कर्णाली
प्रदेशका भाषा
डोल्पामा गुरुङ भाषाका २४३५ वक्ताहरू देखिन्छन् तर डोल्पामा
तिब्बती भाषासँग साइनो राख्ने डोल्पाली भाषा हुन सक्ने देखिन्छ। त्यसैगरी मुगुमा
बोलिने भाषा मुगोम भनेर उल्लेख गर्ने गरिन्छ तर त्यसलाई तामाङ भनेर उल्लेख गरिएको
छ। शेर्पा भाषा मूलतः मध्य तथा पूर्वीहिमाली जिल्लामा बोलिन्छ। त्यसकारण शेर्पा
भनेर डोल्पामा सूचीकृत गरिएको भाषा डोल्पो भाषा हुने देखिन्छ।
कर्णाली क्षेत्रमा बोलिने नेपाली भाषाका भेदबारेमा विभिन्न अनुमान
छन्। राष्ट्रिय जनगणनामा दैलेखी भाषा अलग्गै भाषाका रूपमा सूचीकृत रहेको छ। तर
दैलेखमा यो भाषाका वक्ता पाइँदैन। यसकारण कैलाली र कञ्चनपुरमा सूचीकृत भएको दैलेखी
भाषा स्वतन्त्र भाषा हो अथवा होइन भनेर निक्र्योल गर्न गाह्रो छैन किनभने यो मूलतः
दैलेखबाट बसाइँ सरी कैलाली कञ्चनपुरमा बसोवास गर्नेले आफ्नो मूल थलोको नामबाट
भनिएको भाषा हुनुपर्छ। पूर्वीसुर्खेत, जाजरकोट, रुकुम र
रोल्पामा बोलिने नेपाली भाषालाई ‘सिम्ताली’ नामले पनि चिनिने गर्छ। जुम्लाको सिंजा
उपत्यकामा बोलिने जुम्ली भाषा यस क्षेत्रका आसपासमा समेत बोलिने गर्छ। यो भाषा
जुम्ला, कालिकोट, मुगु र हुम्ला जिल्लामा
समेत बोलिन्छ। यसका छिमेकी जिल्लामा यस भाषालाई हुम्ली, कालिकोटे
आदिबाट समेत चिनिनेछ।
जिल्लागत वितरण
कर्णाली प्रदेशका सबै जिल्लामा नेपाली भाषा ठूलो भाषा रहेको छ। मगर
भाषा पाँच स्थानमा दोस्रो ठूलो भाषा रहेको छ। खाम भाषालाई पनि मगरभाषाको समूह
मान्दा मगर–खाम समूहका भाषा ६ दोस्रो ठूला स्थानमा आउँछन्। त्यसैगरी तामाङ भाषा
दोस्रो ठूलो स्थानमा रहेको छ। त्यसैगरी गुरुङ र खाम पनि एकएक स्थानमा दोस्रो ठूला
भाषामा आएका छन्। त्यसैगरी खाम र मगरमा पनि प्रस्टता नभएजस्तो देखिन्छ। मगर, खाम, काइके
नाममा सूचीकृत भाषालाई केके नामबाट समावेश गर्नुपर्छ, त्यसमा
समुदायको भावनासमेत समाविष्ट हुनुपर्छ।
स्थानीय निकायमा भाषा
सरकारी कामकाजमा तथा शिक्षामा प्रयोगको सम्भावना हेर्न कर्णाली
प्रदेशका स्थानीय निकायमा कुनकुन भाषाको विवरण हेर्नुपर्छ। स्थानीय निकायमा नेपाली
भाषा ७४ स्थानमा मूल भाषा बोलिने देखिन्छ। यसका अतिरिक्त अन्य भाषा पनि प्रथम
स्थानमा रहेका छन्। जस्तै– तामाङ ९२०, डोल्पाली ९१०, गुरुङ ९१०, शेर्पा
९१०। त्यसैगरी दोस्रो ठूलो भाषामा मगर ९२८०, मैथिली ९१२०, तामाङ ९८०
स्थानमा रहेका छन्। त्यसैगरी नेपाली सांकेतिक भाषा ९५०, गुरुङ ९५०, खाम ९६०, शेर्पा ९२०, नेवारी ९२०, नेपाली ९२०, बोटे ९२०, डोल्पाली
९१०, हिन्दी ९१०, उर्दू ९१०, नखुलेको
