संस्कृतको सागर
महर्षि पाणिनिको व्याकरण ‘अष्टाध्यायी’ अत्यन्त गहन र संस्कृत वाङमय अथाह विषय छ । यो गहिरो सागरमा डुबुल्की मार्नेहरूले कुन–कुन मोती हात पार्न सक्छन्— यो वैयक्तिक क्षमतामा निर्भर गर्दछ । यस्तो दिन नआओस् जुन दिन विदेशीहरूले हामीलाई संस्कृत सिकाउन परोस् !
माघ १९, २०७५डा. कमल रौनियार
काठमाडौँ — साविद्या या विमुक्तये’ अर्थात् विद्या त्यो हो जसले बन्धनबाट मुक्त गराउँछ ।
यस्ता र यो जस्ता अगण्य ज्ञानको निधि ‘संस्कृत’ को बारेमा केही समययता अनेक चर्चा–परिचर्चा सुरु भएका छन् । हाम्रा पूर्वजहरूले हामीलाई धरोहरमा दिएको ज्ञानको भण्डार हो संस्कृत । तर यसबारेमा अनभिज्ञ छन् अथवा विदेशीको हातमा बिकेका छन् अथवा दुवै । यिनीहरूबाट देशलाई बचाउन अत्यावश्यक छ अन्यथा हाम्रो संस्कृति नै डुब्नेछ किनकि : संस्कृत —श्र संस्कार —श्र संस्कृति —श्र सुसंस्कृत । अर्थात् संस्कृत हाम्रो संस्कृति, परम्परा, धर्म, जीवन–दर्शन र अन्ततोगत्वा संसारको अति प्राचीन हाम्रो सभ्यताको साँचो हो । यो साँचो हराइदिएमा हामी फेरि नै अन्धकारको गर्तमा डुब्नेछौं कि विदेशी हस्तक्षेपबाट दक्षिण अमेरिकी इन्का, माया, आत्चेक आदि सभ्यता हराएझैं हुनेछ । भाषा–संस्कृति एक अर्काका पूरक हुन् । यदि हामीले भाषा हरायौं भने हामीले त्यसमा गर्भित संस्कृति पनि हराउने छौं । हामीले त्यस भाषामा गर्भित सम्पूर्ण ज्ञान पनि हराउनेछौं ।
हाम्रो सभ्यता अहिलेसम्म कसरी, के कारणले बच्न सक्यो, यति समर्थ (रेजिलिएन्ट) कसरी रह्यो र यसमा संस्कृत भाषाको के देन छ यस कुराको विश्लेषण जरुरी छ । संस्कृत हिन्दु अथवा वैदिक धर्मको केन्द्रविन्दु हो । हाम्रो संस्कृतिका सम्पूर्ण कुराहरू यसैमा गाभिएका छन् अथवा भन्न सकिन्छ कि यसैबाट उत्पन्न भएका छन् । वैदिक धर्मका सम्पूर्ण मौलिक ग्रन्थहरू वेद–वेदांग, आयुर्वेद, उपनिषद्, महाभारत, रामायण, गीता अष्टाध्यायी इत्यादि सबै संस्कृत भाषामै लेखिएका छन् । हजारौं वर्ष पूर्व रचित ‘महाभारत’ आजसम्म पनि संसारको सबभन्दा लामो, १ लाखभन्दा बढी श्लोक भएको पद्यको रूपमा विश्वमै कीर्तिमानी छ । यहाँसम्म कि प्राचीन ग्रीक रचनाकार होमरको सुप्रसिद्ध बृहत् कृति ‘इलियाड’ र ‘ओडिसी’ दुवैलाई सँंगै जोडे पनि महाभारतसंग टक्कर सम्भव छैन ।
सर्वप्रथम संस्कृत भाषाको वर्णमाला जसलाई ‘अक्षर’ अर्थात् कहिल्यै नास नहुने (अ–क्षर) भनिन्छ, शंकर भगवान्को डमरुबाट १४ सूत्रको रूपमा उत्पन्न भएको शास्त्रहरूको सम्मति छ । यी १४ सूत्र ‘माहेश्वर सूत्र’ को नामले विख्यात छन् र यी हुन्— अइउण् (१) । ऋलृक् (२) । एओङ् (३) । ऐऔच् (४) । हयवरट् (५) । लण् (६) । ञमङणनम् (७) । झभञ् (८) । घढधष् (९) । जबगडदश् (१०) । खफछठथचटतव् (११) । कपय् (१२) । शषसर् (१३) । हल् (१४) ।
यसमा खुट्टा काटेको सूत्रको अन्तिम अक्षरले त्यस सूत्रको अन्त दर्साउँछ । इनलाई ‘इत्’ भनिन्छ र इनको अरू प्रयोजन छैन । पहिलो चार सूत्रले ‘स्वर’, पाँचौंले ‘अर्ध–स्वर’ र बाँकीले ‘व्यञ्जन’ को परिभाषा दिन्छन् । सूत्रमा यी अक्षरको अनौठो जोडको वर्णन महर्षि पाणिनिले विश्वको सबैभन्दा प्राचीन र अद्वितीय विश्वविख्यात व्याकरण–शास्त्र ‘अष्टाध्यायी’ मा गरेका छन् । संसारका सबै भाषाविद्ले पनि पाणिनिको अष्टाध्यायीलाई व्याकरण शास्त्रको ‘महत्तम कृति’ (म्याग्नम् ओपस) को रूपमा स्वीकार गरेका छन् । यहीकारण महर्षि पाणिनिलाई विश्वभर नै ‘आदि सफ्टवेयर अभियन्ता’ (विश्वको पहिलो सफ्टवेयर इन्जिनीयर) भनिन्छ ।
