राजाको अलपत्र योजना
राजालाई दर्शनभेट पाउँ भन्ने कोही थिएनन्, कर्मचारी पनि सकेसम्म पन्छिन चाहने वातावरण थियो। राजालाई दरबारमा एक्लो परेकाले कार्यालयबाट चाँडै फिर्न मन नलाग्ने अवस्था थियो।
Kantipur, पुस १४, २०७५
रेवतीरमण खनाल
काठमाडौँ — छयालीस सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि मैले संवैधानिक भएका राजा वीरेन्द्र धेरै नै एक्लो परेको अनुभव गरेंँ। संविधान निर्माण आयोग आफ्नै काममा व्यस्त थियोरु। प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराई भने अञ्चलाधीशहरूलाई खारेज गर्ने, पशुपति क्षेत्र विकास कोष तथा लुम्बिनी विकास कोष, सामाजिक कल्याण परिषद्को अध्यक्ष र अन्यत्र पनि राजसंस्थासँग नाम जोडिएका संस्थाबाट राजपरिवारका नाम हटाउने जस्ता कार्यमा सक्रिय थिए।
यता राजा संवैधानिक भएपछि मन्त्रालय, आयोगहरूका जाहेरी नआएकोले दरबारका सचिवालयहरूका जाहेरी पनि थिएनन्। दर्शनभेट पाउँ भन्ने कोही थिएनन्, कर्मचारी पनि सकेसम्म पन्छिन चाहने वातावरण थियोरु। राजालाई दरबारमा एक्लो परेकाले कार्यालयबाट चाँडै फिर्न मन नलाग्ने अवस्था थियो। सचिवालयका कर्मचारी दरबारबाट निस्केपछि समय बिताउन मलाई मंगल सदनमा अबेलासम्म राखिबक्सन्थ्यो।
यस्तैमा एकदिन राजाले आफ्नो ब्रिफकेस तथा सुरक्षित स्थानमा राखेका कागजपत्र झिकेर असान्दर्भिक भएका जति हटाउन केलाउन थालिबक्स्योरु। म पनि सहयोगी भएको थिएँ। एउटा फाइल झिकेर ‘यो योजना पनि अलपत्र पर्यो’ भनी छुट्टै ठाउँमा फ्यात्त राखिबक्स्यो, अरु कागज बैठकेलाई दिई श्री सदनको निश्चित ठाउँमा लगेर राख्न अह्राइबक्स्याे।
बैठके बाहिर निस्केपछि त्यो अलपत्र परेको योजना के होला भनी जिज्ञासा राखेँ। केही क्षणपछि भुइँबाट फाइल झिक भनिबक्स्यो। ‘तिमीलाई केही त थाहै छ होला, अहिले सुन्छौ भने ल सुन’ भनी त्यो फाइल दिँदै फुकाउने आदेश भयो। तीन बाई साढे दुईको टेबुलमा फिजाएँ। त्यो त नेपालको रङ्गिन नक्सा रहेछ।
‘नेपाल कृषिप्रधान, वनजङ्गल, नदीनाला, झर्ना र हिमाल–तराईको समथर रमणीय मुलुक विकासमा पूर्वबाट जति पश्चिम गयो, उति पछि परेको। मेरो पहिलो सुर्खेत भ्रमणमा तिमी र न्यायाधीश मीनबहादुरले सुनाएको बिन्तीपत्रको कुरा सम्झना आइरहन्छ,’ राजाले भनिबक्स्यो, ‘एकजनाले अर्कोसित गएकी श्रीमतीलाई पनि फर्काइपाउँ भनेको। उसलाई तिमी पनि अर्कोस“ग बिहे गर भन्दा, छोरो टुहुरो हुन्छ भनेको।’
क्षेत्रीय भ्रमण गरी उत्तरी सीमादेखि दक्षिणी सीमासम्ममा के–के सम्भावना छन् भनी अध्ययन–मनन गर्दा थाहाभएको थियो– विकासका लागि पानी, बाटो र बिजुली अत्यावश्यक हुन्रु। कुन–कुन ठाउँमा के राम्रो हुन्छ, नक्साको तल उल्लेख रहेछ।