९३०, अन्य ९१०, स्थानीय निकायमा दोस्रो
स्थानमा छन्। यस प्रकारको वितरणले सरकारी कामकाजको अतिरिक्त यहाँ बोलिने भाषालाई
दिन सकिने स्थान र कार्यका बारेमा निक्र्योल गर्नुपर्छ।
भाषा अभिलेखीकरण र विकास
भाषा अभिलेखीकरणलाई साँचो अर्थमा परिभाषित गर्ने हो भने यस
प्रदेशमा बोलिने कुनै पनि भाषाको अभिलेखीकरण गरिएको छैन। डोल्पामा बोलिने काइके
भाषाको व्याकरण र पाठसंग्रह उपलब्ध पनि छ र यस भाषाको अभिलेखीकरणका लागि छुट्टै
कार्य पनि भइरहेको छ। पूर्वीया राजी भाषामा केही डिजिटल सामग्री उपलब्ध भए पनि
यसबाहेकका भाषाको अध्ययन प्रारम्भिक चरणमा मात्र रहेको छ। त्रिभुवन
विश्विविद्यालयको भाषाविज्ञान केन्द्रीय विभागले माथि उल्लिखित अधिकांश
भाषामध्येमा जुम्ली, राजी, मुगो, काइके, डोल्पो आदि
भाषाको समाज भाषावैज्ञानिक सर्वेक्षण कार्य सम्पन्न गरेको छ। डिभेड ई. वाटर्सले
संसारकै दस उत्कृष्ट व्याकरणमा पर्ने खाम व्याकरण तयार गरेका छन्।
यस प्रदेशमा बोलिने अन्य भाषाका भने यस प्रकारका व्याकरण, शब्दकोश
तथा पाठसंकलन भएको पाइँदैन। खाम, मगर, काइके, पोइकेबीचको
सम्बन्ध र स्वीकार्य समुदायको सहभागितमा हुनुपर्छ।
नेपाली भाषाका भएका कार्यहरूलाई भारोपेली परिवारका भाषामध्येमा
थारू र जुम्ली भाषामा केही काम मात्र भएका छन्। भोट–बर्मेली परिवारको राउटे
भाषासमेत यही प्रदेशमा बोलिन्छ। राउटेसँगै निकटमा साइनो राख्ने राजी भाषाको
पूर्वीया भाषिकासमेत सुर्खेत जिल्लामा बोलिन्छ। कर्णाली प्रदेशका हिमाली जिल्लामा
तिब्बती भाषासँग निकटको साइनो राख्ने केही भाषा बोलिन्छ। यसमध्येमा काइके भाषाको
अभिलेखीकरणको प्रयास भए पनि डोल्पो, तिचुरोङ, मुगोम
आदिमा अनुसन्धानको खाँचो छ।
भाषा विकासको मार्गचित्र
सर्वप्रथम यस प्रदेशमा बोलिने भाषाहरूको पहिचान र सूचीकरण
गरिनुपर्छ। भौगोलिक दृष्टिकोणबाट पहुँच नपुगेका हिमाली जिल्लामा बोलिने तिब्बती
भाषासँग निकटको पारिवारिक साइनो राख्ने भाषाको स्थिति अन्योलपूर्ण छ। भाषाको विकास
र प्रवद्र्धनमा संघ (केन्द्र) को आशा र भरोसाभन्दा पनि प्रदेश सरकारले तत्परता
देखाउन र संरचना निर्माण गरेर ठोस कदम चाल्न कर्णाली प्रदेश सरकारको ध्यान पुगेमा
यस प्रदेशमा रहेको भाषिक विविधताको सूचीकरण, संरक्षण र विकास हुन सक्छ।
नेपालको संविधान २०७२ अनुसार प्रदेशहरूले पनि ‘प्रदेश कानुनबमोजिम
प्रदेशको सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न सक्नेछन्। संघमा तय गरिने भाषा
नीतिका अतिरिक्त प्रदेश तहमा समेत भाषाहरूको सरकारी कामकाजमा प्रयोगको चर्चा चल्न