संस्कृत शब्दको अर्थ हो— परिमार्जित अथवा परिष्कृत । संस्कृत भाषा यथार्थमा अति वैज्ञानिक, तार्किक, तथा सुसज्जित (सिस्टमेटिक) छ । यो यस्तो भाषा हो जसले हाम्रो मस्तिष्कको दुइटै— कलात्मक तथा तार्किक भागलाई सम्बोधन गर्दछ । यस विषयमा स्नायु–वैज्ञानिकले (न्युरोसाइन्टिस्ट) अनुसन्धान गरेर एउटा नयाँ शब्द ‘संस्कृत–प्रभाव’ प्रचलनमा ल्याएका छन् । यसबारे एक जर्मन स्नायु वैज्ञानिक जेम्स हार्चेलको अतीव रोचक नवीनतम् रिपोर्ट जो कि यूटयूबमा उपलब्ध छ, पठनीय तथा ज्ञाननीय छ ।
नाद–ब्रह्म ‘ॐ’ बाट विश्वको कुनै पनि भाषालाई चाहिने तीन मूलभूत स्वरहरू ‘अ’, ‘इ’ र ‘उ’ को उत्पत्ति भएको छ । (चित्रपटल हेर्नुहोस्) यसमध्ये ‘अ’ को स्थान सर्वोपरि छ जस्तो कि ल्याटिन भाषाको ‘ए’ वा ग्रीक भाषाको ‘अल्फा’ । भगवान् श्रीकृष्णले गीताको श्लोक १०.३३ मा व्यक्त गरेका छन् :
अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द: समासिकस्य च ।
अहमेवाक्षय: कालोधाताहं विश्वतोमुख: ।।
अर्थात् ‘अक्षरहरूमा म अकार हुँ, समासहरूमा म द्वन्द समास हुँ, म अक्षय (शाश्वत) समय पनि हुँ र सृष्टिकर्ताहरूमा ब्रह्मा पनि मै हुँ’ ।
‘अ’ कार संस्कृत वर्णमालाको पहिलो अक्षर हो । यसैबाट वैदिक साहित्यको प्रारम्भ हुन्छ । अकार बिना कुनै कुरा ध्वनित हुँदैन, त्यसैले यो आदि स्वर हो, प्रथम ध्वनि हो । त्रिस्वरको लामो रूप ‘आ’, ‘ई’ र ‘ऊ’ हो । ‘अ’ र ‘इ’ लाई जोडेर अर्थात् सन्धि गरेर संयुक्त वा मिश्रित स्वर ‘ए’ र त्यसैगरी ‘अ’ र ‘उ’ को सन्धिबाट ‘ओ’ को उत्पत्ति भयो । अमिश्रित स्वरहरू ‘ऐ’ र ‘औ’, (अ+इ) र (अ+उ) बाट क्रमश: बने । अनुस्वार ‘ं’ र विसर्ग ‘स्’ ले ‘स्वर–वर्ण’ पूर्ण गर्छन् । बाल्यकालमा अ, आदेखि अं अ:को उच्चारण गर्न सिक्दा अनजानमै प्राणायामको ‘अनुलोम’ ‘विलोम’ को एक क्रिया पूर्ण गर्दै गरेको ज्ञान नै थिएन किनकि ‘अ’ देखि ‘ऊ’ सम्म उच्चारण गर्दा सासभित्र लिइन्छ र ‘ए’ देखि ‘अ:’ सम्म उच्चारण गर्दा सास बाहिर फ्याँकिन्छ ।
स्वरहरूको सहायताले व्यञ्जनहरूको उत्पत्ति भयो । ‘ऋ’, ‘ऋृ’ र ‘लृ’ ‘लृ’ लाई ‘नपुंसक स्वर’ पनि भनिएको छ किनकि यी चार स्वर अरू व्यञ्जन जन्माउन असमर्थ छन् । स्वर र व्यञ्जन मिलेर शब्द र त्यसपछि वाक्यहरू बन्दै जान्छन् । अंग्रेजीमा शब्दहरू बनाउँदा स्वर र व्यञ्जनका बेग्लाबेग्लै अक्षर लेख्नुको साटो संस्कृतमा व्यञ्जनमा स्वरको ‘मात्रा’ मात्रै जोडेर इत्यादि बने । अति आश्चर्यको कुरो यो छ कि आजको डिजिटल युगभन्दा हजारौं वर्षअघि संस्कृत भाषामा ध्वनिको डिजिटलकरण पूर्ण भइसकेको थियो † यो पनि उल्लेखनीय छ कि संस्कृत ‘ध्वन्यात्मक’ (फोनेटिक) भाषा हो अर्थात् हामीले जे लेख्छौं त्यही बोल्छौं र यसकारणले संस्कृतमा हिज्जे गर्न स्पेलिङ सिक्ने आवश्यकतै छैन । यसले गर्दा संस्कृतलाई कम्प्युटरका लागि सर्वाधिक उपयुक्त मध्यवर्ती भाषा मानिएको छ ।
