बटुवालाई पानी खुवाउन, देवीदेवतालाई जल चढाउन पहिलेपहिले जलद्रोणीको प्रयोग हुन्थ्यो र त्यहाँ अभिलेखसमेत कोरिएका थिए
फाल्गुन १५, २०७५लीला श्रेष्ठ
भक्तपुर — भक्तपुर दरबार स्क्वायर प्रवेशद्वारसँगै चारधाममध्येको जगन्नाथ मन्दिर अवस्थित छ । जगन्नाथ मन्दिरको दक्षिण पेटीमा पेटी ढुंगाकै रूपमा ऐतिहासिक शिलालेख (अभिलेख) सहितको जलद्रोणी राखिएको छ ।
इतिहासविद् डा.पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठका अनुसार उक्त जलद्रोणीसहितको शिलालेख नेपाल सम्वत् ३४७ अर्थात् ७९२ वर्ष पुरानो अभिलेख हो । उक्त शिलालेखको कतिपय अक्षर मेटिइसकेको अवस्था छ । ‘मन्दिर र जलसँग सम्बन्धित वस्तु जीर्णोद्धार गरेको अभिलेख शिलालेखमा उल्लेख छ,’ उनले भने, ‘अभयमल्लको शासनकालमा महाभूकम्प गयो । अभयमल्लको पनि महाभूकम्पकै कारण मृत्यु भयो । सोही भूकम्पबाट क्षति भएको मन्दिर जीर्णोद्धार तथा पुनर्निर्माण भएको प्रमाण त्यही शिलालेख हुनपर्छ,’ उनले भने ।
धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक महत्त्वको इतिहास जान्ने महत्त्वपूर्ण अभिलेख संरक्षण गर्नुको सट्टा सम्पदा संरक्षणको जिम्मा लिएर बसेका निकायको बेवास्ताका कारण मासिँदै गएको इतिहासविद्हरू बताउँछन् । ‘७९२ वर्षअघिको अभिलेख पाउन ज्यादै दुर्लभ छ । त्यति बेलाको अभिलेख पाउनु ठूलो उपलब्धि हो,’ इतिहासविद् श्रेष्ठले भने, ‘सम्बन्धित संस्थाले संरक्षण गर्नुपर्छ, सम्पदा राष्ट्रको निधि हो ।’ १२ वर्षअघि नै पत्ता लागेको उक्त अभिलेख हालसम्म पनि पेटीकै रूपमा रहनु दुर्भाग्य भएको उनी बताउँछन् ।
संरक्षणको अभावमा शिलालेखको अभिलेख लोप हुने जोखिममा छ । त्यस्तै, भक्तपुर नगरपाकिलका खौमाटोल स्थित एक निर्माणाधीन घरको इनारसँगै जलद्रोणी संरक्षणविहीन अवस्थामा लडिरहेको छ । उक्त जलद्रोणीसँगै नेपाल सम्वत् २९५ मा लेखिएको मौलिक अक्षरहरू संकटमा छन् । इतिहासविद् श्रेष्ठका अनुसार जलद्रोणीमा मृगस्थली बस्ने एक भारदारनीले आफ्नो दिवंगत छोरा जयद्रव्यको मोक्ष (ब्रह्मत्व, विष्णुत्व र रुद्रत्व) प्राप्त होस् भन्ने इच्छा व्यक्त गरेको भनाइ जलद्रोणीको शिलालेखमा उल्लेख छ । मृतआत्मालाई शान्ति होस् भन्ने उद्देश्यले जलद्रोणी चढाएको पाइएको उनी बताउँछन् ।
खौमाटोलमा संकट अवस्थामा रहेको जलद्रोणीको अभिलेखले इतिहास बोल्ने इतिहासविद् श्रेष्ठ उल्लेख गर्छन् । ‘अमृतदेव पालो (पूर्व मध्यकाल) को दुर्लभ अभिलेख जलद्रोर्णीमा फेला परेको छ,’ उनले भने, ‘मठ, मन्दिरको जत्तिकै महत्त्व अभिलेखले बोकेको छ, पुरातात्त्विक सम्पदालाई संरक्षण गर्ने परिपाटी घटदै गयो ।’