हिमाली र उच्च पहाडी क्षेत्रमा पशुपालन (चौंरी, भेँडा–च्याङ्ग्रा, घोडा, खच्चर आदि), मध्य पहाडी क्षेत्रमा फलफूल, तरकारी, जडिबुटी आदि र तराई एवं भित्री मधेसमा खाद्यान्न उत्पादन बढाउने नीति लागु गर्ने। त्यो नीति राष्ट्रिय मूलनीति अन्तर्गतकै हो भनिबक्स्यो, ‘पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मको हिमाली क्षेत्रको दक्षिणी पाटोको हरियाली घट्दै गएको छ, विश्वको तापमान बढ्दै गएर हिउँ पग्लेर कालापहाड बनी मरुभूमिकरण हुँदैछ, त्यसलाई रोक्ने हराभरा पार्ने।’
योजना कार्यान्वयन गर्न ठूलै जनशक्ति, धन पनि लाग्ने हु“दा कसरी सकिएला भन्ने मेरो जिज्ञासामा ‘पर्ख–पर्ख’ भनिबक्स्यो। राजाले भनिबक्स्यो, ‘विदेशीले कुनै योजना गर्छु भने भने त्यो उनकै प्राविधिक, निर्देशक आदि कर्मचारीको तलब–भत्ता र मोटर आदि सुविधामै खर्च गर्छन्, वास्तविक लगानी कम हुन्छ। नेपालीलाई सुविधाको चाहना बढाउ“छन्रु। अतः नेपाली विज्ञ प्राविधिकबाटै योजना सम्पन्न हुनेछन्।
‘रामपुर कृषि क्याम्पस र लमजुङको सुन्दर बजार क्याम्पसबाट योजनालाई चाहिने तल्लो तहको प्रविधिदेखि कृषि वैज्ञानिकसम्म उत्पादन हुनेछन्, यता सीटीईभीटीले पनि आवश्यक जनशक्ति उत्पादन गर्नेछ। वन तथा जडिबुटी, वनस्पतिविज्ञ जनशक्ति वन विज्ञान अध्ययन संस्थान हेटौंडाले उत्पादन गर्नेछ। साना जलविद्युत आयोजनामा रोनाष्टले इन्जिनियरहरू व्यवस्था गर्नेछरु। सानोतिनो विकास नेपाली किसानले गरिआएकै छन्।
पानीका निम्ति उत्तरी हिमाली क्षेत्रमा हिमताल, तलैया, झर्ना, पोखरी प्रकृतिले दिएकै छरु। हाम्रा इन्जिनियरले पाइपद्वारा त्यो पानी दक्षिणी पानीढलोमा छाडेपछि पहाड पनि रसिलो हुन्छ, फेदी–बेंँसीसम्म पानी झर्छ। त्यहाँ पोखरी वा कुलो बनाई बोटबिरुवा, जडिबुटीलाई सिंचाइ गर्न र खानेपानीको व्यवस्था हुन्छ।
नमुनाका रूपमा योजनाले गरेर देखायो भने कृषकले आफैं गर्छन्, जस्तै– पहिले मुस्ताङको मार्फामा कृषिफर्म खोली मदन राई आदि केही रामपुरका कृषिविज्ञको उत्पादनले तरकारी र बिउबिजन बनाउने, स्याउका बिरुवा उत्पादन गरी मुस्ताङ, मनाङ, डोल्पा, जुम्लासम्म वितरण गरी सिकाएपछि तीन वर्षमा फल्न थाल्यो, फाइदा भयो, किसान आफैं खेती गर्ने भए।’
राजाको फ्रान्स भ्रमणका बेला त्यहाँका नेपाली भेट्दा पासाङ खम्पाचे शेर्पा पनि रहेछन्रु। राजाबाट उनलाई तिमी यहा“ के गर्दैछौ भनी सोध्दा म वाइन कारखानामा स्याउको रक्सी बनाउने काम गर्छु भनेछन्रु। नेपालमा पनि गर्न सक्छौ भन्दा सक्छु भनेछन् र उनलाई साथै ल्याई जागिर दिई मार्फामा रक्सी कारखाना खोलेको कुरा राजाबाट थाहा भयो।