ऋ, ऋृ र लृ, लृ जोडेरै संस्कृतमा जम्मा १६ वटा स्वरहरू छन् र भनिन्छ कि यी १६ स्वरले ईश्वरको १६ वटा विभूति (गुणहरू) जनाउँछ । स्वरहरूको बारेमा महर्षि पतञ्जलिले भनेका छन्, ‘स्वयं राजते इति स्वर:’ अर्थात् जो आफ्नै शक्तिले विद्यमान छन् वा चम्कन्छन्— ती स्वर हुन् ।
हाम्रो शास्त्रीय संगीतको सप्तक ‘सारेगमपधनी’को उद्गमस्थल पनि संस्कृत स्वरहरू नै हुन् । क्रमशै: ‘अ’ बाट ‘षड्ज’ जसको आवाज संकेत यसै गरी क्रमशै ‘सा–स्वर’ हो, ‘इ’ बाट ‘ऋषभ’–रे, ‘उ’ बाट ‘गान्धार’–ग, ‘ए’ बाट ‘मध्यम’–म, ‘ओ’ बाट ‘पंचम’–प, ‘ऐ’ बाट ‘धैवत’–ध र ‘औ’ बाट ‘निशाद’–नी उत्पन्न भएका हुन् । तर कति जनालाई यसको जानकारी छ ? यस उप्रान्त शास्त्रीय संगीतको अकल्पनीय विकास सम्भव भयो । मानसिक तनाव (डिप्रेसन) भएको बेलामा शास्त्रीय संगीतले रामवाणको काम गर्दछ ।
अब व्यञ्जन वर्णको विश्लेषण गरौं । सर्वप्रथम (५ह५) कोष्ठक (म्याट्रिक्स) को वैज्ञानिकतामा ध्यान देऔं । यी ५ तेर्सो पंक्तिहरूका (होरिजेन्टल रोज) अक्षरहरूमा प्रथम पंक्ति कण्ठबाट उच्चारित ‘क अथवा कण्ठ्य वर्ग’ दोस्रो पंक्ति तालुबाट उच्चारित ‘तालव्य–वर्ग’, तेस्रो पंक्ति जिभ्रोलाई पछाडि पल्टाई उच्चारित ‘मूर्धन्य–वर्ग’ चौथो जिभ्रोले दाँतलाई छोएर उच्चारित ‘दन्त्य–वर्ग’ तथा अन्त्यमा, दुइटै ओठ जोरेर उच्चारित ‘ओष्ठ्य–वर्ग’ मा विभाजित गरिएको छ । यसैगरी (५ह५) कोष्ठकको प्रथम तथा तृतीय ठाडो पंक्ति (भर्टिकल कोलम) का अक्षरहरूलाई उच्चारण गर्दा सासमा जोड नपर्ने हुनाले ‘अघोष’ (अल्प प्राण) (अनएसपिरेटेड) र द्वितीय तथा चतुर्थ स्तम्भका अक्षरहरूलाई उच्चारण गर्दा सासमा जोड पर्ने हुनाले ‘घोष’ (महाप्राण) (एसपिरेटेड) ध्वनि भनिएको छ । यी ५ वर्गका अन्तिम अक्षरहरू ‘ङञणनम’ लाई ‘नासिक स्वर’ (नेजल) भनिन्छ किनकि प्रत्येक वर्गको ध्वनि मुखको अग्रभागबाट सुरु गरेर घाँटीतिर गुड्दै अन्तिम ध्वनि नाकबाट निस्कन्छ । हाम्रो ध्वनि ग्रन्थि (भोकल अर्गान) बाट निस्केका ध्वनिहरूको यति सूक्ष्म विश्लेषण विश्वको अर्को कुनै भाषामा पाइन्न । यसका लागि हाम्रा पूर्वजमा हजारौं वर्षअघिदेखि नै मनुष्यका प्रत्येक अंगहरूको (एनाटोमी) कति विस्तृत ज्ञान होला, यो अति विचारणीय छ ।
अब बाँकी रहेका ८ अक्षरमध्ये ‘य’, ‘र’, ‘ल’, ‘व’ ‘अर्ध–स्वर’ (सेमी–भवेल्स) र ‘श’, ‘ष’, ‘स’, ‘ह’ ‘उष्म’ ध्वनि हुन् । यसरी जम्मा ३३ अक्षरलाई व्यञ्जन भनिन्छ । यी ३३ अक्षरको प्रत्येक कोठा ३३ कोटि देवताको निवासस्थान वा नगर मानिएको छ । यसैकारणले संस्कृत अक्षरलाई ‘देवनागरी’ पनि भनिन्छ । यहाँ संस्कृतको शब्द ‘कोटि:’ को शब्दार्थमा भएको यौटा प्रचलित भ्रमको पनि निवारण गरिहालौं । कोटि शब्दको दुईवटा अर्थ छन् — करोड र प्रकार † ३३ कोटि देवताभन्दा मानिसहरूले ३३ करोड देवता भनेको ठान्छन् । यो यौटा ठूलो भ्रम हो । यहाँ कोटिको अर्थ प्रकार हो । गीताको ११ अध्यायको छैटौं श्लोकमा भगवान् श्रीकृष्णले यो कुरा स्पष्ट पार्नुभएको छ :
पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ।।
यसअनुसार १२ आदित्य, ८ बसु, ११ रुद्र तथा २ अश्विनीकुमार गरेर जम्मा ३३ थरीका देवता छन् । जसै नेपालमा सुरुसुरुमा सानातिना राजारजौटाका प्रत्येकमा आराध्य ‘शक्ति–देवी’ स्थित हुन्थिन्, त्यसैगरी देवनागरी वर्णमालाको सम्पूर्ण ‘अ–वर्ग’ की देवी ‘योगीश्वरी’, ‘क–वर्ग’ की ‘ब्राह्मी’, ‘च–वर्ग’ की ‘माहेश्वरी’, ‘ट–वर्ग’ की ‘कौमारी’, ‘त–वर्ग’ की ‘वैष्णवी’ ‘य–वर्ग’ की ‘इन्द्राणी’ तथा ‘श–वर्ग’ की देवी ‘चामुण्डा’ देवी स्थित छन् । व्यञ्जन वर्गका यी सात देवीहरूलाई ‘सप्त मातृका’ भनिन्छ ।