थालेको छ। राज्य पुनर्संरचनापश्चात् भूगोलका आधारमा कर्णाली प्रदेश सबैभन्दा ठूलो
छ तर जनसंख्या भने न्यून रहेको छ।
प्रदेशका मातृभाषा
२०६८ सालको जनगणनाअनुसार कर्णाली प्रदेशमा ५५ भाषा बोलिन्छ। यस
प्रदेशमा बोलिने मूल भाषाहरूको सूची हेर्दा नेपालीसहित १२ भाषासमेत थपिन्छ।
भारोपेली परिवारका नेपाली, थारू, जुम्ली र खस भाषा सूचीकृत
भाषामा पर्छन्। त्यसैगरी मगर, खाम, राजी, डोल्पाली, काइके, खाम्ची
(राउटे) भोट–बर्मेली परिवारका भाषा पनि यस प्रदेशमा मूलतः बोलिन्छ। सांकेतिक
भाषाका बारेमा जनगणनामा एउटा भाषा मात्र सूचीकृत गरिएको छ।
अन्य प्रदेशमा जस्तै जनगणनामा पनि यस प्रदेशमा केही भाषा सूचीकृत
हुनबाट छुटेका छन्। एथ्नोलोगको सूचनालाई आधार मान्दा कर्णाली भेगमा बोलिने अन्य आठ
भाषाहरू– झांकोट सांकेतिक भाषा, जुम्ली सांकेतिक भाषा, जुम्ली, खाम (गमाले, शेशी, पश्चिमी
पर्वते), मुगोम, सोनाहा, तिछुरोङ
भाषाहरू थपिन जान्छन्। इथ्नोलगमा खाम भाषाको अर्काे भेद पूर्वीया पर्वते खाम पनि
उल्लेख छ तर यो भेदचाहिँ बाग्लुङको निसी क्षेत्रमा बोलिन्छ।
डोल्पा जिल्लाको काइके गाउँपालिकाका कोहला, ताछिन, गुम्बातारा, खानीगाउँ
जस्ता गाउँमा पोइके भाषा बोलिने केही सन्दर्भमा पाइन्छ। मगर–काइके–पोइके भाषाको
अन्तरसम्बन्धका बारेमा अध्ययन हुनुपर्छ। कर्णाली प्रदेशमा समेत हिमाली भेगमा
बोलिने तिब्बती मूलका केही भाषाहरू सूचीकरणबाटै छुटेका छन्। डोल्पाको लिमीमा
बोलिने भाषालाई छुट्टै भाषा (लिमिरोङ) भनेर पनि उल्लेख गरेको पाइन्छ। ग्लोटोलगमा
चाहिँ डोल्पो–तिचुरोङलाई एउटै भाषामा सूचीकृत रहेको छ भने कतै यिनीहरू अलग्गै भाषा
ठानिएको छ। राष्ट्रिय जनगणनामा यसलाई डोल्पाली मात्र भनिएको छ। यी स्रोतहरूका
आधारमा कर्णाली प्रदेशमा करिब २० ओटाजति भाषा बोलिने देखिन्छ।
सूचीकरणमा अलमल
यस प्रदेशका हिमाली भेगमा बोलिने भाषाहरूको सूचीकरणमा अलमल
देखिन्छ। यस प्रदेशमा भारोपेली परिवारको बोटे भाषाका १४०३ वक्ता रहेको उल्लेख छ तर
तिब्बती मूलको ‘भोटे’ भाषाको सूचीकरण गर्दा बोटे भएजस्तो देखिन्छ। डोल्पा जिल्लामा
मात्र बोटे भाषाका १३९४ वक्ता रहेको देखिन्छ। यस प्रदेशका दुई स्थानीय निकायमा
तामाङको बाहुल्य देखिन्छ। हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिकामा तामाङ भाषाको बाहुल्य भएको
तथ्यांकले देखाउँछ। तर अन्य सन्दर्भग्रन्थमा यहाँ हुम्ला (तिब्बती) हुनुपर्छ।
तामाङ भाषाको सट्टा यहाँको हुम्ली (तिब्बती) हुन सक्ने देखिन्छ। मुगुमा बोलिने
मुगोम भाषा भए पनि जनगणनाको सूचीकरणमा तामाङ भनेर राखिएको छ।