जुम्लाको गोठीचौरको भेँडी फर्ममा उन्नत जातका भेँडा पालेर त्यहा“ गाउ“लेलाई सस्तोमा व्याड थुमा बिक्री–वितरण सुरु भयोरु। महत्व नबुझेका केहीले मात्र ती व्याडका लागि लगेका थुमा पनि काटेर खाएर। त्यस्तालाई शिक्षा दिन कृषि शिक्षा प्रचार–प्रसार गर्नुपर्छ।
विस्तारै महत्व बुझ्नेछन्। केशर खेती विषयमा विदेशमा पढ्न पठाएर आएका विज्ञद्वारा डोल्पामा खेती सुरु गरियो, तर काम गर्ने विज्ञ नै अन्यत्र गएरु। केशरको राम्रो उत्पादन सुरु भएको थियोरु। त्यस्तै गुल्मीमा कफी खेती पनि राम्रै भएको थियो।’
‘सो उद्घाटनका समय सेवक पनि सवारीमै थिए“,’ मैले बिन्ती गरेँ। ‘तिमीले योजनालाई पैसाको कुरा गरेका थियौ’ भनी पुनः कुरा अगाडि बढाइबक्स्यो, ‘विश्व पर्यावरण विषयको हरारेमा भएको सम्मेलनमा साना अल्पविकसित र विकासोन्मुख राष्ट्रहरूका तर्फबाट विकसित राष्ट्रका कलकारखाना र उद्योगबाट निस्कने धुवाँ–धुलोले विश्व वातावरण बिग्रेको, त्यसको मार हामीले सहनुपरेको कुरा उठायौं।
त्यसको क्षतिपूर्ति हामीले पाउनुपर्छ, हामीले हरित ग्यास उत्पादन गर्ने, तपाईंहरूले बिगार्न हुँदैन भनेपछि विकसित राष्ट्र पनि त्यसमा सहमत भए, कोष खडा भयो। महासन्धिमा हस्ताक्षर भएकै थियोरु। त्यसपछि हामीले पनि त्यो कोषबाट पैसा पाउँछौं। त्यही पैसा यी योजनामा लगाउने सरकारले पनि थप्ने योजना छ।’
अनि तराईमा खाद्यान्न उत्पादन बढाउने कुरा भयोरु। राजाबाट भनिबक्स्यो– ‘हेर तराईको मुटु चुरे पहाड होरु। त्यो हिमालजस्तै लामो छ। त्यसमा अतिक्रमण रोक्नुपर्छरु। त्यहाँ खोरिया फाँडेर बस्ती बसेकालाई अन्यत्र जग्गा दिएर सार्नुपर्छ।
बरु त्यहाँ वर्षाको पानी जम्मा गर्ने जलाशय बनाउनुपर्छ भन्ने पनि योजनामा व्यवस्था छरु। आधारभूत आवश्यकताको योजना पनि यसैको अङ्ग हो। यो योजना राम्ररी लागु गरेपछि ६ महिना जेठदेखि मंसिरसम्म काम गरेर बाँकी समय बेकार बस्ने जनशक्ति सधैं काममा व्यस्त रहन्छरु। कामको खोजीमा दरवान, कुल्ली, लाहुरे हुन जानपर्ने छैन। एक जापानी पर्यटकले ‘तपाईंको देशका अनेक प्राकृतिक दृश्यका तस्बीर बेचेमात्र पनि पैसा कमिन्छ’ भनेका थिए।’
धैर्यपूर्वक सुनेपछि भनेंँ– सरकार वातावरण बनेछ भने थाइल्यान्डमा राजाको योजनाजस्तै यसलाई लागु गर्न सकिन्छ। राजाबाट निराशा व्यक्त भयो– नेताहरूको व्यवहारले त्यो देखाउँदैन।
राजाका त्यस्ता कुरा सुनेको मलाई आज सपनाबाट बिउँझेझैं भएको छरु। मेलम्चीको पानी तीन दशकमा पनि ल्याउन नसक्ने र मुग्लिन–चितवन मार्ग बन्दा लागेको समय देख्दा चीनबाट रेल ल्याउने, बंगालबाट पानीजहाज ल्याउने जस्ता कुराका लागि नेपालीले कति कुर्नुपर्ने होला?