अन्त्यमा, बाँकी ३ अक्षरहरू ‘क्ष’, ‘त्र’, ‘ज्ञ’ चाहिं संयुक्त व्यञ्जन हुन् र यी व्यञ्जनहरू क्रमश: ‘क्+ष्+अ’, ‘त्+र्+अ’ र ‘ज+ञ्+अ’ को मिश्रणबाट बनेका हुनाले कहिलेकाहीं देवनागरीका जम्मा अक्षरहरू १६ स्वर + ३३ व्यञ्जन अर्थात् ४९ वटा मानिन्छ तर ‘क्ष’, ‘त्र’, ‘ज्ञ’ जोड्यो भने जम्मा ५२ अक्षरहरू हुन जान्छन् । ‘य’ ‘र’ ‘ल’ ‘व’ ‘ह’ को प्रयोग ‘कुण्डलिनी–चक्र’ मा गरीएको छ । यसको आधार चक्र ‘मूलाधार चक्र’ बाट सुरु गरेर कुण्डलिनीको ७ चक्रमा पहिलो ५ ‘शक्ति–चक्र’ (इनर्जी सेन्टर) को ‘बीज–मन्त्र’ को रूपमा गरिएको छ । मन्त्र विद्यामा केन्द्रीय ध्वनिलाई ‘बीज’ अर्थात् बीउ भनिन्छ । जस्तो कि ‘मूलाधार चक्र’ को बीज मन्त्र ‘लं’ हो । त्यसैगरी क्रमश: ‘स्वाधिष्ठान चक्र’ को ‘वं’, ‘मणिपुर चक्र’ को ‘रं’, ‘अनहत चक्र’ को ‘हं’ तथा ‘विशुद्धि चक्र’ को बीज मन्त्र ‘यं’ हुन् । यसैगरी ‘स’ र ‘ह’ लाई ‘संहार बीज’ पनि मानिएको छ । किन ? अलि ध्यान दिएर हेर्नुस, सास भित्र तान्दा (इन्पेरिएसन) अनायास ‘स’ को ध्वनि निस्कन्छ । त्यसैगरी सासलाई बाहिर छोड्दा (एक्पेरिएसन) ‘ह’ को ध्वनि निस्कन्छ । यसर्थ श्वास–प्रश्वासको प्रक्रियालाई ‘हंस’ मन्त्र पनि भनिएको छ । अन्ततोगत्वा मानव जीवन यी नै दुई सासको बीचको खेल हो †
वैदिक सभ्यताको सारांश निम्न गायत्री मन्त्रका २४ अक्षरहरूमा समावेश छ— ‘ॐ भूर्भुव:स्व तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गोदेवस्य धीमहि धियोयोन: प्रचोदयात् ।’ अर्थात् हामी ती परमपुज्यनीय सृष्टिकर्ताको उपासना गरौं जसले यो जगत्को रचना गरें, जसको दिव्य प्रकाशले समस्त विश्वलाईनै देदिप्यमान गरेको छ, ती नै देवीले हाम्रो बुद्धिलाई पनि आफ्नो प्रकाशले आच्छादित गरुन् । देवनागरी लिपिको विश्लेषणले यो स्पष्ट गर्दछ कि संस्कृत कुनै साधारण भाषा होइन । यसका एक–एक अक्षर यति सारगर्भित छन् कि भनेर साध्यै छैन । यसलाई अकारण ‘देव–भाषा’ भनिएको होइन । संस्कृत हाम्रो डीएनएमा छ । तसर्थ यसको संरक्षण, पठन–पाठन र विकास गर्नु हाम्रो नैतिक कर्तव्य मात्र होइन कि बरु हाम्रो सभ्यतालाई जोगाउने ढाल हो ।
संस्कृतको उपरोक्त अनुसन्धान त केवल संस्कृत वर्णमालालाई कोरेको मात्र हो । महर्षि पाणिनिको व्याकरण ‘अष्टाध्यायी’ अत्यन्त गहन र संस्कृत वाङमय अथाह विषय छ । यस गहिरो सागरमा डुबुल्की मार्नेहरूले कुन–कुन मोतीहरूको उपलब्धि गर्न सक्छन्— यो वैयक्तिक क्षमतामा निर्भर गर्छ । कहिलेकाहीं यस्तो लाग्छ कि परमेश्वरले गल्तीले ‘संस्कृत’ निर्बुद्धिहरूको हातमा सुम्पिदिए । यस्तो दिन नआओस् जुन दिन विदेशीहरूले हामीलाई संस्कृत सिकाउन परोस् †
प्रकाशित : कान्तिपुर, माघ १९, २०७५ १२:२३
महर्षि पाणिनिको व्याकरण ‘अष्टाध्यायी’ अत्यन्त गहन र संस्कृत वाङमय अथाह विषय छ । यो गहिरो सागरमा डुबुल्की मार्नेहरूले कुन–कुन मोती हात पार्न सक्छन्— यो वैयक्तिक क्षमतामा निर्भर गर्दछ । यस्तो दिन नआओस् जुन दिन विदेशीहरूले हामीलाई संस्कृत सिकाउन परोस् !