त्यसैगरी, तौमढीस्थित विश्वनाथ भैरव मन्दिर दक्षिणतर्फको इनारमा पानी निकाल्दा टेक्ने खुटकलाको रूपमा १ हजार १४ वर्षअघिको शिलालेख प्रयोग भएको छ । निर्भय देवको पालामा नेपाल सम्वत् १२५ अर्थात् १ हजार १४ वर्षअघि लेखिएको उक्त शिलालेख मेटिइसकेको छ । संशोधन मण्डलद्वारा प्रकाशित अभिलेख संग्रह चौथो भागमा उल्लेख भएअनुसार उक्त शिलालेख नेपालभाषामा उल्लेख भएको पहिलो अभिलेख भएको इतिहासकारहरूको भनाइ छ ।
विश्वनाथ भैरवकै दक्षिणतर्फ पाइएको ढुंगेजलपात्र (शिलालेख) भूकम्पपछिको भग्नावशेषले पुरिएको छ । त्यसैगरी, भक्तपुर नगरपालिका ४ लाकुलाछेंस्थित आकाश भैरवका पुजारीले नेपाल सम्वत् ७७५ मा चढाएको जलद्रोणी अलपत्र अवस्थामा छ । उक्त जलद्रोणीसँगैको ढुंगेधारा पुरिएको छ । ढुंगेधारालाई पुरेर स्थानीय बासिन्दाले पाइपबाट सोही स्थानमा पानी ल्याएको छ । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक महत्त्वको जलद्रोणी, ढुंगाको अस्तित्व मेटिएसँगै खुल्ला संग्रहालय भक्तपुरको पहिचानमा प्रश्नचिह्न उठेको इतिहासकर्मीहरूको गुनासो छ ।
जलद्रोणी (जह्रुँ/जधुँ) लाई शैलद्रोणीसमेत भन्ने गरिन्छ । प्राचीनकालदेखि लिच्छविकालताका बटुवालाई पानी खुवाउन, देवी/देवतालाई जल चढाउन जलद्रोणीको प्रयोग थालिएको हो । ऐतिहासिक महत्त्वका जलद्रोणीहरू नेपाल मण्डलमा यत्रतत्र देख्न पाइन्छ । विभिन्न कालखण्डमा धातु, प्लास्टिकजन्य भाँडा, ट्यांकीको प्रयोगसँगै जलद्रोणीको प्रयोग घटदै गयो ।
जलद्रोणीको संरक्षण त पर को कुरा आजभोलि मान्छेहरू जलद्रोणीलाई डस्टबिनको रूपमा प्रयोग गर्न थालेको इतिहासविद् श्रेष्ठ बताउँछन् । सम्पदा संरक्षणको जिम्मा पाएको राष्ट्रियकला संग्रहालय, भक्तपुर नगरपालिका, स्मारक संरक्षण तथा दरबार हेरचाह कार्यालय (पुरातत्त्व विभाग) जलद्रोणी, जलद्रोणीमा कुँदिएका पुराना अभिलेखप्रति अनविज्ञ छन् । इतिहासको अभिलेख बोकेको शिलालेख, शिलापत्र जलद्रोणीसँगै संकटमा पुगेको राष्ट्रियकला संग्रहालय प्रमुख सरस्वती सिंह बताउँछिन् ।
नगरप्रमुख सुनील प्रजापतीले भने सम्पदा संरक्षणमा नगरपालिका अग्रसर भएको र पुरातत्त्व विभागको समन्वयमा नगरपालिकाले शिलालेखको संरक्षण गर्ने बताए । राष्ट्रिय कला संग्रहालय प्रमुख सिंह जलद्रोणी र जलद्रोणीमा कुँदिएको शिलालेखलाई यथास्थानमै संरक्षण गर्नुपर्ने बताउँछिन् ।
प्रकाशित : फाल्गुन १५, २०७५ ०९:०९