लेखक राजप्रसाद सेवाका पूर्वप्रमुख सचिव हुन्।
राजालाई दर्शनभेट पाउँ भन्ने कोही थिएनन्, कर्मचारी पनि सकेसम्म पन्छिन चाहने वातावरण थियो। राजालाई दरबारमा एक्लो परेकाले कार्यालयबाट चाँडै फिर्न मन नलाग्ने अवस्था थियो।
Kantipur, पुस १४, २०७५
रेवतीरमण खनाल
काठमाडौँ — छयालीस सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि मैले संवैधानिक भएका राजा वीरेन्द्र धेरै नै एक्लो परेको अनुभव गरेंँ। संविधान निर्माण आयोग आफ्नै काममा व्यस्त थियोरु। प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराई भने अञ्चलाधीशहरूलाई खारेज गर्ने, पशुपति क्षेत्र विकास कोष तथा लुम्बिनी विकास कोष, सामाजिक कल्याण परिषद्को अध्यक्ष र अन्यत्र पनि राजसंस्थासँग नाम जोडिएका संस्थाबाट राजपरिवारका नाम हटाउने जस्ता कार्यमा सक्रिय थिए।
यता राजा संवैधानिक भएपछि मन्त्रालय, आयोगहरूका जाहेरी नआएकोले दरबारका सचिवालयहरूका जाहेरी पनि थिएनन्। दर्शनभेट पाउँ भन्ने कोही थिएनन्, कर्मचारी पनि सकेसम्म पन्छिन चाहने वातावरण थियोरु। राजालाई दरबारमा एक्लो परेकाले कार्यालयबाट चाँडै फिर्न मन नलाग्ने अवस्था थियो। सचिवालयका कर्मचारी दरबारबाट निस्केपछि समय बिताउन मलाई मंगल सदनमा अबेलासम्म राखिबक्सन्थ्यो।
यस्तैमा एकदिन राजाले आफ्नो ब्रिफकेस तथा सुरक्षित स्थानमा राखेका कागजपत्र झिकेर असान्दर्भिक भएका जति हटाउन केलाउन थालिबक्स्योरु। म पनि सहयोगी भएको थिएँ। एउटा फाइल झिकेर ‘यो योजना पनि अलपत्र पर्यो’ भनी छुट्टै ठाउँमा फ्यात्त राखिबक्स्यो, अरु कागज बैठकेलाई दिई श्री सदनको निश्चित ठाउँमा लगेर राख्न अह्राइबक्स्याे।
बैठके बाहिर निस्केपछि त्यो अलपत्र परेको योजना के होला भनी जिज्ञासा राखेँ। केही क्षणपछि भुइँबाट फाइल झिक भनिबक्स्यो। ‘तिमीलाई केही त थाहै छ होला, अहिले सुन्छौ भने ल सुन’ भनी त्यो फाइल दिँदै फुकाउने आदेश भयो। तीन बाई साढे दुईको टेबुलमा फिजाएँ। त्यो त नेपालको रङ्गिन नक्सा रहेछ।
‘नेपाल कृषिप्रधान, वनजङ्गल, नदीनाला, झर्ना र हिमाल–तराईको समथर रमणीय मुलुक विकासमा पूर्वबाट जति पश्चिम गयो, उति पछि परेको। मेरो पहिलो सुर्खेत भ्रमणमा तिमी र न्यायाधीश मीनबहादुरले सुनाएको बिन्तीपत्रको कुरा सम्झना आइरहन्छ,’ राजाले भनिबक्स्यो, ‘एकजनाले अर्कोसित गएकी श्रीमतीलाई पनि फर्काइपाउँ भनेको। उसलाई तिमी पनि अर्कोस“ग बिहे गर भन्दा, छोरो टुहुरो हुन्छ भनेको।’
क्षेत्रीय भ्रमण गरी उत्तरी सीमादेखि दक्षिणी सीमासम्ममा के–के सम्भावना छन् भनी अध्ययन–मनन गर्दा थाहाभएको थियो– विकासका लागि पानी, बाटो र बिजुली अत्यावश्यक हुन्रु। कुन–कुन ठाउँमा के राम्रो हुन्छ, नक्साको तल उल्लेख रहेछ।