माघ १९, २०७५डा. कमल रौनियार
काठमाडौँ — साविद्या या विमुक्तये’ अर्थात् विद्या त्यो हो जसले बन्धनबाट मुक्त गराउँछ ।
यस्ता र यो जस्ता अगण्य ज्ञानको निधि ‘संस्कृत’ को बारेमा केही समययता अनेक चर्चा–परिचर्चा सुरु भएका छन् । हाम्रा पूर्वजहरूले हामीलाई धरोहरमा दिएको ज्ञानको भण्डार हो संस्कृत । तर यसबारेमा अनभिज्ञ छन् अथवा विदेशीको हातमा बिकेका छन् अथवा दुवै । यिनीहरूबाट देशलाई बचाउन अत्यावश्यक छ अन्यथा हाम्रो संस्कृति नै डुब्नेछ किनकि : संस्कृत —श्र संस्कार —श्र संस्कृति —श्र सुसंस्कृत । अर्थात् संस्कृत हाम्रो संस्कृति, परम्परा, धर्म, जीवन–दर्शन र अन्ततोगत्वा संसारको अति प्राचीन हाम्रो सभ्यताको साँचो हो । यो साँचो हराइदिएमा हामी फेरि नै अन्धकारको गर्तमा डुब्नेछौं कि विदेशी हस्तक्षेपबाट दक्षिण अमेरिकी इन्का, माया, आत्चेक आदि सभ्यता हराएझैं हुनेछ । भाषा–संस्कृति एक अर्काका पूरक हुन् । यदि हामीले भाषा हरायौं भने हामीले त्यसमा गर्भित संस्कृति पनि हराउने छौं । हामीले त्यस भाषामा गर्भित सम्पूर्ण ज्ञान पनि हराउनेछौं ।
हाम्रो सभ्यता अहिलेसम्म कसरी, के कारणले बच्न सक्यो, यति समर्थ (रेजिलिएन्ट) कसरी रह्यो र यसमा संस्कृत भाषाको के देन छ यस कुराको विश्लेषण जरुरी छ । संस्कृत हिन्दु अथवा वैदिक धर्मको केन्द्रविन्दु हो । हाम्रो संस्कृतिका सम्पूर्ण कुराहरू यसैमा गाभिएका छन् अथवा भन्न सकिन्छ कि यसैबाट उत्पन्न भएका छन् । वैदिक धर्मका सम्पूर्ण मौलिक ग्रन्थहरू वेद–वेदांग, आयुर्वेद, उपनिषद्, महाभारत, रामायण, गीता अष्टाध्यायी इत्यादि सबै संस्कृत भाषामै लेखिएका छन् । हजारौं वर्ष पूर्व रचित ‘महाभारत’ आजसम्म पनि संसारको सबभन्दा लामो, १ लाखभन्दा बढी श्लोक भएको पद्यको रूपमा विश्वमै कीर्तिमानी छ । यहाँसम्म कि प्राचीन ग्रीक रचनाकार होमरको सुप्रसिद्ध बृहत् कृति ‘इलियाड’ र ‘ओडिसी’ दुवैलाई सँंगै जोडे पनि महाभारतसंग टक्कर सम्भव छैन ।
सर्वप्रथम संस्कृत भाषाको वर्णमाला जसलाई ‘अक्षर’ अर्थात् कहिल्यै नास नहुने (अ–क्षर) भनिन्छ, शंकर भगवान्को डमरुबाट १४ सूत्रको रूपमा उत्पन्न भएको शास्त्रहरूको सम्मति छ । यी १४ सूत्र ‘माहेश्वर सूत्र’ को नामले विख्यात छन् र यी हुन्— अइउण् (१) । ऋलृक् (२) । एओङ् (३) । ऐऔच् (४) । हयवरट् (५) । लण् (६) । ञमङणनम् (७) । झभञ् (८) । घढधष् (९) । जबगडदश् (१०) । खफछठथचटतव् (११) । कपय् (१२) । शषसर् (१३) । हल् (१४) ।
यसमा खुट्टा काटेको सूत्रको अन्तिम अक्षरले त्यस सूत्रको अन्त दर्साउँछ । इनलाई ‘इत्’ भनिन्छ र इनको अरू प्रयोजन छैन । पहिलो चार सूत्रले ‘स्वर’, पाँचौंले ‘अर्ध–स्वर’ र बाँकीले ‘व्यञ्जन’ को परिभाषा दिन्छन् । सूत्रमा यी अक्षरको अनौठो जोडको वर्णन महर्षि पाणिनिले विश्वको सबैभन्दा प्राचीन र अद्वितीय विश्वविख्यात व्याकरण–शास्त्र ‘अष्टाध्यायी’ मा गरेका छन् । संसारका सबै भाषाविद्ले पनि पाणिनिको अष्टाध्यायीलाई व्याकरण शास्त्रको ‘महत्तम कृति’ (म्याग्नम् ओपस) को रूपमा स्वीकार गरेका छन् । यहीकारण महर्षि पाणिनिलाई विश्वभर नै ‘आदि सफ्टवेयर अभियन्ता’ (विश्वको पहिलो सफ्टवेयर इन्जिनीयर) भनिन्छ ।
