेजङको निवासमा जम्मा भएर एउटा सभा गरे । यिनीहरुले संयुक्त रुपमा एउटा विन्तीपत्र लेखी राजामा चढाउने निर्णय गरे । विन्तीपत्रमा युवराजको गतिविधि नियण्त्रित गरी राजाले मर्यादित भएर राजकाज चलाइबक्सनुपरयो । सरकार र युवराजको द्वैध शासन अन्त गर्नुुपरयो भन्ने लेखिएको थियो । सन् १८४२ डिसेम्बर ७ का दिन उपर्युक्त विन्तीलाई सुनको किस्तीमा राखी बाजागाजा बजाएर सारा जङगी तथा निजामती अधिकारीहरुको लस्कर लिई प्रधानमन्त्री स्वयम हनुमानढोका दरबारमा पुुगी त्यो विन्तीपत्र राजामा चढाए । राजाले देशको वास्तविक वस्तुस्थिति बुझी युवराजमाथि नियण्त्रण गरी शासनव्यवस्था राम्रो चलाउलान् भन्ने सबैले आशा राखेका थिए । तर सबैको आशा र इच्छाको विपरीत सन् १८४३ जनवरी १ का दिन शाही घोषणा गरी आफनो सम्पूर्ण राजकीय अधिकार कान्छा महारानीलाई सुुम्पे ।
लामौ समयसम्म नेपालमा रैथाने भई बसेका ब्रायन हगसनले नेपाल सरकारविरुद्ध धेरै पटक विष बमन गरी गभर्नर जनरलसमक्ष रिपोर्टहरु पठाई नेपालको आन्तरिक मामिलामा समेत बराबर हस्तक्षेप गर्ने प्रयत्न गरिरहेका थिए । गभर्नर जनरल लर्ड विलियम बेन्टिक, सर चार्लस मेटकाफ र लर्ड अकल्याण्डले यिनका प्रतिवेदनहरुमा पूरा विश्वास गरी त्यसैका आधारमा काम कारवाई समेत गर्ने गर्थे । सन् १८४१ मा लर्ड अकल्याण्ड स्वदेश फर्के पछि उनको ठाउँमा आएका अर्ल अफ एलेनबराले नेपाल प्रति केही नरम नीति अपनाउने चाहे । हगसनले नेपालको आन्तरिक मामिलामा बराबर हस्तक्षेप गर्न खोजेको यिनले रुचायनन् र हगसनलाई आफू अलि मर्यादित भएर नेपालदरवारसंग काम गर्नु भनी सचेत गराए । अनि बल्ल हगसनको होस ठेगानमा आयो र अलि नरम भएर काम गर्न थाले । सन् १८४३ मा एलेनबराले हगसनलाई नेपालबाट फिर्ता बोलाए र उनी फर्कने समयमा उनको विदाइकालागि एउटा विशेष समारोह काठमाण्डौमा आयोजना गरिएको थियो । त्यो समारोहमा राजा राजेन्द्रसमेत उपस्थित थिए र उनले आँखाबाट आँसु चुहाएर हगसनलाई विदाइ गरे भनी उनको जीवनी लेख्ने डब्लु हन्टरले लेखेका छन् ।
कान्छा महारानीका हातमा राज्यशक्ति हस्तान्तरण गरिएपछि सारा राजकाज उनकै हुकुमबाट चल्न थाल्यो र राजा नाम मात्रका हुन गए । अब जसरी भए पनि सुरेन्द्रलाई युुवराजबाट हटाएर आफनो छोरालाई युुवराज बनाउन महारानीले कम्मर कसिन् । फत्तेजङ शाहले युुवराजलाई हटाउने काममा सहयोग गर्लान् भन्ने महारानीले आशा राखीनन् । यस्तो जोखीमको काम सितिमिति कसैले आँटेर गर्न सक्ने पनि थिएन । यो कामपुुरा गर्नकालागी थापा खलककै सहयोग लिनुपर्छ भनी माथवरसिंह थापालाई झिकाउन राजासंग महारानीले सल्लाह गरिन् । राजाले माथवरसिंहलाई ल्याउने कु्रामा स्वीकृति दिए । माथवर त्यस बखत पन्जाबमा बसिराखेका थिए । उनलाई नेपालमा ल्याउन यहाँबाट अधिकारीहरु खटाएर पठाइयो ।
नेपालको परिस्थिति बुझेका माथवरसिंहले राजा रानीको सन्देश पाएपछि पनि नेपाल जाउँ कि नजाउँ गरी केही दिनसम्म आलटाल गरेर बसे । पछि यिनको मन बदलियो र नेपालमा जान्छुु भनी पन्जाबबाट हिँडे तर गोरखपुुरमा आइपुुगेपछि फेरी यिनकोमनमा केही कुरा खेल्न थाल्यो र उनी त्यहीँ रोकिए । त्यहाँ केही दिनसम्म विश्राम गरी नेपाल दरवारको कुरा बुझी बल्लतल्ल नेपाल भित्र पसे । १७ अप्रिल १८४३ इ.मा यिनी काठमाण्डौ पुग्दा यिनको राम्रो स्वागत सत्कार भयो ।
माथवरसिंहले महारानी राजाको दर्शन गरी आफुुहरुमाथि झुटो अभियोग लगाई सजायँ गरी कलङ्क लगाएको हटाइपाउँ भनी जाहेर गरे । अघिको विषमुद्दा पुनरावलोकन गर्नु भन्ने हुकुम भएपछि भारदारी सभा बोलाइयो । यो सभाका सभासदहरुले महारानीसमेतको आशय बुुझी विषकाण्डमा थापाहरु त्यसै मुछिएका रहेछन् भन्ने ठहर गरी जाहेर गर्दा यिनीहरुलाई सफाई दिई अघि जफत गरिएको सबै सम्पत्ति फिर्ता दिनुु भन्ने हुुकुुम भयो । यिनीहरुलाई अघि त्यसै झूटो अभियोग लागाएर विनाकारण फसाउने आराधी यिनै हुन् भनी करवीर पाँडे, कुुलराज पाँडे आदि थापाविरोधी भारदारहरुलाई मृत्युुदण्ड दिए । यतिगरीसकेपछि १८ डिसेम्बर १८४३ मा माथवर सिंहलाइ मिनिस्टर एण्ड कमाण्डर इन चीफ पदसमेत दिई मुुख्तियारमा नियुक्त गरिन् । चौतरिया फत्तेजङ शाह तीर्थ जान्छु भनी राजारानीसंग विदा भएर गयातर्फ प्रस्थान गरे ।
मुख्तियारमा बहाल भएपछि माथवरसिंह थापाले विस्तारै सेनालाई आफनो मातहतमा राख्ने चाल चल्न थाले । अघिदेखि विभिन्न काजी, चौतरियाहरुको तैनाथमा केही सैन्यदल राख्ने चलन चलिरहेको थियो । अब यिनीहरुको ताल्लुकबाट सैन्यदल झिकेर सम्पूर्ण सेनालाई कमान्डर इन चीफकै अधीनमा राख्ने व्यवस्था यिनले मिलाए । महारानीबाट बारम्बार ताकिता गर्दा पनि युवराजलाई हटाउने कामकुुरा मिलाउन यिनले कुनै कदम चालेनन् । महारानीलाई मौखिक आश्वासन मात्र दिएर अलमल्याई आफनो सैनिक शक्ति बढाउनैमा यिनी व्यस्त रहे ।
साभार, राणा शासनकाे वृतान्प्रत, प्रमाेद शमसेर