हिमाली र उच्च पहाडी क्षेत्रमा पशुपालन (चौंरी, भेँडा–च्याङ्ग्रा, घोडा, खच्चर आदि), मध्य पहाडी क्षेत्रमा फलफूल, तरकारी, जडिबुटी आदि र तराई एवं भित्री मधेसमा खाद्यान्न उत्पादन बढाउने नीति लागु गर्ने। त्यो नीति राष्ट्रिय मूलनीति अन्तर्गतकै हो भनिबक्स्यो, ‘पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मको हिमाली क्षेत्रको दक्षिणी पाटोको हरियाली घट्दै गएको छ, विश्वको तापमान बढ्दै गएर हिउँ पग्लेर कालापहाड बनी मरुभूमिकरण हुँदैछ, त्यसलाई रोक्ने हराभरा पार्ने।’
योजना कार्यान्वयन गर्न ठूलै जनशक्ति, धन पनि लाग्ने हु“दा कसरी सकिएला भन्ने मेरो जिज्ञासामा ‘पर्ख–पर्ख’ भनिबक्स्यो। राजाले भनिबक्स्यो, ‘विदेशीले कुनै योजना गर्छु भने भने त्यो उनकै प्राविधिक, निर्देशक आदि कर्मचारीको तलब–भत्ता र मोटर आदि सुविधामै खर्च गर्छन्, वास्तविक लगानी कम हुन्छ। नेपालीलाई सुविधाको चाहना बढाउ“छन्रु। अतः नेपाली विज्ञ प्राविधिकबाटै योजना सम्पन्न हुनेछन्।
‘रामपुर कृषि क्याम्पस र लमजुङको सुन्दर बजार क्याम्पसबाट योजनालाई चाहिने तल्लो तहको प्रविधिदेखि कृषि वैज्ञानिकसम्म उत्पादन हुनेछन्, यता सीटीईभीटीले पनि आवश्यक जनशक्ति उत्पादन गर्नेछ। वन तथा जडिबुटी, वनस्पतिविज्ञ जनशक्ति वन विज्ञान अध्ययन संस्थान हेटौंडाले उत्पादन गर्नेछ। साना जलविद्युत आयोजनामा रोनाष्टले इन्जिनियरहरू व्यवस्था गर्नेछरु। सानोतिनो विकास नेपाली किसानले गरिआएकै छन्।
पानीका निम्ति उत्तरी हिमाली क्षेत्रमा हिमताल, तलैया, झर्ना, पोखरी प्रकृतिले दिएकै छरु। हाम्रा इन्जिनियरले पाइपद्वारा त्यो पानी दक्षिणी पानीढलोमा छाडेपछि पहाड पनि रसिलो हुन्छ, फेदी–बेंँसीसम्म पानी झर्छ। त्यहाँ पोखरी वा कुलो बनाई बोटबिरुवा, जडिबुटीलाई सिंचाइ गर्न र खानेपानीको व्यवस्था हुन्छ।
नमुनाका रूपमा योजनाले गरेर देखायो भने कृषकले आफैं गर्छन्, जस्तै– पहिले मुस्ताङको मार्फामा कृषिफर्म खोली मदन राई आदि केही रामपुरका कृषिविज्ञको उत्पादनले तरकारी र बिउबिजन बनाउने, स्याउका बिरुवा उत्पादन गरी मुस्ताङ, मनाङ, डोल्पा, जुम्लासम्म वितरण गरी सिकाएपछि तीन वर्षमा फल्न थाल्यो, फाइदा भयो, किसान आफैं खेती गर्ने भए।’
राजाको फ्रान्स भ्रमणका बेला त्यहाँका नेपाली भेट्दा पासाङ खम्पाचे शेर्पा पनि रहेछन्रु। राजाबाट उनलाई तिमी यहा“ के गर्दैछौ भनी सोध्दा म वाइन कारखानामा स्याउको रक्सी बनाउने काम गर्छु भनेछन्रु। नेपालमा पनि गर्न सक्छौ भन्दा सक्छु भनेछन् र उनलाई साथै ल्याई जागिर दिई मार्फामा रक्सी कारखाना खोलेको कुरा राजाबाट थाहा भयो।