संस्कृत शब्दको अर्थ हो— परिमार्जित अथवा परिष्कृत । संस्कृत भाषा यथार्थमा अति वैज्ञानिक, तार्किक, तथा सुसज्जित (सिस्टमेटिक) छ । यो यस्तो भाषा हो जसले हाम्रो मस्तिष्कको दुइटै— कलात्मक तथा तार्किक भागलाई सम्बोधन गर्दछ । यस विषयमा स्नायु–वैज्ञानिकले (न्युरोसाइन्टिस्ट) अनुसन्धान गरेर एउटा नयाँ शब्द ‘संस्कृत–प्रभाव’ प्रचलनमा ल्याएका छन् । यसबारे एक जर्मन स्नायु वैज्ञानिक जेम्स हार्चेलको अतीव रोचक नवीनतम् रिपोर्ट जो कि यूटयूबमा उपलब्ध छ, पठनीय तथा ज्ञाननीय छ ।
नाद–ब्रह्म ‘ॐ’ बाट विश्वको कुनै पनि भाषालाई चाहिने तीन मूलभूत स्वरहरू ‘अ’, ‘इ’ र ‘उ’ को उत्पत्ति भएको छ । (चित्रपटल हेर्नुहोस्) यसमध्ये ‘अ’ को स्थान सर्वोपरि छ जस्तो कि ल्याटिन भाषाको ‘ए’ वा ग्रीक भाषाको ‘अल्फा’ । भगवान् श्रीकृष्णले गीताको श्लोक १०.३३ मा व्यक्त गरेका छन् :
अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द: समासिकस्य च ।
अहमेवाक्षय: कालोधाताहं विश्वतोमुख: ।।
अर्थात् ‘अक्षरहरूमा म अकार हुँ, समासहरूमा म द्वन्द समास हुँ, म अक्षय (शाश्वत) समय पनि हुँ र सृष्टिकर्ताहरूमा ब्रह्मा पनि मै हुँ’ ।
‘अ’ कार संस्कृत वर्णमालाको पहिलो अक्षर हो । यसैबाट वैदिक साहित्यको प्रारम्भ हुन्छ । अकार बिना कुनै कुरा ध्वनित हुँदैन, त्यसैले यो आदि स्वर हो, प्रथम ध्वनि हो । त्रिस्वरको लामो रूप ‘आ’, ‘ई’ र ‘ऊ’ हो । ‘अ’ र ‘इ’ लाई जोडेर अर्थात् सन्धि गरेर संयुक्त वा मिश्रित स्वर ‘ए’ र त्यसैगरी ‘अ’ र ‘उ’ को सन्धिबाट ‘ओ’ को उत्पत्ति भयो । अमिश्रित स्वरहरू ‘ऐ’ र ‘औ’, (अ+इ) र (अ+उ) बाट क्रमश: बने । अनुस्वार ‘ं’ र विसर्ग ‘स्’ ले ‘स्वर–वर्ण’ पूर्ण गर्छन् । बाल्यकालमा अ, आदेखि अं अ:को उच्चारण गर्न सिक्दा अनजानमै प्राणायामको ‘अनुलोम’ ‘विलोम’ को एक क्रिया पूर्ण गर्दै गरेको ज्ञान नै थिएन किनकि ‘अ’ देखि ‘ऊ’ सम्म उच्चारण गर्दा सासभित्र लिइन्छ र ‘ए’ देखि ‘अ:’ सम्म उच्चारण गर्दा सास बाहिर फ्याँकिन्छ ।
स्वरहरूको सहायताले व्यञ्जनहरूको उत्पत्ति भयो । ‘ऋ’, ‘ऋृ’ र ‘लृ’ ‘लृ’ लाई ‘नपुंसक स्वर’ पनि भनिएको छ किनकि यी चार स्वर अरू व्यञ्जन जन्माउन असमर्थ छन् । स्वर र व्यञ्जन मिलेर शब्द र त्यसपछि वाक्यहरू बन्दै जान्छन् । अंग्रेजीमा शब्दहरू बनाउँदा स्वर र व्यञ्जनका बेग्लाबेग्लै अक्षर लेख्नुको साटो संस्कृतमा व्यञ्जनमा स्वरको ‘मात्रा’ मात्रै जोडेर इत्यादि बने । अति आश्चर्यको कुरो यो छ कि आजको डिजिटल युगभन्दा हजारौं वर्षअघि संस्कृत भाषामा ध्वनिको डिजिटलकरण पूर्ण भइसकेको थियो † यो पनि उल्लेखनीय छ कि संस्कृत ‘ध्वन्यात्मक’ (फोनेटिक) भाषा हो अर्थात् हामीले जे लेख्छौं त्यही बोल्छौं र यसकारणले संस्कृतमा हिज्जे गर्न स्पेलिङ सिक्ने आवश्यकतै छैन । यसले गर्दा संस्कृतलाई कम्प्युटरका लागि सर्वाधिक उपयुक्त मध्यवर्ती भाषा मानिएको छ ।
