डिलबहादुर सिंह
डोटीको पूर्वीचौकी गाउँपालिका वडा नं. ५ काडामाण्डौँ पुग्ने जोसुकैलाई यहाँको संरचनाले नेपाल एकीकरण अभियानको विषयलाई सम्झन बाध्य बनाउँछ । त्यसरी ऐतिहासिक क्षण सम्झन बाध्य पार्ने कारणमध्ये उक्त स्थानमा स्थापना गरिएको मालिका भगवतीको आकर्षक मंन्दिर र अखण्ड दीप मुख्य छन् । मालिका भगवतीको मन्दिर नेपाल एकीकरण अभियानक्रममा सरदार अमरसिंह थापाले विक्रम संवत् १८४६ मा स्थापना गरेका थिए । भगवती मन्दिरमा अखण्ड ज्योति बालिने प्रचलन पनि मन्दिर स्थापनादेखि नै कायम रहेको हो ।
एकीकरण अभियानको क्रममा सरदार अमरसिंह थापा पश्चिम गौँडाको इञ्चार्ज भएर आएका थिए । सोही बेला सरदार थापाले बालेको उक्त दीप भगवती मन्दिरभित्र हालसम्म पनि निरन्तर बलिरहेकै छ । सशस्त्र द्वन्द्वका समयमा तत्कालीन नेकपा माओवादीले अखण्ड ज्योति निभाएको भए पनि शान्ति प्रक्रियाको शुरुवाती समयसँगै पुनः प्रज्ज्वलन गरियो र निरन्तर बलिरहेको छ ।
सरदार अमरसिंह थापाले डोटीको काडामाण्डौँमा मालिका भगवतीको मन्दिर स्थापना गर्नुका साथै उक्त क्षेत्रका उपराकॉडा, नवाघर, बोगटीगाउ‘ र बटालागॉउका बासिन्दालाई मन्दिरको रेखदेख र अखण्ड ज्योतिलाई संरक्षण गर्नुपर्ने जिम्मेवारी दिएका थिए । स्थानीयले आफूलाई प्राप्त जिम्मेवारी अनुसार मन्दिरकोे रेखदेख र अखण्ड ज्योतिलाई निरन्तरता दिएवापत उक्त क्षेत्रका चार गाउ“का ५७ परिवारलाई रैकर घोषणा गरी वार्षिक रूपमा अन्न र तेल मन्दिरमा चढाउनुपर्ने नियम बसाइदिएका थिए । सो नियम हालसम्म पनि पालना भइरहेकोे छ ।
उक्त क्षेत्रका चार गाउ“का ५७ परिवारलाई मन्दिरको प्रत्यक्ष रेखदेख गर्ने जिम्मा दिइएकोमा हाल परिवारको सङ्ख्या बढेर चार सयभन्दा बढी भइसकेको छ । एकीकरणकालीन जिउँदो इतिहास भएर पनि उक्त क्षेत्रको पर्याप्त मात्रामा प्रचार–प्रसार हुन नसक्दा र आवश्यक पूर्वाधार निर्माणतर्फ ध्यान नपु¥याउँदा ओझेलमा परेको अनुभव हुन्छ ।
सरदार अमरसिंह थापाले मन्दिर र बत्ती बाल्ने कार्यको शुरुवात गरेसँगै उक्त क्षेत्रका चार गाउ“का स्थानीय बासिन्दाले वार्षिक रूपमा अन्न र बत्ती बाल्नका लागि तेलको जोहो अनिवार्य रुपमा गर्नुपर्ने हुन्छ । स्थानीयवासी गोरख बोगटीका अनुसार– उहाँले २० रोपनी जमिन भोगचलन गरेवापत वर्सेनि नौ माना घिउ, १९ किलो चामल र एउटा बोको मालिका भगवतीको मन्दिरमा चढाउनुपर्छ ।
त्यसयताको दुई सय २९ वर्षमा देशमा अनेकौँ परिवर्तन भएका भए पनि काडामाण्डौँका बासिन्दाको परम्परागत चलन भने कायमै छ । बोगटीले भन्नुभयो– ‘गाउ‘लेले वर्षभरिको कुत उठाएर मन्दिरमा ४८ वटा बोका र २ वटा राँगाको अनिवार्य रूपमा बलि दिनुपर्छ । अखण्ड दीपको सम्पूर्ण खर्च पनि हामीले नै व्यहोर्नुपर्छ ।’
केही समयअघि पुरातत्व विभागको एक टोलीले उक्त क्षेत्रको भ्रमण गरेर के कसरी संरक्षण गर्न सकिन्छ भन्ने सम्बन्धमा अध्ययन गरेको बताएको छ । सरकारी स्तरबाट के कस्तो व्यवस्था हुने हो भन्ने सम्बन्धमा जनचासो बढेको भए पनि कुनै पहल भएको छैन ।
रक्षाबन्धनको अवसरमा बाजुरा जिल्लामा पर्ने प्रसिद्ध धार्मिकस्थल बडिमालिका मन्दिरमा भव्य मेला र पूजा हुने गर्दछ । राणाकालीन समयदेखि नै सरकारी स्तरबाट जिल्ला प्रशासन कार्यालय डोटीको अगुवाइमा पूजा सामग्री (पेटारो) लिएर सरकारी टोली बडिमालिका मन्दिरमा जानेक्रम निरन्तर नै छ । सिलगढीबाट पूजासामग्री लिएर गएको टोली पहिलो दिनको एक रात काडामाण्डौँ गाउँमा बास बस्ने गर्दछन् । उक्त टोलीले मालिका भगवतीको मन्दिरमा पूजाआजा गरेपछि मात्र बडिमालिकातर्फ प्रस्थान गर्ने परम्परा रहिआएको छ ।
केही वर्ष अगाडिसम्म मन्दिर र ज्योतिको रेखदेख गर्ने जिम्मेवारी पाएकाले पालो बाँधेर हेरचाह गर्दैआएका भए पनि अहिले भने ‘भगवती मन्दिर व्यवस्थापन समिति’ गठन गरिएको छ । घरघरबाट घिउ, तेल अन्नलगायतका सामग्री जम्मा गर्नुपर्ने भए पनि केही हदसम्म विभिन्न निकायबाट सहयोग गर्ने क्रम बढेकोले समितिलाई काम गर्न सजिलो भएको छ । हाल आएर गाउ“पालिका लगायतका निकायले तेल तथा पूजा सामग्री खरिदका लागि सहयोग गर्न थालेका छन् ।
http://gorkhapatraonline.com/news/70515