जुम्लाको गोठीचौरको भेँडी फर्ममा उन्नत जातका भेँडा पालेर त्यहा“ गाउ“लेलाई सस्तोमा व्याड थुमा बिक्री–वितरण सुरु भयोरु। महत्व नबुझेका केहीले मात्र ती व्याडका लागि लगेका थुमा पनि काटेर खाएर। त्यस्तालाई शिक्षा दिन कृषि शिक्षा प्रचार–प्रसार गर्नुपर्छ।
विस्तारै महत्व बुझ्नेछन्। केशर खेती विषयमा विदेशमा पढ्न पठाएर आएका विज्ञद्वारा डोल्पामा खेती सुरु गरियो, तर काम गर्ने विज्ञ नै अन्यत्र गएरु। केशरको राम्रो उत्पादन सुरु भएको थियोरु। त्यस्तै गुल्मीमा कफी खेती पनि राम्रै भएको थियो।’
‘सो उद्घाटनका समय सेवक पनि सवारीमै थिए“,’ मैले बिन्ती गरेँ। ‘तिमीले योजनालाई पैसाको कुरा गरेका थियौ’ भनी पुनः कुरा अगाडि बढाइबक्स्यो, ‘विश्व पर्यावरण विषयको हरारेमा भएको सम्मेलनमा साना अल्पविकसित र विकासोन्मुख राष्ट्रहरूका तर्फबाट विकसित राष्ट्रका कलकारखाना र उद्योगबाट निस्कने धुवाँ–धुलोले विश्व वातावरण बिग्रेको, त्यसको मार हामीले सहनुपरेको कुरा उठायौं।
त्यसको क्षतिपूर्ति हामीले पाउनुपर्छ, हामीले हरित ग्यास उत्पादन गर्ने, तपाईंहरूले बिगार्न हुँदैन भनेपछि विकसित राष्ट्र पनि त्यसमा सहमत भए, कोष खडा भयो। महासन्धिमा हस्ताक्षर भएकै थियोरु। त्यसपछि हामीले पनि त्यो कोषबाट पैसा पाउँछौं। त्यही पैसा यी योजनामा लगाउने सरकारले पनि थप्ने योजना छ।’
अनि तराईमा खाद्यान्न उत्पादन बढाउने कुरा भयोरु। राजाबाट भनिबक्स्यो– ‘हेर तराईको मुटु चुरे पहाड होरु। त्यो हिमालजस्तै लामो छ। त्यसमा अतिक्रमण रोक्नुपर्छरु। त्यहाँ खोरिया फाँडेर बस्ती बसेकालाई अन्यत्र जग्गा दिएर सार्नुपर्छ।
बरु त्यहाँ वर्षाको पानी जम्मा गर्ने जलाशय बनाउनुपर्छ भन्ने पनि योजनामा व्यवस्था छरु। आधारभूत आवश्यकताको योजना पनि यसैको अङ्ग हो। यो योजना राम्ररी लागु गरेपछि ६ महिना जेठदेखि मंसिरसम्म काम गरेर बाँकी समय बेकार बस्ने जनशक्ति सधैं काममा व्यस्त रहन्छरु। कामको खोजीमा दरवान, कुल्ली, लाहुरे हुन जानपर्ने छैन। एक जापानी पर्यटकले ‘तपाईंको देशका अनेक प्राकृतिक दृश्यका तस्बीर बेचेमात्र पनि पैसा कमिन्छ’ भनेका थिए।’
धैर्यपूर्वक सुनेपछि भनेंँ– सरकार वातावरण बनेछ भने थाइल्यान्डमा राजाको योजनाजस्तै यसलाई लागु गर्न सकिन्छ। राजाबाट निराशा व्यक्त भयो– नेताहरूको व्यवहारले त्यो देखाउँदैन।
राजाका त्यस्ता कुरा सुनेको मलाई आज सपनाबाट बिउँझेझैं भएको छरु। मेलम्चीको पानी तीन दशकमा पनि ल्याउन नसक्ने र मुग्लिन–चितवन मार्ग बन्दा लागेको समय देख्दा चीनबाट रेल ल्याउने, बंगालबाट पानीजहाज ल्याउने जस्ता कुराका लागि नेपालीले कति कुर्नुपर्ने होला?
लेखक राजप्रसाद सेवाका पूर्वप्रमुख सचिव हुन्।