ऋ, ऋृ र लृ, लृ जोडेरै संस्कृतमा जम्मा १६ वटा स्वरहरू छन् र भनिन्छ कि यी १६ स्वरले ईश्वरको १६ वटा विभूति (गुणहरू) जनाउँछ । स्वरहरूको बारेमा महर्षि पतञ्जलिले भनेका छन्, ‘स्वयं राजते इति स्वर:’ अर्थात् जो आफ्नै शक्तिले विद्यमान छन् वा चम्कन्छन्— ती स्वर हुन् ।
हाम्रो शास्त्रीय संगीतको सप्तक ‘सारेगमपधनी’को उद्गमस्थल पनि संस्कृत स्वरहरू नै हुन् । क्रमशै: ‘अ’ बाट ‘षड्ज’ जसको आवाज संकेत यसै गरी क्रमशै ‘सा–स्वर’ हो, ‘इ’ बाट ‘ऋषभ’–रे, ‘उ’ बाट ‘गान्धार’–ग, ‘ए’ बाट ‘मध्यम’–म, ‘ओ’ बाट ‘पंचम’–प, ‘ऐ’ बाट ‘धैवत’–ध र ‘औ’ बाट ‘निशाद’–नी उत्पन्न भएका हुन् । तर कति जनालाई यसको जानकारी छ ? यस उप्रान्त शास्त्रीय संगीतको अकल्पनीय विकास सम्भव भयो । मानसिक तनाव (डिप्रेसन) भएको बेलामा शास्त्रीय संगीतले रामवाणको काम गर्दछ ।
अब व्यञ्जन वर्णको विश्लेषण गरौं । सर्वप्रथम (५ह५) कोष्ठक (म्याट्रिक्स) को वैज्ञानिकतामा ध्यान देऔं । यी ५ तेर्सो पंक्तिहरूका (होरिजेन्टल रोज) अक्षरहरूमा प्रथम पंक्ति कण्ठबाट उच्चारित ‘क अथवा कण्ठ्य वर्ग’ दोस्रो पंक्ति तालुबाट उच्चारित ‘तालव्य–वर्ग’, तेस्रो पंक्ति जिभ्रोलाई पछाडि पल्टाई उच्चारित ‘मूर्धन्य–वर्ग’ चौथो जिभ्रोले दाँतलाई छोएर उच्चारित ‘दन्त्य–वर्ग’ तथा अन्त्यमा, दुइटै ओठ जोरेर उच्चारित ‘ओष्ठ्य–वर्ग’ मा विभाजित गरिएको छ । यसैगरी (५ह५) कोष्ठकको प्रथम तथा तृतीय ठाडो पंक्ति (भर्टिकल कोलम) का अक्षरहरूलाई उच्चारण गर्दा सासमा जोड नपर्ने हुनाले ‘अघोष’ (अल्प प्राण) (अनएसपिरेटेड) र द्वितीय तथा चतुर्थ स्तम्भका अक्षरहरूलाई उच्चारण गर्दा सासमा जोड पर्ने हुनाले ‘घोष’ (महाप्राण) (एसपिरेटेड) ध्वनि भनिएको छ । यी ५ वर्गका अन्तिम अक्षरहरू ‘ङञणनम’ लाई ‘नासिक स्वर’ (नेजल) भनिन्छ किनकि प्रत्येक वर्गको ध्वनि मुखको अग्रभागबाट सुरु गरेर घाँटीतिर गुड्दै अन्तिम ध्वनि नाकबाट निस्कन्छ । हाम्रो ध्वनि ग्रन्थि (भोकल अर्गान) बाट निस्केका ध्वनिहरूको यति सूक्ष्म विश्लेषण विश्वको अर्को कुनै भाषामा पाइन्न । यसका लागि हाम्रा पूर्वजमा हजारौं वर्षअघिदेखि नै मनुष्यका प्रत्येक अंगहरूको (एनाटोमी) कति विस्तृत ज्ञान होला, यो अति विचारणीय छ ।
अब बाँकी रहेका ८ अक्षरमध्ये ‘य’, ‘र’, ‘ल’, ‘व’ ‘अर्ध–स्वर’ (सेमी–भवेल्स) र ‘श’, ‘ष’, ‘स’, ‘ह’ ‘उष्म’ ध्वनि हुन् । यसरी जम्मा ३३ अक्षरलाई व्यञ्जन भनिन्छ । यी ३३ अक्षरको प्रत्येक कोठा ३३ कोटि देवताको निवासस्थान वा नगर मानिएको छ । यसैकारणले संस्कृत अक्षरलाई ‘देवनागरी’ पनि भनिन्छ । यहाँ संस्कृतको शब्द ‘कोटि:’ को शब्दार्थमा भएको यौटा प्रचलित भ्रमको पनि निवारण गरिहालौं । कोटि शब्दको दुईवटा अर्थ छन् — करोड र प्रकार † ३३ कोटि देवताभन्दा मानिसहरूले ३३ करोड देवता भनेको ठान्छन् । यो यौटा ठूलो भ्रम हो । यहाँ कोटिको अर्थ प्रकार हो । गीताको ११ अध्यायको छैटौं श्लोकमा भगवान् श्रीकृष्णले यो कुरा स्पष्ट पार्नुभएको छ :
पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ।।
यसअनुसार १२ आदित्य, ८ बसु, ११ रुद्र तथा २ अश्विनीकुमार गरेर जम्मा ३३ थरीका देवता छन् । जसै नेपालमा सुरुसुरुमा सानातिना राजारजौटाका प्रत्येकमा आराध्य ‘शक्ति–देवी’ स्थित हुन्थिन्, त्यसैगरी देवनागरी वर्णमालाको सम्पूर्ण ‘अ–वर्ग’ की देवी ‘योगीश्वरी’, ‘क–वर्ग’ की ‘ब्राह्मी’, ‘च–वर्ग’ की ‘माहेश्वरी’, ‘ट–वर्ग’ की ‘कौमारी’, ‘त–वर्ग’ की ‘वैष्णवी’ ‘य–वर्ग’ की ‘इन्द्राणी’ तथा ‘श–वर्ग’ की देवी ‘चामुण्डा’ देवी स्थित छन् । व्यञ्जन वर्गका यी सात देवीहरूलाई ‘सप्त मातृका’ भनिन्छ ।
अन्त्यमा, बाँकी ३ अक्षरहरू ‘क्ष’, ‘त्र’, ‘ज्ञ’ चाहिं संयुक्त व्यञ्जन हुन् र यी व्यञ्जनहरू क्रमश: ‘क्+ष्+अ’, ‘त्+र्+अ’ र ‘ज+ञ्+अ’ को मिश्रणबाट बनेका हुनाले कहिलेकाहीं देवनागरीका जम्मा अक्षरहरू १६ स्वर + ३३ व्यञ्जन अर्थात् ४९ वटा मानिन्छ तर ‘क्ष’, ‘त्र’, ‘ज्ञ’ जोड्यो भने जम्मा ५२ अक्षरहरू हुन जान्छन् । ‘य’ ‘र’ ‘ल’ ‘व’ ‘ह’ को प्रयोग ‘कुण्डलिनी–चक्र’ मा गरीएको छ । यसको आधार चक्र ‘मूलाधार चक्र’ बाट सुरु गरेर कुण्डलिनीको ७ चक्रमा पहिलो ५ ‘शक्ति–चक्र’ (इनर्जी सेन्टर) को ‘बीज–मन्त्र’ को रूपमा गरिएको छ । मन्त्र विद्यामा केन्द्रीय ध्वनिलाई ‘बीज’ अर्थात् बीउ भनिन्छ । जस्तो कि ‘मूलाधार चक्र’ को बीज मन्त्र ‘लं’ हो । त्यसैगरी क्रमश: ‘स्वाधिष्ठान चक्र’ को ‘वं’, ‘मणिपुर चक्र’ को ‘रं’, ‘अनहत चक्र’ को ‘हं’ तथा ‘विशुद्धि चक्र’ को बीज मन्त्र ‘यं’ हुन् । यसैगरी ‘स’ र ‘ह’ लाई ‘संहार बीज’ पनि मानिएको छ । किन ? अलि ध्यान दिएर हेर्नुस, सास भित्र तान्दा (इन्पेरिएसन) अनायास ‘स’ को ध्वनि निस्कन्छ । त्यसैगरी सासलाई बाहिर छोड्दा (एक्पेरिएसन) ‘ह’ को ध्वनि निस्कन्छ । यसर्थ श्वास–प्रश्वासको प्रक्रियालाई ‘हंस’ मन्त्र पनि भनिएको छ । अन्ततोगत्वा मानव जीवन यी नै दुई सासको बीचको खेल हो †
वैदिक सभ्यताको सारांश निम्न गायत्री मन्त्रका २४ अक्षरहरूमा समावेश छ— ‘ॐ भूर्भुव:स्व तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गोदेवस्य धीमहि धियोयोन: प्रचोदयात् ।’ अर्थात् हामी ती परमपुज्यनीय सृष्टिकर्ताको उपासना गरौं जसले यो जगत्को रचना गरें, जसको दिव्य प्रकाशले समस्त विश्वलाईनै देदिप्यमान गरेको छ, ती नै देवीले हाम्रो बुद्धिलाई पनि आफ्नो प्रकाशले आच्छादित गरुन् । देवनागरी लिपिको विश्लेषणले यो स्पष्ट गर्दछ कि संस्कृत कुनै साधारण भाषा होइन । यसका एक–एक अक्षर यति सारगर्भित छन् कि भनेर साध्यै छैन । यसलाई अकारण ‘देव–भाषा’ भनिएको होइन । संस्कृत हाम्रो डीएनएमा छ । तसर्थ यसको संरक्षण, पठन–पाठन र विकास गर्नु हाम्रो नैतिक कर्तव्य मात्र होइन कि बरु हाम्रो सभ्यतालाई जोगाउने ढाल हो ।
संस्कृतको उपरोक्त अनुसन्धान त केवल संस्कृत वर्णमालालाई कोरेको मात्र हो । महर्षि पाणिनिको व्याकरण ‘अष्टाध्यायी’ अत्यन्त गहन र संस्कृत वाङमय अथाह विषय छ । यस गहिरो सागरमा डुबुल्की मार्नेहरूले कुन–कुन मोतीहरूको उपलब्धि गर्न सक्छन्— यो वैयक्तिक क्षमतामा निर्भर गर्छ । कहिलेकाहीं यस्तो लाग्छ कि परमेश्वरले गल्तीले ‘संस्कृत’ निर्बुद्धिहरूको हातमा सुम्पिदिए । यस्तो दिन नआओस् जुन दिन विदेशीहरूले हामीलाई संस्कृत सिकाउन परोस् †
प्रकाशित : कान्तिपुर, माघ १९, २०७५ १२:२३
